Tíminn - 20.12.1960, Síða 8

8
TÍMINN, þrlðjudaginn 20. desember 1960.
BÆKUR * BÆKUR * BÆ K U R * BÆKUR * BÆ K U R
----------, , , ____——----—— -——-----—,
Ást á rauðu ljósi
Reykjavíkursaga eftir
Hönnu Kristjánsdóttur.
Bókaútfáfan Sagan.
Fyrsta skáldsaga ungrar
konu hlýtur að vekja nokkra
forvitni — þær eru ekki svo
margar, íslenzkar konur, sem
lagt hafa stund á skáldsagna-
gerð. Eftirvæntingin dofnar
að vísu nokkuð, er það verður
ljóst, þegar við fyrstu sýn, að
bókin er skrifuð með það mark
fyrir augum að vera reyfari,
skemmtileg saga, sem selzt,
en ekki í skini æðri leiðar-
stjörnu. Þó verður það að segj
ast höfundi til hróss, að hann
leggur sig fram um að láta
reyfarann vera heilsteypt
verk og skilgóða sögu, þar sem
reynt er að kryfja að kjarna
vandamál í samtíðinni.
Þessi saga er léttilega rituð,
og það fer ekki á milli mála,
að þessi ungi höfundur er
glettilega vel ritfær, býr yfir
nokkrum stílþroska, lipurri
kímni og töluverðri mannþekk
ingu. Sagan fjallar um æsku
Reykjavíkur á vorum dögum
— þetta vandræðafólk. Sögu-
hetjan er ung stúlka, ástands
barn lauslátrar móður, rekalds
í lífinu. Þetta er góð stúlka,
heilbrigð, skapföst og skynug.
Hún trúlofast afbragðsmanni,
glæsilegum stúdent, og síðan
herja raunirnar á þessi virki.
Og auðvitað standast þau og
sagan endar með sameiginleg
um sigri þeirra. Þetta er sigur
saga ungs fólks — æskunnar
í Reykjavík — og það er góð
saga í aðaldráttum, sönn lýs-
ing á unga fólkinu svo langt
sem hún nær, en sum vélræðin
og fallgryfjurnar, sem ekki
mátti vanta í söguna, til-
tínt með nokkrum ólíkindum
og hálfgerðum vanefnabrag.
Aðal persónurnar eru vel gerð
ar og heilsteyptar, einnig móð
ir Maríu Sjafnar, en missmíði
á flestum öðrum, t.d. móður
Þorkels og Brynjólfi fóstra
Maríu.
Þungamiðja sögunnar er að
sjálfsögðu tiltæki Maríu Sjafn
ar í því skyni að leysa þann
hnút, sem á þráð þeirra, ungu
elskandanna, er hlaupinn. Ef
til vill er sú vandræðasteypa
með nokkrum líkindum, og at
burðum ekki illa lýst, hvorki
yfirdrifnir né hlaupið á þeim,
en sú lausn, sem þetta leiðir
til er meiri dýrðaróður um
æskuna í Reykj avík — og raun
ar alla æsku — en réttmætt
er að syngja. Þarna sleppir
höfundur jörðinni og lætur
stórláta draumsýn ráða — og
lætur söguhetjur sýnar fljúga
á vit hamingju sinnar, lausar
úr viðjum mannlegrar síng-
irni. Og með þessu er sagan
botnuð.
Þessi Reykjavíkursaga er
skemmtileg — meira að segja
spennandi — og lítill vafi á,
að unga fólkið í Reykjavík
kann að meta þann lestur. Og
sagan á óneitanlega sinn boð
skap — hún á að sýna, að ann
markar uppeldis og spilling
foreldris þarf ekki ætíð að
draga ungviðið í sama svað,
heldur skírir og herðir oft og
einatt manndóm þess. Sagan
lyftir líka í öndvegið göfug-
lyndri, víðsýnni og umburðar
lyndri ást — stórlæti manns
hjartans — og undirstrikar,
að menn öðlist hamingjuna
fyrir fórnir. En þessi sjónar-
mið öðlast svo Ijúflegan og
þjáningarlausan sigur, að
draumi er líkara en vöku.
Þessi saga er allvel rituð og
byggð af nokkurri kunnáttu.
En þó verður varla þverfótað
fyrir því, sem betur mætti
fara. Sagan er rituð í allt of
miklum snarheitum, skortir
mjög fágun alla og umvönd-
un harðfylginnar sjálfsgagn-
rýni. Þetta er eins og uppkast,
sem eftir er að umrita einu
sinni eða tvisvar, raunar með
þeim brag, að varla getur tal-
izt sæmilegt ungum höfundi
að láta svo hálfkarað verk frá
sér fara. Trúlega mun þetta þó
mest stafa af því — sem sag-
an öll ber greinilega með sér
— að höfundurinn hefur það
fyrst og fremst í huga að
skrifa kitlandi og læsilega
sögu. En það verður fróðlegt
að sjá, hver árangurinn verð-
ur, þegar ungur höfundur með
jafnótvíræða hæfileika setzt
niður og tekur að rita sögu,
sem aðeins skal verja fyrir
dómstóli eigin samvizku og
skáldskaparmats, en lætur
forskriftina um lesendahylli,
lönd og leið. Ak.
Ævisaga Jóns Oddssonar
Sumarið 1939 kom Jón Oddsson
skipstjóri og útgerðarmaður í Hull
i stutta heimsókn til íslands. Ég
átti þá viðtal við hann, sem birt-
ist í „Ægi“, þótf mér auðnaðist
ekki að raoba við hann nema ör-
skamma stund, fékk ég þó eins
og pata af því, að hann kynni að
segja frá ýmsu markverðu og for-
vitnilegu, sem ekki færi skaðlaust
n.eð honum. Síðan hef ég ekki séð
Jón né heyrt, frétti eins og af
skotspónum, að brezkir útgerðar-
jarlar hefðu litið velgengni hans
öíundaraugum, og brugðið harka-
lega fyrir hánn fæfi að hann
hefði verið gisl Breta á styrjaldar-
árunum og síðar stórbóndi á eyj-
unni Mön. — Mér var þvi eigi
lítil forvitni í hug, þegar ég hóf
’d( lesa ævisögu Jóns, sem kom
úf fyrir skömmu, skrásett af Guð-
mundi G. Hagalín og ber heitið
„f vesturviking“. Þá er lestrinum
lauk, þóttist ég svo góðu hættur
£ö ekki mætti minna vera en ég
sýndi lit á bví að þakaa fyrir mig.
Enn og aftur, meðan ég las
a-visögu Jóns, skaut Thor Jensen
upp í huga mér eins og ég hafði
kynnzt honum af blöðum sögu
t.ans. Báðum er það sameiginlegt
að flytjast ungii til framandi þjóð-
a' allslausir og málvana á þá
tungu, sem töiuð er í hinu nýja
iaridnámi. Báðir verða þeir stór-
útgerðarmenn og öndvegishöldar
þótt Thor ynni reyndar aldrei
hörðum höndum á búum sínum
sem Jón. Annar hafði sezt að í
mesta nýienduveldi heims, en
hinn á fámennustu hjálendunni.
Nú verður það að sjáifsögðu alltaf
matsatriði hjá hvorri þjóðinni voru
byggilegri skilyrði ti! þess að hefj
ast af sjálfum sér ug rísa upp úr
meðalhæð. Á íslandi var um það
að ræða að gnæfa hátt yfir lágt,
er á Bretiandi voru fyrir svo
margir risar, að vissulega þurftj
hver og einn aðfluttur afburða-
maður að kosta öllum sér til, svo
aö eftir honum yrði tekið við hlið
þeirTa. Hvað sem er um þennan
samanburð, þá er hitt vist. að
kyljan sem stundum lék um Thor
Jensen á fsiandi, var barnaleikur
h]á þeirrj hræsibrekkuhríð, sem
Jrn mátti oola af hendi Bretans.
Nú er það ekki ætlan mín að
svala á nokkurn hátt forvitni
þeirra, sem hefðu hug á að kynn-
ast Jóni Oddssyni og ferli hans af
ævisögunni, enaa með öllu um-
hendis í örstuttri biaðagrein. En
eg vil hins vegar ekkí láta undan
’ frlla að veKja athygli á sögu
1 hans, hún verðsku'dar það að
henni sé gaumur gefinn Eftir
,estur hennar er ég ekki á tveim
á-.tum, hvar ég mundi grípa niður
ti; gjafabókai ef ég hygðisi færa
v.ngum manni lestrarefni til holl-
ustu og nytja. En því kem ég þar
máli, að æskan á að erfa iandið
og því er ekki öldungis út i hött,
livaða fordæmum hún kynnist. En
sjómennirnir okkar og útvegsmenn
irnir mundu og einnig sjá þar eitt
og annað í hnotskurn, sem sjálf-
sagt mundi verða þeim til upp-
örvunar og ánægju að hafa spurn-
ir af. Er ég ekki þar með að
segja, að eigi mundu fleiri græða
á því að fara í vesturvíking með
Íslands-Jóni, en svo nefndu Húll-
menn hann.
Guðmundur Hagalín hefur skráð
ymsar af okkar beztu ævisögum,
og ég fæ ekki séð, að honum hafi
förlazt listin.
Skuggsjá gefur bókina út. og
er búningur hennar og frágangur
allur til mikillar prýði Einn er
bó galli á gjöf Njarðar. að bók-
inni fylgir ekki nafnaskrá Reynd-
ar háttar svo um flestar ævisögur
islenzkar, ,og það þótt stærri séu
er. þessi, en slíkt eru óhafandi
vivnubrögð. Ævisögur verður að
tejja til heimildarrita, þótt þær
svari misjafnlega ti! þess nafns,
og því á að vera að þeim aogengi-
legur lykill. að svo miklu leyti
sem því verður við komið. en
siikt er auðvelt að því er snertir
persónusöguna.
L.K.
í góðu landvari
í landvari. Gísli Ólafsson frá
Eiríksstöðum. Ljóð. 1960.
Á seinni árum hefur fundum
okkar Gísla Ólafssonar oft borið
saman. Oftast þegar ég kem í kaup
staðinn hitti ég hann, á götunni,
á símastöðinni, eða heimia hjá
honum. Með okkur hefur dafnað
góð vinátta og ég held að það sálu-
félag hafi orðið okkur báðum til
góðs.
Það var á útmánuðum þetta ár, að
ég hitti Gísla á símastöðinni. Hann
fór að bjóða mér bækur, því hann
hefur umboð fyrir ýmsar bókaút-
gáfur. Nei, ég vildi ekki kaupa
neitt. — Jæja góði, sagði hann
og var dálítið íbygginn. Það var
auðséð á svip hans, að hann ætl-
aði samt ekki að láta mig sleppa.
Svo tók hann bók up úr tösku
sinni, rétti mér og sagði. Þetta bók
ætla ég að gefa þér. Ég leit á bók-
ina og varð glaður við. Þetta var
ný ljóðabók eftir Gísla, ,,í Land-
vari“, árituð til mín af höfundi.
Eg hygg að Gísli hafi flutzt til
Sauðárkróks laust fyrir 1930. Það
var ekki fyrr en nokkru seinna að
ég sá hann fyrst. Þó þekkti ég
hann vel af ljóðagerð hans löngu
fyrr.
Þegar ég var að alast upp á öðr-
um tug þessarar aldar heyrði ég
oft talað um Gísla. Vísur hans
bárust mann frá manni og voru
lærðar, en til samanbuiðar mætti
spyrja. Hver lærir nú það sem
atómskáldin kalla Ijóð?
Þó að Gísli hefði ekkert annað
ort en vísurnar um lækinn og
köngullóna, „einyrkjann í mónum“,
held ég að hann hefði hlotið verð-
uga viðurbenningu hjá þjóð sinni.
Árið 1917 kom fyrsta ljóðabók
hans út. Sigurður Berndsen kaup-
maður á Skagaströnd keypti hand-
ritið lágu verði og borgaði' í vör-
um. Ljóðakver þetta seldi hann á
eina krónu. Sigurður fékk séra
Tryggva Kvaran til þess að búa til
prentunar og skrifa formála. Úr
þeim formála vil ég taka upp það
sem hér fer á eftir.
„Hver sá sem bókina les, mun
ekki verða lengi að komast að
raun um, að kvæðin eru eftir al-
þýðumann, sem lítillar menntunar
hefur notið. En jafn auðsætt er
einnig hitt, að höfundi er hag
mælskan meðfædd. Ég þekki höf
undinn ekki neitt, en af kvæðun-
um að dæma er hann r'íkur tilfinn-
ingamaður og þegar tilfinningarn-
ar brjótast út í orðum, þá falla
þau ósjálfrátt í stuðla. Höfundur
virðist ekki, fremur en flestir
aðrir fátækir æskumenn hér á
landi hafa farið varhluta af mót-
gangi í lífinu. Hann hefur séð
óskimar verða að engu, vonirnar
hrapa og hverfa sem tál, en hann
hefur ekki, eins og mörgum, ekki
sízt tilfinningaríkum mönnum
hættir við, orðið bölsýnn við mót-
ganginn. Jafnvel í mótlætinu sér
hann kærleika Guðs, og hann fyll-
ist sjálfur kærleika til alls þess,
sem á bágt. Hugur hans er við-
kvæmur eins og veikustu blómin.
Eg trúi því ekki að íslenzkur
alþýðuskáldskapur sér í afturför
eins og sumir halda. Sumat fer-
skeytlumar hafa sýnt mér ljós-
lega sannleikann í vísunni:
„Þó að Páli bresti brá
og bili Grím að skrifa
Þorsteinn líka falli frá
ferhendurnar lifa“.
Síðan þetta var ritað eru liðin
43 ár, og enn á þessu herrans ári
1960 er skáldið frá Eiríksstöðum
á meðal vor og lætur nýja ljóða-
bók frá sér fara.
Á fremstu síðu eru tvær vísur
— mottó::
„Útsýn mín er ekki dlmm,
ennþá glaður vaki:
samt eru árin 75,
sem ég á að baki.
Eftir þessi ævisstig
yndi er að vaka og dreyma.
f landvarlnu langar mig
að lifa og sofna heima.“
Ef við berum þessar vísur sam-
an við vísurnar um lækinn, er þar
skyldleiki mikill og ellimörk eng-
in. í þessum vísum kemur það
fram, að skáldið hefur ekki beðið
tjón á sál sinni í viðskiptum við
lífið. Lífið hefur léð margt í hag
og háttatími ekki komið um miðj-
an dag. Lífsgleði og bjartsýni
hefur verið tíð. Enn sem fyrr er
hugurinn „viðkvæmur eins og
veikustu blómin", og skáldið
kennir enn til með hinum veika
reyr. Til dæmis um það er kvæðið
um Nikulás Guðmundsson (Þjófa-
Lása), og vil ég tOfæra tvö síðustu
erindin:
„Hálfáttræður hneigstu að velli,
heiminn kvaddir fótasár,
Þú varst bæði í æsku og elli
á útigangi, vinafár.
Pi'esturinn á þig kveðju
klíndi —
um kumblið lága skefur mjöll.
Viðkomandi sveit þér sýndi
síðstu heiðursmerkin öÚ.
Um troðninga og tóftarbrotin
tæmist aldrei þjóðarsögn,
þó að fornu fjallakotin
falli í gleymsku og heiðaþögn
Allslaus, lúinn auðnugjaldi
aldrei fékkstu virðing keypt.
Á sakamála sagnaspjaldi
sést þitt nafn um aldir greypt.“
Séra Tryggvi bendir á, að Gísli
Ólafsson hafi lítillar menntunar
notið og það undirstrikar Jón
Pálmason líka í formála fyrir
Ijóðabókinni: „Á brotnandi bár-
um“. Ég sé hins vegar ekki ástæðu
tíl að biðja afsökunar fyrir það
og ber þó virðingu fyrir sannri
þekkingu, hvort sem hennar er
aflað í formlegum skóla eða ekki.
Hneigð til Ijóðagerðar er meðfædd
eins og séra Tryggvi bendir á og
verður_ ekki lærð í neinum skóla.
Gísli Ólafsson hefur verið og er,
eins og sveitamenningin skilaði
honum úr föðurgarði.
Á fyrri hluta nítjándu aldar var
svo komið, að Reykjavík var orð-
in hálfdanskur bær að málfari, en
þetta gerði ekki mikið til, því
Fjölnismenn og aðrir umbótamenn
á því sviði höfðu nógar fyrirmynd-
ir. Fjöldi fólks í hinum dreifðu
byggðum inn til dala og út til
stranda „geymdi tunguna í tímans
straumi“. Þetta fólk, flest nafn-
laust, varðveitti tungutakið og skil-
aði því ómenguðu af dönsku frá
kynslóð til kynslóðar, og því ber
þakkir að gjalda. Hér er um að
ræða einn sterkan þátt sveita-
menningarinnar of af. þeim meiði
í skjóli dala er Gísli Ólafsson vax-
inn. Hann hefur ekki brugðizt þvi
hlutverki að „geyma tunguna í
tímans straumi“. Og hann er ekki
nafnlaus, sem kemur til af því, að
íslenzka þjóðin hefur alla tíð veitt
þeim brautargengi, er sú gáfa vai
gefin að binda mál sitt.
Gísli Ólafsson skáld nýtur næðis
í landvari elliáranna og ekki mun
honum hætt úr þessu að berast út
á ólgusjó rúmleysunnar. Glaðui
og reifur bíður hann eftir byr a?
sigla frá ströndum.
Björn Egilsson.