Vísir - 16.07.1924, Blaðsíða 2

VISIR
iD) Ifem
Ritfregn.
i’áll iiggeri Ólason: Menn
og menntir siöaskiptaalclar-
innar á íslandi III. bindi.
Guöbrandur I’orláksson og
öld hans. Reykjavík 1924.
Bókaverslun Arsæls Árna-
sonar.
Siöaskiftaöldin hér á landi var,
sem hvarvetna annars staðar, hin
mesta óróa- og umbrotaöld. Hiö
íorna skipulag riölaöist og hvarf
síöán, en á mcðan hið nýja skipu-
lag var aö komast á, og festast.
var hér all-agásamt; voru ])á uppi
margir stórgeröir menn og um-
svifamiklir, og snerust ekki at-
hafnir alla þeirra landinu tilheilla.
Ýmislegt hefir veriö um ]je11 a
tímabil ritað fyr og síöar, en ]<ó
aldrei eins rækilega eins og hér
er gert i þeim þrem binaum, sem
vú eru ]>egar komin út eftir pró-
fessor i‘ál i’ggert (um ]>essa öld),
enda á hann nú ekki eftir r.ema
fjóröa bindið, sem ætlað er bók-
inentum timabilsins.
Fyrri bindin tvö greina einkum
frá siöaskiftunum sjálfum, ]>eim
mönnum, er aö því unnu, aö koma
i.'eim á. og hinum, er i móti börö-
us.t. En í þessu (III.) bindi er
skýrt frá afleiðingum siöbótarinn-
ar; er þaö miklu stærst bindanna,
/74 bls. í stóru broti. í’ví er skift
í tvo aðalkafla, og er hinn fyrri
um eflingu konungsvaldsins; er
bar fyrst sagt frá tekjum konungs
af landinu, en síöan hermd aískifti
l ans af stjórn þess.
Síðari helmingur hindisins er
v.m Guðbrand biskup. Eoks er
J.riðji og síðasti þátturinn, hann
cr um þjóðhagi (yfirlit) og er lang-
stystur.
Meö siöaskiftunum verður hér
á landi sú breyting fyrst og frenist.
, aö mjög dregur úr kirkju- eöa
klerka valdinu. uns ]>að hverfur.
cn að sama skapi magnast vald
konungs og vcröur æ því st\n'k-
ara sem stundir líöa fram, þar til
c-r fullkomið einveldi kemst á hér
litlu eftir miöja 17. öld, og er þetta
revndar rnikið til sama sagan, seni
sögð er úr öllurn þeim löndum, er
i.uthers trú útrýmdi kaþólskum
sið.
I öllum fyrra helmingi hindis
jtessa lýsir nú höf. vcxti og viö-
gangi konungsvaldsins hér frá ]>ví
um siöaljót og fram um 1630; er
J.etta gert einkar skilmerkilega og
bctur en áöur, aö því er niér finst.
cnda hefir höf. skygnst víöa eítir
efni, og grafið upp rriargt það, er
úöur var með öllu ókunnugt, þar
á meðal ýmislegt i ríkisskjaltwafni
Dana. Fyrst rekur höf. um tekjur
konunga héðan; ]>ær voru milclar
og margvíslegar. enda beindist öll
athygli konunga á ]>essu timabili
aö ])ví einu aö reyta héðan sein
mest íé í rikissjóöinn, en enga vit-
und um þaö liirt aö efla framfárir
hér að neinu leyti. Höfðu ]>ví fjár-
tökur konunga héðan og þær ráö-
stafanir, er þeir gerðu til þess að
rmka þær, hinar hörmvdegustu af-
leiðingar fyrir landslýðinn, og cr
aö vísu all-mikið farið að bóla á
]>eim, er ]>essu tínvabili lýkur, en
].ó koma ]>ær enn betur í ljós síð-
ar. — í síðara hluta þessa aðal-
kafla er svo lýst afskiftum kon-
ungs'að því leyti, sem ]>au taka til
löggjafar, dómsválds og stjófrn-
gætslu, og er alt ])ctta ítarlega
rakið; er sá kaflinn rniklu lengst-
'ur, er fjallar um stjórngæsluna.
cnda er hér greint frá embættis-
rekstri konungsfulltrúa alt i frá
1552—1630. ,,Fer ekki hjá ]>vi,“
eins og höf. segir, ,,að mönnum
litist eiun veg á þá flesta. Þcim
var það fyrir ölhv annarsvegar að
gera sem nvcst tii þess að lvalda
trausti konungs .. og hins vcg-
ar að reyta til sin sem mestau
arð;“ nvá j)ví af þessum orðum
ráða, lvvc heilladrjigar athafnir
jjeirra hafi verið landsins börnum,
cr þeir reyttu af þeim fé í tvcnnu
augnamiði: til ])ess að auðga kon-
ungana og sjájfa sig. —
I’á cr komið að ævisögu Guð-
brands biskups og tekur hún ytir
allan siöara helming ])essa (III.)
bindis. Biskupi er hér fylgt frá
vöggu til grafar, enda cv: hann
óvenju fyrirferðarmikill. Hann er
c-inn hinn lærðasti maöur sinnar
tiðar búmaður frábær, og fjár-
Drekkið
Dows.
ifla maöur, afskiftinn um hvaö
cina og umsvifa mikill, og l)óka-
geröarmaður mestur ]>eirra er á
þes'su lancli hafa lifaö. l’ess cr auð-
vitað ekki að vænta um Guðbrand
biskup öðrum mönnum fremvvr, að
hann sé gallalaus. Hann virðist
t. d. hafa verið full ágengur i fjár-
öflunum sínunv, og ærið þrætu-
gjarn. Hann er og býsna lipur í
smvningum við konungsvaldið, og
veikir með J)ví mótstöðuíslendinga
gegn hinu erlenda valdi. En þrátt
íyrir þettá verður hann vafahr.vst
talinn einn hinn merkasti ög mik-
iihæfasti maður þessa tímabils.
Enn lvér er og sögð saga margra
fleíri mikilmenna Jvcssa tímabils
en Guðbrands biskups, og skal eg
t. d. nefna Svalbárðsmenn; er
mjög ítarlega rakið um ]>á og fjöl-
marga aðra' fyrirmenn.
Víða fara dórnar Páls prófessors
í bága við skoðanir elclri sagna-
rítara, og cr ])að síst tiltökumál,
er hann dregur fraiu ýmsar heim-
ildir áður ókunnar, ermjögbreyta
viðhorfi við mönnum og nváhvm;
skal liér getið eins manns að eins,
sem lögum Ivefir sætt ómildum
dómum, en nú fær riokkra upp-
reíst, og er ]>aö Gleraugna-Pétur.
ilér skal nú ekki farið frekar
tit í efni þessa hindis. I*að er hverj-
um manni ofætlun að rekja það
til nokkurrar hlítar i stuttri rit-
íregu, því að þótt bindi ])etta sé
— eins og ]>egar er getið — stærra
t-n velflestar aðrar bækur, er hér
hafa birst, nvá þaö þó heita stutt-
crt í samanbuýði við allan þann
mikla og nvargháttaða fróðleik. er
þaÖ hefir að geyriia.
Loks er þess að gcta, að málið
á ritimv, sem öðrum frá hendi
þessa höf., er hið ágætastapgagn-
ort og þróttmikiö og rammís-
lenskt; er ]>essa því frennvr get-
?.nda,sem ]>eir eru ekki ýkjanvargir
nú, er rita vcrulega fagurt íslenskt
inál; veldur jvví vafalaust bæöi
skeytingarlej'si og lestur illa
]>ýddra bóka og íslertsku blaöanna,
er sum hver eru rituð á hinu auö-
viröilegastu ambögumáli. Blöðin
ættu að vanda.málið scin best, og
taka upj> þann siö að geta hóka,
jafnskjótt scm þær korna út, og
rnætti það vera nokkur leiðbeining
almenningi, aö ekki eyddu menn
af litlum* efnum fé í bækur, senv
ekki eni neins virði, og betivr eru
ólesnar, En nú má svo heita, aö
hlöðin geti ekki til niuna annara
hóka en .skáldskaparrita, þ. e.
sagna og ljóða. En ýmislegt, er
vit hefir kornið af þvi tæi hin síö-
ari árin er býsna veigalitiö: sög-
umar ömurlegur ástafarsþvætting-
ur, frumsaminn, þýddur eða stæld-
ur, og kvæöin vesöl spóavellulýrik,
og væri alt þetta hctvvr óprcntað.
Botn-
málning
iyrir járnskip
besta tegund
fyrirliggjandi.
>ÓRöl)K SVB1N880H & CO.
I
cr vart veröur séð, hvort erHirak-
icgra, máíið eöa cfniö.
E11 hækur eins og þá, er hér að
farman getur, hefir hver maöur
gott af að lesa hæðí vegna máls-
ins og þeirrar fræSsIu, sem hv'm
veitir í sögu ]>essarar þjóðar. Mvm
því enginn maSur sjá eflár þeim
skildingum, sem hann greíðir fyr-
ir hana.
Bogi Ólafsson.
Símskeyti
Khöfn 15. júlí. FB.
Lundúnafundurínn.
Herriot forsætisráöherra hefir
40 manna flokk með sér á fund-
inn i London, til }>ess að taka þátt
i störfunum. Ervv meðal þeirra
Nollet hershöfðingi og Foch mar-
skálkur.
Fregn frá Washingtop segir, að
Amerikumenn hafí mikinn við-
iíúnað undir að gera þátttöku
sina í fundinum sem öflugasta.
Scgir ennfremur, aö Ameríkumenu
oski ]>ess að efla fjárhagslega
samvinnu og innilegt samband viií
l'.vropu])jóöirnar, svo framarlega
senv skaSabótatiHögur Dawes-
nefndarinnar komist í framkvæmd
og veröi samviskusamlega ræktar
af þjóðum þeim, sem hlut eiga að
máli. Amerikumenn taka því ekkt
fjarri að Veita gjaldfrest á skuld-
um Evrópuþj óöanna í Ameríku.
og gera það ef til vill aö tillögu
sinni, að skaöahótanefndinni verði
falið að taka })au skuldaskifti til
athugunar.
Óvist cr, hvort Pjóövcrjar taka
}>átt í Lundúnafundinum. Var þaS
]>ó í fyrstunni áform Ramsay Mac
Donald, en Frakkar heita sér af
'defli á móti þvi, aö Þjóöverjar
séu látnir sitja fundinn.
Uppreisn í Brasilíu?
SímaS er frá New York, að
áköf uppreisn sé hafir: í Sa«
Paolo i BrasiTíu.
I