Alþýðublaðið - 18.11.1949, Qupperneq 5

Föstudagur 18.'nóvember 1949
a» ^VmjRT Aorn
5
fj
SIGURÐUR SKÓLAMEIST-
ARI er látinn. Það grúfir sorg
yfir heimili hans. Það grúfir
sorg yfir Menntaskólanum á
Akureyri, og það grúfir sorg
yfir öllum byggðum þessa
lands, því að Sigurður skóla-
meistari átti vini í hverri sveit,
hverju þorpi og hverjum bæ
um land allt.
Með Sigurði skólameistara
er fallinn í valinn einkennileg
ur maður. Hann var furðu fá-
gætt eintak af bókinni Homo
sapiens. Sigurður skólameist-
ari var ekki einungis ólíkur
öllum öðrum í yfirbragði, lima-
lagi og háttum. Hann var svo
frábrugðinn öðrum að þessu
leyti, að næsta ómannglöggan
mann hefði til þess þurft að
þekkja þann ekki aftur, þótt
hann hefði aðeins séð hann
einu sinni, jafnvel þótt ekki
hefði verið nema á mynd.
Þeir, sem kynntust Sigurði
skólameistara náið, vissu, að
hann var í rauninni miklu ein-
kennilegri maður en þeir gerðu
sér grein fyrir, sem mættu
honum endrum og eins á
hraðri ferð á Eyrarlandsvegin-
um. Hann var svo einkennileg-
ur, að það eru ekki miklar öfg-
ar, þótt sagt sé, að hann hafi
verið ósammælanlegur — in-
commensurabilis — við aðra
menn. Eg hef engum manni
kynnzt honum líkum.
Það er næsta erfitt af þess-
um sökum að skýra það, á
hvern hátt Sigurður Guð-
mundsson var öðrum mönnum
frábrugðinn. Það er, ef til vill,
engin skýring, þótt sagt sé, að
Sigurður hafi verið mótaður
persónuleiki, þótt slíkt gerist
nú æ fátíðara. En hann var
meira. Hann var mikil persóna,
og persónuleika hans gætti í
öllum störfum hans. Hann
kom fram í kennslu hans, skóla-
stjórn, ritmennsku og dagleg-
um háttum. Hann kenndi öðru
vísi en aðrir, stýrði skóla öðru
vísi en aðrir, ritaði öðru vísi
en aðrir og hagaði fram-
komu sinni öðru vísi en aðrir.
Og allt var persónulegt í
höndum hans, bar svip hans og
einkenni, svo að manni hlaut
að detta í hug: „Þannig hefði
enginn gert þetta annar en
Sigurður skólameistari“. Sig-
urður Guðmundsson var einn
þeirra manna, sem margir
reyndu að stæla, en enginn
ætti að stæla. Hann var svo
mikil persóna, að slíkt gat
reynzt hættulegt.
Ævisaga Sigurðar skóla-
meistara er sigursaga. En sig-
ursaga er jafnframt bardaga-
saga. Sigurður Guðmundsson
háði margar orrustur, og hann
bar jafnan sigur úr býtum.
Það var margt í fari Sigurðar,
«em gerði þetta að verkum, en
meðal annars vit og þraut-
seigja. Sigurður skólameistari
skipulagði orrustur sínar af
svo miklu viti, að andstæðing-
ar hans neyddust til þess að
gefast upp, og ef orrustan ætl-
aði að reynast hörð, dró hann
hana á langinn, meðan and-
stæðingarnir þreyttust, og þá
hóf hann lokasókn. Enda fór
það svo, að á síðustu embættis-
árum hans gáfust gamalreyndir
stjórnmálamenn skilyrðislaust
upp fyrir honum. Þeir vissu,
að það sparaði bæði tíma og
erfiði.
Það féll í hlut Sigurðar Guð-
mundssonar að verða skóla-
meistari á Akureyri. Hann gat
In memorsam
Guðnu
■ci
þess oft, að í rauninni hefði
hann aldrei ætlað sér að gegna
slíku starfi. Hugur hans stóð
til annars. Hann ætlaði sér að
verða rithöfundur úm heim-
spekileg og fagurfræðileg efni.
Sigurður kunni aldrei við sig
á Akureyri, og hann harmaði
það ævilangt, að hann skyldi
gerast skólameistari. En hann
varð hvort tveggja: skólameist-
ari og rithöfundur. Ég læt það
ósagt, hvort hapþadrýgra hefði
verið fyrir Sigurð sjálfan, að
draumur hans sjálfs hefði
rætzt. Ef til vill hefði hann
orðið enn merkari rithöfund-
ur, en það er óvíst. Margháttuð
reynsla í hinu umfangsmikla
og erfiða starfi, glímunni við
hálftamda og ótamda unglinga,
hafði þroskandi áhrif á rithöf-
undinn. Ég leyfi mér hins veg-
ar að fullyrða, að það var betra
tyrir þjóðina, að draumur Sig-
urðar rættist ekki. Þó að ég
vilji á engan hátt gera lítið úr
rithöfundarstörfum almennt
eða rithöfundarhæfileikum
Sigurðar Guðmundssonar, tel
ég óhætt að fullyrða, að þjóð-
inni er það rriiklu ákjósanlegra
að eignast skólameistara á
borð við Sigurð Guðmundsson
en rithöfund, jafnvel í fremstu
röð. En Sigurður gegndi líka
starfi sínu á þann hátt, að spor J
1sns við stofnunina verða ekki
Sigurður Guðmundsson skólameistari.
meistara um meðferð íslenzks
máls kom ekki aðeins fram í
máð burt'Og'aTþví'að^íennta- | kefnfJ ,hanS’ heldur einni§ 1
á Akureyri gegnir1 nlhofmidarstórfum. Hann
skólinn
geysimikilvægu hlutverki inn-
an þjóðfélagsins, eiga verk
hans eftir að hafa djúptæk á-
hrif meðal þjóðarinnar um
langa framtíð.
Sigurður Guðmundsson var
kennari af guðs náð. Hann
kenndi af lífi og sál. í kennslu-
breytti miskunnarlaust próf-
örkum, ef honum þótti eitt-
hvað mega betur fara. Og hann
velti setningunum fyrir sér
fram og aftur, hvernig þær
væru bezt orðaðar og íslenzku-
Legastar.
Þá er Sigurður tók vi.ð stjórn
stendur þjóðfélagið sjálft í enn
meiri þakkarskuld við Sigurð
ckólameistara, því að það nýt-
ur ávaxtanna af verkum
þeirra, sem notið hafa ftiennt-
inga, en hann gerði það alltaf
klökkur í huga og hefði helzt
viljað komast hjá þeim. Áf-
brotin urðu honum alltaf and-
Leg ráðgáta. Hann vildi grafast
tvrir orsakir þeirra og leysa
málin á þann hátt, að nemand-
inn hefði varanlegt gagn af, en
skólinn biði ekki hnekki. Það
var Sigurði skólameistara mik-
ill styrkur í skólastjórn, að
hann var heimspekilega sinn-
aður. Honum var Ijóst mark-
miðið, sem hann stefndi að: að
skapa andlega óháða menn og
nýta þjóðfélagsþegna.
Ritstörf Sigurðar Guðmunds
sonar eru í nánum tengslum
við önnur störf hans. Þeim
mætti eftir efni skipta í þrennt:
bókmenntaritgerðir, manna-
minni og skólaræður. F.n allt
ber þetta þó sama svip. Allt
eru þetta spaklegar hugleið-
ingar gáfaðs manns um mann-
Legt líf, tilraunir til þess að
sldlja menn, verk þeirra og
bæta úr misfellum á hegðun
þeirra og afstöðu til lífsins. Ég
veit, að margir njóta þess að
Lesa ritverk Sigurðar skóla-
meistara, og er það sízt að
undra, en mikils hafa þeir far-
;ð á mis, sem ekki hafa heyrt
liann flytja þrumuræður sínar
blaðalaust í dagsins önn, heyrt
alvöruna og sannfæringar-
Liraftinn, þegar hann stóð í
pontunni á sal og leiddi nem-
endum sínum fyrir sjónir, hvað
aflaga hefði farið og hvernig
það yrði bætt. Það verða mörg-
um ógleymanlegar stundir.
Við, sem áttum því láni að
fagna að vera nákunnugir á
heimili skólameistara, munum
sldrei fá siíkt fullþakkað. Þau
unar við skólann. Og heima- k.iónin bæði, frú Halldóia og
visíarhúsið nýja mun gera fá-
Sigurður.
voru samhént í. því
tækum foreldrum á ókomnum hala Saman gestum og
tímum kleift að mennta börn | vl.Va l?ta þexm liða vel innan
rín. Án þess væri það, ef til vill,
ógerningur.
tundum hans var engin logn- Gagnfræðaskólans á Akureyri,
molla. Hann hafði sjálfur a-
huga á því, sem hann kenndi,
og hann hafði lag á því að vekja
ahuga nemenda sinna. Eitt af
því, sem einkenndi kennslu
hans, var það, að menn voru
aldrei, ef svo mætti segja, ó-
hultir í kennslustundum hans.
Hann gat beint að nemendum
var hann lítill skóli, en merk-
ur. Þjóðkunnir og merkir
menn, þeir Jón A. Hjaltalín og
Stefán Stefánsson, höfðu gegnt
þar embætti á undan Sigurði,
og naut hann góðs af starfi
þeirra. En það varð samt hlut-
verk Sigurðar að hefja stofn-
unina upp í æðra veldi. Saga
spurningum, þegar minnst von- j hans við skólann varð baráttu-
um varði, um efni, sem menn saga. Hún hófst með því, að
áttu sízt von á. En það gerði I hann lét setja miðstöðvarlögn
enginn að gamni sínu „að gata ! og rafmagnsleiðslur í skólahús-
hjá meistara“, eins og það var ’ ið. Þetta var merkilegt nýmæli,
orðað á skólamáli. Þetta hafði j og þó er þetta minnsti þáttur-
inn í viðleitni hans til þess að
efla gengi stofnunarinnar.
Stærstu sigrar hans í barátt-
unni út á við — baráttunni við
þing og stjórn — eru réttindin,
sem skólinn fékk 1927 með
bréfi Jónasar Jónssonar, þá-
verandi kennslumálaráðherra,
til þess að brautskrá stúdenta,
lögin um menntaskóla á Akur-
eyri frá 1930, s+ofnun stærð-
fræðideildar 1935 og smíði
heimavistarhússins, sem nú er
risið upp á lóð skólans, þó að
það sé ekki nema að nokkru
Leyti tekið í notkun enn.
Til þess að fá slíkum málum
framgengt þurfti margt, en um-
fram allt vit til þess að sjá,
hvað gera skyldi og hvernig
það skyldi gert, en einnig vilja,
Lagni, seiglu og þrotlaust síarf.
Verka Sigurðar hafa þegar
margir, ungir, efnalitlir náms-
menn notið. Fjölmargir fátæk-
ir piltar, sem nú eru Icomnir í
æðstu stöður þjóðfélagsins,
það í för með sér, að nemendur
lásu ekki einvörðungu það, sem
lesa átti fyrir hverja kennslu-
stund, heldur kynntu sér ýmis-
Legt annað, sem gera mátti ráð
fyrir, að meistari spyrði um.
Og ekki stóð á hóli hjá skóla-
meistara, ef menn leystú úr
erfiðum spurningum. Leynd-
ardómurinn um kennslu Sig-
urðar var sá, að hann kenndi
bæði með hug og sál.
Sigurður Guðmundsson unni
íslenzkri tungu hugástum. Ef
til vill er engum kunnara um
það en mér, hversu mikla alúð
hann lagði við það að fræðast
meira og meira um einstök orð,
beygingar þeirra, uppruna,
notkun og aldur. Hann þreytt-
ist aldrei á því að fletta upp í
orðabókum og nota önnur
Irjálpargögn. Og hann ræddi
mikið um þessi efni við aðra.
Stundum komu þær hviður að
Sigurði, að honum fannst þetta
orðagrúsk fánýtt, en hann
hlaut samt að halda því áfram,
hversu svo semi hann reyndi að
sannfæra sig um fánýti þess.
Honum var það svo eiginlegt,
að hann gat ekki að því gert."
Vandvirkni Sigurðar skóla-
nkólameistara út á við
gengi stofnunarinnar beri hátt,
má engan veginn missa sjónar
á því, að innan veggja skólans
háði hann linnulausa baráttu.
Hann var skólameistari í fyllsta
ckilningi þess orðs, enda var
hann af nemendum yfirleitt
ekki nefndur nafni sínu. Hann
liét Meistari eða Skólameistari.
Ég býst við, að þeir, sem ekki
þekkja skólameistarastarfið,
geri sér ekki ljóst, hversu erf-
itt, erilsamt og vandasamt það
pr. En inn á við eru það tveir
aðiljar, sem skófameistarinn
þarf sífellt að eiga í höggi við:
kennarar og nemendur. Sigurði
Guðmundssyni lét vel að
.stjórna báðum þessum aðiljum.
Hann átti það til að vera ó-
sanngjarn, og ég hygg, að hon-
um hafi verið það ljóst. Það
var þáttur í aðferð hans við
stjórn —- ef til vill nauðsynleg-
ur þáttur. Hann lét sér annt
um hag kennara og tók oft að
sér að berjast fyrir hagsmuna-
málum þeirra. Hann lét þá
sjálfráða um kennslutilhögun,
því að hann taldi, að hver yrði
að kenna með sinni aðferð.
Hann hafði strangt eftirlit
með nemendumLog kvaddi þá
miskunnarlaust á ,,hvalbeinið“,
ef eitthvað hafðj farið aflaga
um hegðun. En oft fór það svo,
að hinir brotlegu nemendur
Iiefðu aldrei notið stúdents- urðu miklir vinir hans. Hann
menntunar, ef Menntaskólinn skildi breyska menn og. fyrir-
á Akureyri hefði ekki verið til. ! gaf afbrot. En ef afbrot nem-
En það eru ekki aðeins þessir ! endanna voru þess kyns, að
fátæku piltar, sem fleyta rjóm- j Eæmd skólans var í veði, gat
ann af þessu starfi. Ef til vill. hann gripið til strangra réfs-
1 vébanda heimilisins, enda var
heimili þeirra gestflesta og
gestrisnasta heimili á Norður-
landi. Þau kunnu líka tökin á
því að taka á móti gestum,
veita þeim velgerðir og láta
þá njóta þeirra stunda, sem
, þeir dvöldust þar. Á því heimili
n þo a5 baráttu Sigurðar. ,;ar gesturinn frjáls. Þar var
fyrir , íiægt að ræða öll mál árx tepru-
skapar og tildurs. Ávallt var
skólameistari hrókur alls
Þannig munu verk Sigurðar
ckólameistara lifa sjálfan hann.
Hann mun verða óbornum ís-
lendingum hjálparhella á leið
þeirra til æðra náms.
fagnaðar. Hann var veitull með
afbrigðum, átti alltaf dýrustu
vín og veitti þau af rausn, en
var einstakur hófsmaður um
vínnautn. En það voru ekki
eingöngu veitingarnar, sem
njóta mátti. Samræðurnar við
Sigurð skólameistara vor.u
hrein nautn. Á slíkum stund-
um í hópi fjölskyldu sinnar og
gesta á heimili sínu naut hann
EÍn bezt. Þá kom það bezt í
Ijós, að Sigurður skólameistari
var í óvenjuríkum mæli vits-
munamaður og skapsmuna-
maður. Þessa hvors tveggj a,
vitsmuna og skapsmuna, gættx
mjög í kennslu hans, skóla-
stjórn og ritstörfum, eja
1 skemmtilegast kom þetta í ljós
í einkalífi hans.
j Því má ekki gleyma, að Sig-
urður Guðmundsson var Hún-
vetningur, mikill Húnvetning-
! ur í beztu merkingu þess orðs.
En hann var miklu meira.
! Hann var mikill íslendingur,
mikill maður.
Akureyri, 13. nóvember 1949.
Halldór Halldórsson.
Sigurður Guðmundsson er
fæddur 3. sept. 1878 á Æsustöð-
um í Langadal. Foreldrar hans
voru þau hjónin Guðmúndur
Erlendsson, bóndi þar og síðar
hreppstjóri í Mjóadal, og Ingi-
björg Sigurðardóttir. Sigurður;
(Frh. á 7, síðw.) ;