Tíminn - 21.01.1961, Qupperneq 8

fl
Tlfjlfelj

JVwráOamenn Eattpffflags Arnes-
inga Ibafa mælist tii þess vlð mig,
að ég ritaði grein um hinn látna
leiðtóga þeirra, Egil Thorarensen.
Meðan ég var ritstjóri Samvinmmn
ar birti ég í því tímariti ítarlega
ritgerð um Kaupfélag Árnesinga
og þréun þess undir forystu Egils
Thor'arensen. Má segja, að ég hafi
þar lýst hug mínum til manna og
málefna á samvinnuleiðum manna
austan fjalls. En þar sem gott er
góðs að minnast bæði Iífs og liðins
vil ég nú bæta við hina fyrri minn-
ingai'grein nokkrum orðum, helzt
í sambandi við samvinnuþróxm
austan fjails eins og hún hefur
komið mér fyrir augu undan-
gengin ár. Ef forráðamenn kaup-
félagsins á Selfossi telja sér henta
að birta á prenti þessa kve.ðjugrein
mína, þá er þeim það heimilt hvort
sem er í blöðum eða tímaritum.
Sennilega hefur það orðið Suður
landi til gagns og gæfu, að um
aldamótin síðustu var þekking
manna á heilbrigðismálum svo ó-
fullkomin að menn kunnu ekki að
verja heilbrigt fólk smithættu af
brjóstveiki. Kirkjubær á Rangár-
völlum var þá eitthvert stærsta og
myndarlegasta heimili á landinu
en hvítj dauðinn teygði þangað
arma sína og sýkti sum af börnum
Gríms bónda Thorarensen. Egill
vaið brjóstveikur og skildi til fulls
að hann mundi æfilangt vera
merktur þessum hættulega sjúk-
dómi, en svo var orka hans mikil,
andleg og líkamleg, að hann glímdi
í áratugi við þessa ósýnilegu hættu
og varð ekki sigraður fyrr en lokið
var dagsverki, sem Iengi mun verða
minnzt í sögu héraðsins og lands-
ins alls. Egill hafði ætlað að verða
sjómaður og skipstjóri, en nú
leyfði heilsan ekki það starf, en á
öðrum vettvangi vann hann marga
sigra eins og síðar kom í Ijós. Verk
efnj hans varð að grundvalla nýj-
an höfuðstað Sunnlendinga á bökk
um Ölfusár. Áður höfðu öldum
saman verið tveir höfðustaðir í
Árnessýslu, Þingvellir og Eyrar-
bakki. Öldum saman höfðu íslend-
ingar starfað að andlegri iðju á
fögrum völlum undir hömrum Al-
mannagjár. Síðar komu dimmar
áþjánaraldir. Þingvöllur varð fög-
ur sveit, en mannlaus að kalla
M I N N I N G:
Gr.
kaupfélagsstjóri á SeBfossS
ingur, Egill Thoranensen, I leit að,
verkefni, sem hæfði heilsufari
hans og andlegri oriru. Hann varð
Úlfljótur Selfossíbongar, þar hefur
gerst að verulegu leyti mikið land-
nám. Þangað hafa sótt margir vask
ir menn, karlar og konur, til byggð ;
ar og bólfestu. Sélfoss varð enn-1
fremui*, sem viðskiptastöð, með j
nokkrum hætti þáttur í heimilis-j.
heldi tnanna á.hverju byggðu býli,
á milli Ingóífsfjalls og Lúma- i
gnúps. Þannig aukast áhrif sann-
nefndra höfðustaða. Þáttur Egils
Thorai'ensen í landnámi við Ölfus-
á er þó að mestu leyti andlegs eðl-
is.
Það, sem hér er kallað landnám
við Ölfusá er sunnlenzk vaxtar-
hreyfing, þar sem margar kynsléð-
ir hafa verið að verki. Áhrifamik-
ill þáttur í þessari þróun er i'étti-
lega kenndur við Hlíðarenda í
Fljótsh'líð. Fyrir hálfri annarri öld
kom sýslumannssonur fi'á Hlíðar-
enda, Bjarni Thorarensen, til
náms í Danmörku. Þar orti hann
rúmlega tvítugur kvæðið Eldgamla
ísafold, en það er forystukvæði í
íslenzkum hókmenntum. Slðar á
ævinni oiti Bjarni Thorarensen
mörg önnur stórkvæði. Með Ijóð- (
um sínum 'hefur hanh brúað í ís-
lenzkum bókmenntum bilið frá
rústum Skaftárelda yfir _ margar
aldir til Egils og Snor'ra. í fótspor
hans hafa síðan fetað mörg ’skáld
og listsnillingar. En þessi sonur
Fljótshlíðarinnar gerði tvennt í
senn: Grundvallaði sígildar nú-
tímabókmenntir og tengdi saman
fortíð og nútíð í andlegu lífi ís-
lendinga. En Bjarni Thor'arensen
var meira en skáld. Hann var dóm
ari í Reykjavík og bóndi í Gufu-
nesi og fór á hesti í kaupstaðinn.
Á bújörð sinni lét hann slétta tún I
Kveðja til sunnlenzkra samvinnumanna
mátti. En á lónum í skerjagarði
Eyrarbakka flutu á vorin og sumr
in erlendar skútur, sem fluttu
sunnlenzku fólki nokkurn forða af
erlendum varningi. Hundruð lítilla
tjalda stóðu saman að vorlagi á
grónum og hlýlegum bökkum veizl
unarlóðarinnar á Eyrarbakka. Þar
gistu sveitamenn, sem sóttu þang-
að verzlun yfir óbrúuð vötn og veg
leysur. Stundum tók það bóndann
þrjár vikur að fara í þessa einu
kaupstaðarferð alla leið austan úr
Síðu og Fljótshverfi. Erlend verzl-
unarstétt var að kalla má einráð
um verðlagið á erlendr'i og út-
fluttri vöru. Búðunum var lokað
um hádegisbdið, lika í mestu önn-
unum. Starfslið einokunarinnar
þurfti að fá sér hádegishvíld og
hirti lítið um aðstöðu langferða-
fólksins. Nú er þetta verzlunar-
skipulag löngu breytt. Erlendar
duggur bíða nú ekki lengur af-
greiðslu á lónum Eyrarbakka. Nýr
ihöfðustoður hefur myndazt við
þrenslin í Ölfusá hjá Selfossi. Þar
hafði aldraður norðlenzkur bóndi,
Tryggvi Gunnarsson, spent brú
milli kletta yfir Ölfusá, þar sem að-
staða var bezt. Fyrr hafði Tryggvi
búið 14 ár á harðbalajörð í Fnjóska
dal, en á efri árum tók hann í
hönd sunnlenzku bændanna og átti
með þeim þátt í að leggja grund-
völl að þriðja höfðustað Suður-
lands. Báðum .megip við Ölfusár-
brú hefur myndazt stærsta sveita-
borg á íslandi, arftaki Þingvalla
og Eyrarbakka um málefni suður-
sléttunnar. Eftir fyrra stríð flutti
að Selfossi rúmlega tvítugur ungl-
ið með hinni fábrotnu tækni þeira
ar aldar, en þess_ háttar jarðabót
var þá óþekkt á íslandi. Eitt sinn
var hann um stund sýslumaður
Árnesinga og þurfti oft að fara
yfir Hellisheiði, bæði sumar og
vetur. Stundum kól hann á þessum
vetrai'ferðum, en skáldið kunni
þar líka til virkra úrræða. Hann
kom á fót félagi til að ryðja fjall-
vegi í landinu, reisa sæluhús og
vörður tl bjargar ferðamönnum á
hættulegum leiðúm. Landnám
Bjarna Thorarensen er mikið bæði
í Ijóðum og hagnýtum framkvæmd
um við að gera landið betra en
það var áður. Bjarni skáld hné
til moldar norður á Möðruvöllum,
en neistar lifðu víða um land úr
glóðum frá Hlíðarenda.
Um síðustu aldamót fædd-
ist í Hreppum í Árnessýslu
Gestur Einarsson á Hæli,
frændi Bjarna Thorai'ensen.
Gestur var undarlegur maður,
bóndi, gekk aldrei í skóla en vissi
meira en flestir bóknámsmenn um i
bókmenntir, listir, félagsmál og!
háar hugsjónir. í andlegum efnum;
virtist hann oft sjá í gegnum holt
og hæðir. Gestur unni mjög ætt-
leifð sinni, Hæli, Hreppunum, Ár-
nessýslu, Suðurlandi og allri byggð
á íslandi. Bóndi vildi hann vera
og lyfta bændastéttinni til vegs og
áhrifa. Mannþekking hans var al-
veg óvenjuleg. Þó að hann væri
mjög bundinn við störf heimilis
og ættbyggðar sinnar, var hann
manna mest á ferðalagi og fyrstur
Sunnlendinga til að nota bíla eins
og hann ætti þá alla. Gestur Ein-
arsson var ótrúlega kunnugur í
Reykjavík, öllum manngerðum.
Hann þekkti vel drýldna og grá-
lynda fésýslumenn, skáld, lista-
menn, rithöfunda, lögfræðinga,
lækna, verkfræðinga, framkvæmda
menn á sjó og landi, verkalýðsfor-
ingja og byltingarfólk. Flestum,
sem kynntust Gesti, fannst hann
skilja flestum betur hugarfar, hugð
armál og viðfangsefni hvar sem
á reyndi.
Starfsdagur Gests á Hæli utan
heimilis og byggðar var ekki nema
í fáein ár. Hann andaðist á morgni
lífsins úr drepsóttinni miklu 1918,
en mörg af þeim fræjum, sem
hann sáði, festu rætur og urðu
lífvæn. Gestur kenndi sunnlenzk-
um bændum að vinna saman og
stofnaði með þeim flokk óháðra
bænda við Þjórsárbrú 1916. Af
þeim grunni reis Framsóknarflokk
uiinn. Gestur lagði þeim flokki til
hugsjón heilbrigðra bankamála,
þar sem bændastéttin væri full-
gildur aðili- Hann valdi þjóðinni
áhrifamesta bankastjórann, sem
hún hefur eignazt, Magnús Sigurðs
son.
Síðan útvegað'i Magnús Sigurðs-
son fé til að framkvæma Flóaáveit
una og í minningu Gests á Hæli
var reistur banki við Ölfusárbrú.
Gestur hafði mörg járn í eldinum,
blað á Eyrarbakka, járnbraut aust
ur yfir fjall, hafnargerð í Þoi'láks
höfn, virkjun fossa og rafmagn inn
á hvert heimili í sveitinni. Gestur
kenndi samtíð sinni að meta orku-
lindir, auð andans, mátt samtaka,
fjármagn og fossa. Gestur á Hæli
féll í valinn sömu dagana og fyira
stríðinu lauk á vígvöllunum. Ný
öld hófst með friðnum. Hverri stór
styrjöld fylgir upplausn. Um þess-
ar mundir var hörmulegt ástand
á íslandi og víða um heim. Bænd-
ur í Árnesþingi voru mitt í þess-
ari upplausn. Reykjavík vildi hafa
sér í höndum verzlunina austan
fjalls og ágóðann ef nokkur væri
af mjólkurvinnslu í héraðinu. Úti-
búið var tekið til starfa með litl-
um peningum fyrst um sinn. Flóa
áveitan var á leiðinni en Tiyggvi
Þórhallsson hafði um 1930 byggt
við Ölfusá fullkomið mjólkurbú
og fengið því til framdráttar er-
lenda kunnáttumenn- Sunnlending
ar þráðu framfarir og voiu reiðu
búnir til að leggja mikið á sig í
þeim efnum en margir fundu, að
samtengingarband vantaði milli
þess sem var og þess, sem átti að!
koma. Nýskipunin byrjaði að lok-
um á verzlunai'sviðinu. Reyndir og
framsýnir bændur eins og Ágúst
Helgason í Birtingarholti og Gísli
Jónsson á Reykjum og margir
þeirra samherjar vildu leggja inn
á nýja vegi, stofna kaupfélag og
mjólkui’bú við Ölfusá og að þessi
fyrirtæki yrðu tvö i'íki í persónu-
sambandi.
Þar vildu þeir hafa til forystu
Egil Thorarensen. Hann tók
boðinu. Sjálfsagt hefur hann haft
hugboð um að verkefnið væri eif-
itt en treyst á orku sína og góða
giftu um að honum mundi takast
að ráða fram úr vandamálinu.
Síðan þetta gerðist eru liðin 30
ár. Hlíðarendaneistinn hafði bor-
izt vestur á bóginn. Aldamótahug-
ur bjó í brjóstum flestra þroskaðra
manna í landinu. Djarfar hugsjón
ir Gests á Hæli höfðu örfað sam-
ferðamenn hans til að gera miklar
kröfur um framtíðarmálin. Ef
Gestur á Hæli mætti nú hverfa úr
öðrum heimi og fara hraðferð um
Suðurland eins og hann var vanur
á hérvistardögunum myndi hann
sjá að mikið hefur áunnizt á þess-
um tfma, sem liðinn er. Hann
myndi sjá um allt Suðurland mynd
arleg, vel húsuð, litsterk sveita-
býli. Tún, sem virtust hafa verið
stækkuð með töfrakrafti og bú-
stofn meiri en nokkru sinni fyrr
í þessum byggðum. Hann mundi
sjá Ihr'aðvirkár vélar að verki við
að auka framleiðsluna og létta
störfin. Hann mundi, sjá,; að buið'
var að beizla mörg.af fallvötnum
þeim, sem honum höfðu' verið hug
stæð á asskuárum hans. Hann
myndi sjá áð frá'iþessum aflstöðv-
um'streymir Ijós og hiti um breið
ar byggðir héraðanna. Hann mundi
eflaust sjá, ^að hið mikla' hús' kaup
félags Árnésinga er eitthvert veg-
legasta og vandaðasta hus sinnar
tegundar á öllu landinu. Hann
mundi sjá fjölmarga bíla streyma
um allar sveitir flýtjandi vörur á
milli heúnila, vinnustöðva og
mankaða. Hánn myndi fagna að
sjá MjóMmrbú Flóamanna, verk-
smiðju allra sunnlenrfcra bænda,
svo fulliomna og vel gerða, að
ekki finnst annað mjólkurbú því
fremra á öllum Norðurlöhdum.
Hann mundi koma að Laugardæl-
um, sem kaupfélagið hefur keypt,
hafið þar stórmikla ræktun og
stofnsett fyrirmyndar bú. Siðan
hefur kaupfélagið leigt jörð og
búpening Búnaðai'sanibandi Suður
lands, til að rækta þar kynbezta
og arðsamasta búpening, sem kost
ur er á að eignast hér á landi.
Áreiðanlega myndi Gesti þykja
mehkilegt að sjá þá framkvæmd
Kaupfélags Árnesinga að bora eft
ir heitu vatni í Laugaidælum, leiða
það síðan inn í kaupstaðihn og
hita þar öll hiús og suridlaug bæjar-
búa. Því meira mundi Gestur meta
þessa framkvæmd, þar sem jarð-
hitamálið var eitt af þeim fram-
tíðarmálum, sem hann hafði ekki
sinnt til muna, þegar hann taldi
auðlindir Árnessýslu. Sízt mundi
Gestur gleyma að horfa til Þor-
lákshafnar. Þar sæi hann mikil
mannvirkí þess eðlis, sem liann
hafði haft mestan trúnað á. Rang-
æingar og Árnesingar eiga nú í
félági land og mannvirki. Miklir
skjólgaiðar og bryggjur hafa ver-
ið reistar þar vegna útgerðarinn-
ar og millilandasiglinga. Þar hafa
verið byggð vöruhús, eitt hið mesta
sem til er hér á landi og fullkom-
in vinnslustöð til að gera fiskinn
fiá Selvogsgrunni að heimsmarkaðs
vöru í útlöndum. Ekkert mundi
gleðja G-est á Hæli meira en að
fá áreiðanlegar heimildir um það,
að nú væru fullgerðar teikningar
af miklum hafnarmannvirkjum í
Þorlákshöfn og handbærir pening
ar til að Ijúka verkinu á tveimur
árum. Þá munu 30 bátar geta átt
þar heimahöfn og úthafsskip leg-
ið við bryggjur hvernig sem viðr-
ar. Suðurland hefur eftir 1000 ára
byggð í landinu eignazt höfn og
leið út á hafið. í lygnu Þorláks-
hafnar verður bylgja Atlantshafs-
ins, sem hefur frá upphafi vega
háð þar „heimsins langa s'tríð“,
brotin.
Að lokinni yfirreið um Suður-
land mundi Gestur Einarsson
spyrja: „Hvernig urðu til hinar
miklu félagsframkvæmdir austan
fjalls 1930—1960“? Þá yrði hér
svarað á þann veg: Egill Thorar-
ensen kom þar víða við sögu. Ekki
vegna líkamlegrar orku, því að
(Framhald á 11. síðu).