Tíminn - 08.08.1951, Qupperneq 4

4.
TÍMINN, niigvtkudaginn_8. ágúst 1951.
17G, blað.
Ellefa ár í fangabúðunrL V.
ÞegarWallace kom í heimsókn
Gestirnir frá Ameríku.
Aldrei gekk annað eins á,
þótt gestir kæmu á stríðsár-
unum til Kolyma, eins og þeg
ar Harry Wallace bar að garði
Stöðugur orðrómur gekk á
milli manna og iljaði hinum
hálffrosnu föngum að Rúss-
3and ætlaöi að láta Kolyma
af hendi við Bandaríkin, sem
þóknun fyrir hjálp þeirra í
stríðinu. Jafnvel hinir greind
ustu á meðal fanganna töldu
þetta ekki óliklegt, en þá var
eftir að vita hvort fangarnir
yrðu látnir fylgja með, og
uröu um það langar umræð-
ur. Auðvitað voru þetta að-
eins draumórar fanganna, og
von sem þó vildi ekki víkja úr
hugum okkar. En hugmyndin
fékk byr undir báða vængi er
það fréttist að til stæði að
varaforseti Bandaríkjanna
væri væntanlegur í heim-
sókn.
Leynilögreglan (NKVD)
leysti verk sitt af hendi með
mikilli prýði. Hún gekk svo
frá öllu að Mr. Wallace sá ekk
ert af þessum frosna kvala-
stað með öllum §inum hundr
aða þúsundum fordæmdra. í
heiðursskyni við Mr. Wallace
voru varðturnarnir rifnir nið
ur á einni nóttu. Hver einasti
af mörgum þúsundum fanga
i hafnarborginni Magadan,
stendur i stórri bakkarskuld
við Mr. Wallace. Það var ein-
mitt á meðan á heimsókn
hans stóð, að fangarnir fengu
þrjá hvildardaga i röð, en það
var líka í fyrsta og síðasta
skiptið. Á meðan gestirnir
voru þarna, var ekki einum
einasta leyft að hreyfa sig út
úr skálanum. ,
En það var ekki nóg. Enda
þótt ferðum Mr. Wallace
hefði verið ráðstafað fyrir-
fram af mikilli nákvæmni,
gat.það samt komið fyrir að
hann fyrir einhverja vangá,
kæmi auga á fangana í girð-
ingunum, — sem ekki hefði
orðið mjög skemmtileg sjón.
Þess vegna varð því ráðstafað,
samkvæmt skipunum frá
hærri stöðum, að föngunum
skyldu sýnar hreyfimyndir
þrjá daga í röð frá morgni til
kvölds. Engir fanganna tóku
sér því göngutúr utan veggja
þessa daga.
Fangarnir endurguldu Mr.
Wallace greiðann á sinn hátt,
en hann vissi það líklega ekki.
Hvernig gat hann vitað að
leikararnir sem skemmtu hon
um eitt kvöldið í Gorki leik-
húsinu í Magadan, væru flest
ir fangar? Hann kynntist aldr
ei þessum leikurum, því um
leið og tjaldið féll, voru þeir
allir reknir inn í vörubil og
keyrðir til baka í fangabúð-
irnar. Það hefði getað komið
sér illa, ef einhverjir fang-
anna skyldu kunna ensku, og
fara að segja Mr. Wallace frá
því, að þeir væru á meðal
hundruð þúsunda saklausra
fanga sem væru að taka út
tíu ára fangelsisvist í Kolyma.
Fráleitt hefir Mr. Wallace
vitað að hann lagði óþægilega
spurningu fyrir hóp ungra
vel klæddra stúlkna, sem voru
látnar koma fram sem svína-
hirðar á fyrirmyndarbúgarði,
23 kílómetra frá Magadan.
Hann spurði þær meinlausra
spurninga um svínaræktina.
En þær vissu ekkert um
þetta starf, enda því alveg
óknnugar. Þær voru laglegar
skrifstofustúlkur úr bænum,
sem voru látnar leika þetta
hlutverk fyrir Mr. Wallace.
Þær komu fram í staðinn fyr
ir hóp af föngum sem í raun
og veru voru svínahirðarnir.
En túlkurinn bjargaði málinu
með snarræði sinu, og allt
virtist vera með feldu.
Mr. Wallace var einnig
mjög hrifinn af að sjá hinn
fjölbreytta verzlunarvarning
í búðargluggunum í Magadan.
Hann gerði sér það ómak að
fara inn í eina búðina og
skoða þessar rússnezku vörur.
En íbúarnir í Magadan voru
jafnvel meira hissa heldur en
Mr. Wallace að sjá allt í einu
þessar rússnesku vörur í glugg
unum, því tvö undanfarin ár,
höfðu allar fáanlegar vörur,
sem þó voru mjög knappt
skammtaðar, verið af amerísk
um uppruna.
En lögreglan hafði lagt á
sig mikið verk við vörusöfnun
úr ýmsum verzlunum langt í
burtu, og jafnvel fengið birgð
ir einstakra manna að láni,
til að geta skapað ákveðna
mynd í huga Mr. Wallace.
Einn af íbúum bæjarins, snjall
náungi, brá sér inn 1 búðina
um leið og Mr. Wallace fór
þangað inn og keypti þar sæl
gæti sem ekki hafði sézt langa
lengi á frjálsum markaði.
Annar kom inn og vildi fylgja
dæmi hans, en þá var hinn
tigni gestur að fara út, og
manninum var tilkynnt mjög
stuttaralega, að þessi vara
væri ekki tii sölu.
Svo fór Mr. Wallace heim
til sín, og samdi og lét prenta
hina glæsilegu lýsingu sina
um Asiulöndin rússnesku. Þá
voru varðturnarnir endurreist
ir, fangarnir hófu aftur vinnu
sína, og í búðargluggunum
sást nú ekkert annað en ryk-
fallnir eldspítustokkar.
í bók sinni Soviet Asia Mis-
sion, talar Mr. Wallace með
mikilli aðdáun um hinn hraða
vöxt Magadan, en hann segir
ekki frá því, veit það líklega
ekki, að þessi borg var bygð
eingöngu með þrældómsvinnu
ófrjálsra manna, og það und-
ir hinum ömurlegustu vinnu-
skilyrðum. Hann dáist einnig
að þjóðveginum sem liggur
um 350 mílur norður um fjöll
in frá hafnarbænum, en hann
segir ekki frá því, eða veit
það ekki, að þúsundir fanga
gáfu líf sitt í byggingu þessa
vegar.
Mr. Wallace segir einnig
frá því að leynilögreglu for-
inginn Ivan Nikishov hafi
„brugðið á leik, af ánægju
yfir hinu tæra lofti“. Það er
slæmt að Mr. Wallace sá hann
aldrei „bregða á leik“ í
drykkjuæði sínu í fangabúð-
unum, þar sem hann úthelti
blóti og svívirðingum yfir ör-
þreytta og sárhungraða fanga,
sem hann lét svo loka inni í
myrkraklefum án allra saka.
Ivan Nikishvo var ískaldur
um að gera meira en að upp-
fylla áætlunina í gullnámun-
um, og með sömu aðferð á-
vann hann sér heiðursmerki
og fé. Árið 1942, þá 50 ára,
sagði hann skilið við konu
sína, sem var talin menntuð,
og tók sér fyrir konu 29 ára
gamla kommúnistastúlku,
Girdissova að nafni, óheflaða
og ágjarna drós. Um hana get
ég vel borið vitni, því henni
hafði áður verið fengin ,um-
sjón í kvennadeild fangels-
isins. » *
Mr. Wallace hefir hina hugð
næmustu sögu að segja um
Gridissovu. Hann talar um
hæfileika hennar, móðurlegu
umhyggju, og nostursemi í
smámunum. Alla þessa eigin-
leika fann hann í persónu
frú Nikishov, en hann kynnt
ist henni fyrst í Madadan, k\
„frábærri sýningu á málverk
um í útsaumi, eftir líkingum
af frægum rússneskum land-
lagsmyndum. Þessar landlags
myndir höfðu nokkrar konurj
þar búið til, er þær komu sam
an á köldum vetrarkvöldum
til að kynna sér og iðka út-
saum, en það er list sem rúss
nezkt bændafólk hefir lengi
lagt fyrir sig með frábærum
árangri....“
Nikishvo gaf Mr. Wallace
tvær af. þessum myndum.
„Hver saumaði þær?“ spurði
Mr. Wallace. Nikishov svaraði
á þá leið, að sér væri ómögu-
legt að þekkja allar saumakon
ur í fjörutíu þúsund manna
borg. Seinna fékk Mr. Wallace
upplýsingar frá sýningarstjór
anum um „hver þessi sauma-
kona væri. Hún er ein af lista
kennurunum, konan hans
Ivans....“
Sannleikurinn er sá að
Gridissova var engin lista-
kennari, og kunni ekki með nál
að fara. „Þessi hópur heima-
kvenna“, voru kvenfangar,
flestar fyrrverandi nunnur,
sem voru látnar sauma fyrir
konur háttsettra embættis-
manna, eins og Nikishov. Öll
þessi heimskulega frásaga fell
ur reyndar mæta vel inn í
ramma af þeirri mynd, sem
Mr. Wallace dregur af Nikis-
hvo og konu hans, þessum
sálarlausu fúlmennum sem
létu sig líðan mörg þúsund
manna og kvenna, og líf, sem
þau höfðu í hendi sinni, álíka
miklu skipta og fiskinn ljúf-
fenga sem þau báru á borð
fyrir Mr. Wallace.
Dr. Lattimore.
Einn af samfylgdarmönn-
um Mr. Wallace var Dr. Owen
Lattimore fulltrúi upplýsinga
skrifstofu hermálaráðuneytis
ins. Hann hafði alveg ein-
stakt tækifæri. Enginn útlend
ur fræðimaður hafði áður
stigið fæti inn í þessa paradís
rússnesku leynilögreglunnar,
né heldur síðar, en eftir heim
komuna hafði Dr. Lattimore
tækifæri til að láta prenta
hvað sem hann vildí um
Sovétríkin, án ritskoðunar.
Þvert á móti því sem tíðkast
um rússneska vísindamenn,
þurfti hann ekki að óttast að
hann mundi týna frelsi sínu,
þó hann segði hreinskilnis-
lega frá.
hirðar á fyrirmyndarbúgarði,
og miskunnarlaus. Með
grimd sinni og ofsa tókst hon
Timaritsgrein, „Nýi vegur-
inn til Asíu“ (New Road to
Asia) birtist undir nafni Dr.
Lattimore, í National Geo-
graphic Magazine (í des 1944)
nokkrum mánuðum eftir að
hann kom heim. Þar segir
hann: „Undir keisarastjórn-
inni (í Rússlandi) voru póli-
tískar ofsóknir oft svo magn-
aðar, að jafnvel hinir hæ-
verkustu meðal frjálslyndra
manna voru sendir langar leið
ir í útlegð. Fyrir þessar sakir
voru háskólakennarar, lækn-
ar, vísindamenn, og fræði-
menn allskonar á meðal hinna
fyrstu útlaga í Síberiu".
(Framhald á 7. síðu).
Þórarinn á Skúfi hefir kvatt
sér hljóðs í baðstofunni í dag
og ræðir nokkuð um sléttubönd.
Pétur Jakobsson er maður
nefndur, sem talaði um „sléttu-
bönd“ í baðstofunni 15. júlí s.l.
Hann segir þar, að háttur þessi
sé ekki fær nema mestu brag-
snillingum, sem hafi hlotið í
vöggugjöf óskeikult brageyra:
„Þeir einir leika hátt þennan,
sem hafa heyrt vordísir syngja
hann yfir vöggu sinni, og þær
lagt hann þeim á tungu, sem
útvöldum", segir hann. Og síð-
ar segir hann ennfremur: ,,Sá
er þetta ritar hefir nokkrum
sinnum ort sléttubandavísur,
enda þótt ég haíi ekki ort sam-
fellda rímu undir þeim ágæta
hætti. Hefði þó slíkt ekki átt
að vera mér ofvaxið“. — Ég
bið afsökunar á því að ég tek
þetta upp, en það var nú þetta,
sem kom mér til að skrifa ofur-
lítið um sléttubönd.þó ég sé illa
til þess fær. Hefði það þó senni
lega fremur átt að verða mér
til varnaðar, að ég gerði mér
ekki hneisu. —
P. J. fer síðan að kenna hvem
ig háttur þessi sé, og göslar
sjálfur eina ferð yfir veisuna.
Finnst honum Hjálmar gamli
frá Bóiu vera lítillátur, er hann
telur það góða sléttubandavísu,
sem megi velta fjórum sinnum.
Samanber, líklega, vísan:
„Sjóli hæða leggi lið,
laufa Þórum svinnum.
Hjóli kvæða virðar við.
velti fjórum sinnum."
Og P.J. segist ekki geta skilið
svo við hugleiðingar sínar, um
sléttubandaháttinn, að ekki sé
tilfært sýnishorn af þeim á-
gæta hætti. Þessu ágæta sýnis-
horni veltir hann svo innan
um baðstofuna, ekki fjórum
sinnum, heldur átta sinnum. Og
það er svona! Þið fyrirgefið!
„Sundið kennir meyjan mær,
mannsins eflir snilli,
Stundið, nennið. Frama fær
fólksins tefla
Nú ættu þeir, sem gaman
hafa af þessu og þvíliku að bera
saman vísu gamla Bólu Hjálm-
ars, með „lítillætið", og ágæti
útvalningsins: Hjálmar kveður
svo: „Sjóli hæða — Hjóli
kvæða“, en P.J. kveður: „Sund-
ið kennir — Stundið, nennið“.
Hann rímar kennir móti nenn-
ið. Hjálmar kveður: „Laufa Þór
un — veltir fjórum", en P.J.
kveður, á sama stað í sinni vísu:
„Mannsins eflir — fólksins
tefla um“. Útkoman verður
líka eftir þessu á veltunum, eins
og eðlilegt er. Fjórðu veltuna
hefir hann svona:
frumhend eða hringhend, til
þess að vera sléttuband, þó P.J.
segi svo vera. Báðar vísurnar,
Hjálmars og P.J. eru frumhend
sléttubönd, en Hjálmars vísa
er betur felld og þolir fleiri velt
ur, án þess að fá höfuðsótt. Önn
ur, fjórða, fimmta og sjöunda
veltan hjá P.J. steyta allar á
sama agnúanum, að þær verða
ekki kveðnar úr þeim myndum
afturábak, og eru því ekki rétt-
ar eða frambærilegar sem sléttu
bönd. Hjálmars vísu er hægt
að hafa á fleiri en 8 vegu án
þess að hún tapi sínum frum-
hætti.
En Hjálmar virðist hafa ver-
ið ekki svo mjög lítillátur, því
hann kallar það ekki veltur,,
þótt t. d. svo sé breytt, að setja
eitt orð fram fyrir annað að-
eins. Það vill nú svo skrítilega
til, að ég hefi tínt upp úr leirn-.
um í baðstofunni nokkuð marg
ar sléttubandavísur. Það er víst
ljótt að vekja upp drauga, en
ég held þó, að ég verði að sýna
ykkur nokkrar afturgöngur.
Nefni ég fyrst vísur, sem ég
kallaði: Morgunvísur. Þær eru
með sléttubandahætti og áttu
að sýna nokkur afbrigði. Fyrsta
vísan er svona:
Ótta líður, roði rís,
rósir opna hvarma,
flótta rekur skugga skýs,
skinið morguns bjarma.
Þetta er einfaldasta gerð
sléttubanda, og er þó hægt að
velta henni þrisvar úr þessum
skorðum, án þess hún glati því
að verða kveðin aftur á bak,
eða jafn oft og hin frumhenda
vísa P.J. Kemur það til af því,
að frumhendir stuðlar eru ekki
rímaðir á síðari atkvæði. Þar
að auki er aukaatkvæði í síð-
ustu hendingu, sem ekki verð-
ur slitið frá stuðli..
í morgunvísunum mátti
finna hálffumhend, frumhend
og hringhend sléttubönd, auk
þessarar einföldustu gerðar. Og
þótt vísurnar séu leirburður,
hefði mátt skynja þetta af þeim.
Síðasta visan er svöna:
Gripin veiku hróðrar hér
— hðrpu, skeikul vísa,
svipinn bleika orðin er,
árdags kveikju lýsa.
Þessi vísa er hringhend sléttu
bönd og þolir þó ekki eins marg
ar veltur og vísa Hjálmars.
Hennar sérkenni er einkum það,
að saman falla, nokkurn veg-
inn, hringhendu stuðlar fyrstu
og fjórðu hendingar, í báðum
atkvæðum. Má hafa vísuna t. d.
svona:
Kveikju lýsa árdags er
— orðin, bleika svipinn,
veiku vísa hróðrar hér,
hörpu skeikul grlpin.
Tefla um hylli fólksins fær
frama nennið, stundið
eflir snilli mannsins mær
meyjan kennir sundið.“
Því set ég þessa ó-mynd hér,
að hún er um margt athyglis-
verð, þó ekki sé út í það far-
ið hér frekar. Þessi frumhenda
vísa þolir fleiri veltur en vísa
P.J., en færri heldur en Hjálm-
ars:
Reyni menn nú að kveða
þessa vísu svona aftur á bak.
Nei, hún er nú komin úr reip-
unum og er ekki lengur sléttu-
bönd, en það á hún að vera
í öllum veltunum. I lýsingu
sinni á hættinum tók P.J. það
líka réttilega fram, að fyrsta
og þriðja ljóðlína verði að vera * vísum. sem ég kallaði Bað-
forstuðlaðar. Hins vegar er þaðsf°fuvísur, var þessi:
ekki nauðsynlegt að vísa sé (Framhald á 8. sfðu.)
„Rennis Njólu, himins hlær
— hallar blánar skjöldur.
Brennir sólin geisla glær,
gulli Ránar öldur.
Af hjarta þakka ég þeim nágrönnum og vinum, er
heimsóttu mig á sextugsafmæli mínu, með gjöfum og
vlnáttu
Kristján, Einholti.