Tíminn - 22.06.1958, Qupperneq 2

2
T f M I N N, sunnudaginn 22. júní 1958.
Mál og Menning
sshhsbbbbbmb eftir dr. Halldór Halldórsson wasmmmma
20. þáttur 1958
Ó. Á. skrifaði mér nýlega bréf
um nokkur orð, er hann telur illa
myndug eða notuð í vafasömum
merkingum. Bréfið, sem dagsett
er í Reykjavík 10. maí, er á þessa
leið:
í nýjum sóttvarnalögum birt-
ist nýyrðið sóttvarnasótt, og
mun þar át't við þær farsóttir,
sem opinberum vörnum er
'beitt gegn. Er orð þetta not-
Ihaaft? Ef svo er, má ekki
imynda tilsvarandi orðið slysa-
varnaslys, þ.e. slys, sem slysa-
vörnum er beitt gegn, eða
orðið sauðfjárveikivarnaveiki,
þ.e. sauðfjár-veiki, áem sauð-
fjárveikivörnum er beitt gegn.
í nýrri heilbrigðissamþykkt I
fyrir Kópavogskaupstað, svo og
í eldri lögum og reglugerðum,
sem fjalla um líkf efni, -er orðið
næmur sjúkdómur nolað um
mjög smitandi sjúkdóm. Er
iþetta orð notað í réttri merk-
ingu? í fljótu bragði virðist
sem réttara væri að nota orðið
næmur sjúkdómur um .sjúk-
dóm, sem næmur sé fyrir áhrif-
um utanaðkomandi, t.d. lyfja,
f.d. næiniprófa sýkla, t.d. fyrir á
hrifum mygiulyfja. HinsVegar
er mjög rökrétt að tala um, að
fólk sé næmt fyrir sýklum, sbr. 1
þegar talað er um, að menn séu
ónæmir fyrir sjúkdómi. Einnig
er talað um ónæmisaðgerðir,
þ.e. aðgerð, sem kemur í veg
fyrir ,að menn séu næmir fyriú
sóttkveikju. Hvaða orð væri
þarna betur notað?
Mjög er talað um bólusetn-
ingar gegn ýmsum sjúkdómum
öðrum en bólusótt, t.d. mænu-
sóttarbólusetningu. Hvað er að
segja um slíka orðanotkun?
Ég vík fyrst að orðinu sótt-
varnasótt. Ég geri ráð fyrir því,-
að það láti, að minnsta kosti í
fyrstu, illa í flest'ra eyrum, og
mun tvennt valda þvi. Það er
ekki fegurðarauki nokkru orði,
að sami stofn sé tvítekinn (sótt-
varnasótt), iþótf finna megi fjöl-
mörg dæmi þess í málinu. Hitt
atriðið er, að mönnum mun ekki
virðasf samband fyrra og síðara
liðar merkingarlega eðlilegt. Það
er þetta atriði, sem Ó.Á. vikur
að í bréfi sínu.
Mig grunaði, að Viimundur
Jónsson landlæknir mundi vera
höfundur þéssa orðs. Hringdi ég
því til hans, og kannaðist hann
þegar við króann og virtist hinn
ánægðasti með hann. Landlækn-
ir sagði mér, að -orðið væri þýð-
ing á quarantinible disease, en
svo væri á ensku nefndar sóttir,
sem væru þess eðlis, að þær létu ,
að sóttvörnum, eins og hann orð-1
aði það .Landlæknir virðist því
hafa hugsað orðið þannig, að
sóttvarnasótt væri sú sótt, sem :
-hefði „sóttvarnaeðli“, en svo |
mun því ekki farið um alla1
smitandi sjúkdóma, svo að þörf
er á nýju nafni.
Þag er alkunnugt mál, ag fyrri
liður samsetts orðs getur tak-
markað merking síðari liðar.
með mjög margvíslegum hætti.
Hér eru engín lök á að ræða .
það mái nema mjög stuttlega. Ef-j
t.d. eru borin saman orðin tré-1
skip og gufuskip, sézt þegar, að ,
fýrri liður orðsins tróskip segir
til um, úr hverju efni skipið er
gert, en fyrri hlúti orðsins gufu-
skip segir til um,-með hverjú:
skipið er knúið. Ég efa það ekki, I
að orð::i gufuskip og eimskip
hafa komig einhverjum spánskt
fyrir sjónir í fyrstu. Nú leiðir
enginn hugann að þvi. Ég býst
við, að eins fari um orðið sótt-
varnasótt, þótt mér þyki það eklci
fallegt fremur en Ó. Á. Og ég
efa ekki, að hægt er að benda á
dæmi þess, að samband fyrri
og síðari liðar sé nákvæmlega
eins í öðrum íslenzkum örðum,
eða mjög svipað. Geysileg fjöl-
breytni ríkir í þess'u, eins og
áður pr sagt. Og á margar deilur
hefi ég hlýtt, sem stafa af því,
að mönnum er þessi fjölbreytni
ekki ljós. Og mér vitanlega brýt-
ur orðið sóttvarnasótt engin lög-
mál tungunnar.
Þá vík ég að orðasambandinu
næmuf sjúkdómur. Orðið næmur
er leitt af sögninni nema, sem
í rauninni merkir „taka“. Það
merkir í fyrstu „sem getur tek-
ið, móttækilegur“. Það er því
ekki í samræmi við upprunalega
merkingu að tala um næma sjúk-
dóma. Hins vegár er þetta all-
gamalt í málinu. í orðabók séra
Björns í Sauðlauksdal segir svo:
Næm sótt, morbus contagio-.
sus, inficiens, smitson Sygdom.
B.H. II, 117.
Með hliðsjón af því, að hér
er um að ræða allgamalt mál-
fyrirbæri, sem náð hefír svo
mikilli útbreiðslu, að það meiðir
ekki málssmekk neins — eða
að minnsta kos'ti mjög fárra —
tel ég það eiga fullkominn rétt
á sér að tala um nænin sjúk-
dóma.
Þá kem ég að þriðja og síð-
asta atriðinu í bréfi Ó. Á. Það
er alveg rétt, að merking orðsins
bólusetning hefir víkkað mikið.
Slíkt er mjög algengt fyrirbrigði
í máli. Sú tegund merkingarvíkk'
unar, sem hér um ræðir, nefnist
hluthvörf, en hún á rætur að
rekja til þess, að hluturinn eða
fyrirbrigðið, sem merking orðs
vísar til, breytist. Sem dæmi
mætti nefna, að orðið hamar
hefir í fyrstu táknað verkfæri
úr steini, enda er hamar énn
til í merkingunni „klettahæð“.
Síðar tóku menn að gera þetta
verkfæri úr öðru efni, en skiptu
ekki um nafn. Svipuðu máli gegn
ir um bólusetningu. Þessari að-
gerð var fyrst beint gegn bólu-
sótt, síðar gegn öðrum sjúkdóm-
um, en nafh aðgerðarinnar helzt
óbreytt. Fjölmörg svipuð dæmi
mætti nefna. Hér er aðeins um
eðlilega málþróun að ræða.
Sú stefna, sem fram kemug í
bréfi Ó. Á., að meta einstök orð
aðalega eftir röklegri meginreglu
er dálítið hæpin. Vitanlega er
það eitt hlutverk málsins að tjá
röklega hugsun, en það hefir
einnig mörgum öðrum þörfum
að sinna. Ef org hefir náð rót--
festu í máli í tiltekinni merk^
ingu, þótt sú merking sé ekki í
samræmi við frummerkingu
(sbr. t.d. hamar og bólusetning),
getur það átt fullkominn rétf á
sér. Hér eru ekki tök á að rök-
styðja þetta nánara. Til þess þarf
meira rúm.
Um orðið löghelsi, sem nokkuð
hefir verrð vikið að áðnr, hefi
ég enn fengið nokkru fyllri vitn-
eskju. Guðmundúr G. Hagalín rit
höfundur segir mer, að hann
þekki það að vestan. Eru þá
komnar þrjár heimildir af Vest-
fjörðum, og mun orðið því hafa
verig alkunnugt þar. En nú hefi
ég auk þess fengið fréttir af orð-
Engar líkur fyrir
svæðisráðstefmi
NTB—London, 1. júní. Aðstoðar-
utanríkisráðlierra Breta, David
Ormsby-Gore, hefur látið svo um
mælt í skriflegu svari við spurn-
ingu frá einum þingmanni efri
dcildárinnar, að enginn árangur
virðist verða af tilraunum til að
koma á svæðisráðstefnu um land
helgismálið." Spurning þingfull-
trúans til stjórnarinnar var á þá
leið, livort nokkuð hefði orðið
ágengt uin undirbúning að ráð-
stefnu Norðursjávarríkja um fisk
veiðimörkin. Ormsby-Gore sagði
í svari sínu, að mörg ríki spyrðu
nú, livort yfirleitt geti orðið
nokkurt gagn að því að ræða fisk
veiðimálin í hafinu kringum Is-
land, meðan íslendingar fást
ekki til að eiga aðild að slíkri
ráðstefnu.
Fyrsta síldin til
Dalvíkur
DALVÍK í gær. — Fyrsta síldin á
þessu sumri barst hingaö til Dal-
vikur í dag. Baldvin Þorvaldsson
kom hingað með 180 tunnur, sem
hann fékk á'vesturs'væðinu í nótt.
Er síldin sölt'uð hér í dag. Síldin
virðist feit og falleg.
Hér er alltaf þurr og köld tíð
og sprettur heldur seint. Má segja
að varla hafi komið dropi úr lofti
síðan bætti að snjóa, aðeins smá
skúrir um síðustu helgi. PJ.
Ameríski gamansöngleikurinn „Kysstu mig Kata" verður sýndur í kvöld
í 15. sinni í Þióðleikhúsinu. Einn þeirra gesta sem koma fram í sýningunni
er danski balletdansarinn Svend Bunch, og sézt hann hér á myndinni
ásamt þeim Ingunni Jensdóttur og Maríu Þorgeirsdóttur. Sýningum á
söngleiknum lýkur annan mánudag, 30. júní
Soimr einræSisherrans féll á prófi
og faSirinn hefndi sín þegar í staS
S. 1 fimmtudag ákvað þingið í Dominanska lýðveldinu í
Mið-Ameríku, sem raunar er aðeins verkfæri í höndum
Trujillos einræðisherra, að afþakka alla frekari fjárhagsað-
stoð frá Bandaríkjunum og segja upp samningum, sem heim-
ila Bandaríkjamönnum að reka radarstöðvar og athugunar-
stöðvar fyrir eldflaugar á dóminönsku landi.
Ekki var af þingsins hálfu færð
fram nein ástæða fvrirþessum sam
þykktum, en það er álit kunnugra,
að hér sé einfaldlega um að ræða
Jón Nordal leiknr á síðustu tónleikum
Tónlistarfélagsins á þessu vori
Jón Nordal tónskáld og píanóleikari heldur tónleika fyrir
styrktarfélaga Tónlistarfélagsins n. k. miðvikudag og fimmtu-
dag kl. 7 síðdegis í Austurbæjarbíói.
Eru þetta sjöundu tónleikar á
þessu ári, sem Tónlistarfélagið
iheldur fyrir stýrktarfélaga sína, j
en tveir þeir fyrstu tilheyrðu síð-1
asta ári. Verða þessir tónleikar
því þeir 5. í röðinni af 10 tónleik-
um, sem haldnir eru árlega fyrir
styrktarféjaga.
Á efnisskránni eru fimm prelú-
inu úr Dalasýslu. í bréfi, sem
Kristján Markússon, Nýlendu-
götu 19 B, skrifar mér 8. maí,
ségir á þessa leið:
Orðið löghelsi þekkti ég í
Dalasýslu fyrir og eftir alda-
mótin 1900. Það var notað sem
hálsþand, einkum á kýr, ef
'nautabönd .fengust ekki.; .Ég
lýsi þessu ekki en sendi eitt
löghelsi. |
Ég er Kristjáni mjög þakklát-1
ur fyrir sendinguna. Nú kann
ég að hnýta löighelsi. Það er gert
með þeim hælti, að fyrst er
hnýttur hnúlur á enda bandsins,
síðan er gerð lykkja á bandið,
hnútnum stungið þar í og hert
að.
Pétur Jónsson frá Nautabúi
segir mér, að hann þekki orðið
löghclsi úr Fljótum í Skagafirði.
Orðið löghelsi er án efa gam-
alt lagamál. Ég hefi að vísu ekki
fundið dæmi þess í lögum, en
orðabókarmenn Háskólans fundu
það nýlega í Alþingisbókum. Ár-
ig 1693 kóm fram-fyrirspurn um
orðig til lögsagnara:
ast ÓÝ ogm aæ
Item löghelsi, sem venjulegt
sé á nautum gera, sé það kall-
að, sem lykkjunni er svo hnýtt
að ei á hnútinum renni hálsinn
að kyrkja. Alþ. VIIÍ, 428.
H. H.
díur og fúgur úr „Wohltemperi-
ertes Klavier" eftir J.S. Ðach,
frönsk svíta nr. 5 og sálmforleikur
„Jesus bleibet meine Freude11 eftir
sama höfund, sónata op. 2 nr. 3
eftir Beethoven og loks tilbfigði
fyrlr píanó eftir Anton Webern,
én hann er talinn einn af.merkustu
og sérkennilegustu nútímahöfund-
um.
Jón Norðdal er eins og kunnugt
er, einn af okkar fremstu píanó-
leikurum. Hann hefir ekki haldlð
hér opinbera píanóleika síðan 1952
er liann spilaði fyrir styrktarfclaga
Tónlistarfélagsins. Síðastliðinn vet
ur lék hann með Sinfóniuhljóm-
sveitinni og þá sinn eigin 'píanó-
konsert. Hljómsveitarstjórinn Wll-
ihelm Schleuning, sem stjórnaði
þessum tónleikum, var svo hrifinn
af frammistöðu Jóns, bæði sem
tónskálds og píanóleikara, að hann
bauð honum að koma til Þýzka-
lands og leika þennan konsert þar
með 'Ríkishljómsveitinni í Dresd-
en. Þessu boði tók Jón og lék kon-
sertinn á tónleikum í siðastliðnum
febrúarmánuði og hlaut mjóg góða
dóma í Dresden.
Jón Nordal er nú kennari við
Tónlistarskólahn.
þjóðhátíðardaginn
Á þjóðhátíðardaginn 17. júní
bárust utanríkisráð’herra kveðjur
frá utanríkisráðherrum Noregs,
Brazilíu og Júgóslavíu, sendiherr-
um Por.túgal, Ítalíu og Spánar bg
aðalræðismönnum íslands í Barce-
lona og Tel-Aviv.
(Frá utanríkisráðuneytinu).
hefndarráðstöfun af hiifu Trujillos
einræðisherra. Sonur hans Rafael
Trujillos vngri hefir sem sé faljið
við lokapróf í liðsforingjaskólanuin
í Bandaríkjunum, þar sem hann
var nemandi.
Eyddi 1 milljón dollara.
Háttalag bessa unga manins, sem
er general-lautinant að nafnbót:
heimanað frá sér, hefir verið mjög
galgnrýnt í blöðum og á þingi' í
Bandarí'kjunum. Vil-di þingið draga
mj'ög úr efnahagsaðsitoð við ein-
ræðiSherrann, er það vitiiáðist, að
TrujiLlos viigri hafði eytt í Banda-
ríkjunum hvorki meira né minha
en 1 millión dollara eða fömu upp
hæð og efnahaigsaðstoð Bandáríkj-
anná hefir numið árlega.
Peningnm þessum hefir náung-
inn evtt í gjafir og skemmtanir.
Meslu hefir hann sóað í kvik-
myndástjörnur eins oh Kim Novalc
og Zsa Zsa Gabor og hann eyðir
meiru aif tima sinum í Hollywood
en á skólanum. Hann er giftuh og á
mörg börn. Á fimmtudaginn viar
hainn kominn til Hollywood og
sagðist myndi halda þar samsæti
um kvöldið fyrir fjölda gesta.
Hjólbarðar og
slöngur
frá Sovétríkjunum
fyrirliggjandi:
500x16
600x16
825x20
750x16
650x16
1000x20
1200x20
MARS TRADING
COMPANY,
Klapparst. 20. Sími 1-73-73