Vísir - 26.04.1939, Qupperneq 4

4
V í S I B
Miðvikudaginn 26. apríl 1939.
Guðmundur skáld Friðjónsson á Sandi
ritar um:
Minkun einstaklinga.
AMERÍSK FLUGHETJA HEIÐRUÐ.
Þegar neyðin var mest í Cliile vegna landskjálftanna vann
amerískur flugmaður Caleb Y. Haynes, það afrek, að fljúga
frá Langley Field í Virginia, U. S. til Santiago, Cliile, með lyf
og sáraumhúðir á 49 klst, og 18 mínútum. Vegalengdin er 4933
enskar mílur. — Hér sést er Caleb fekk æðsta heiðursmerki
fyrir flugafrek, sem hægt er að veita í Bandaríkjunum.
Það verður naumast kölluð
skreytni, j)ó að sagt sé, að á
s.I. fullveldLsdegi hafi íslenska
þjóðin hlegið út undir eyru af
fögnuði yfir því fullveldi, sem
búið er að telja henni trú um,
að hún sé orðin aðnjótandi.
Þorri Islendinga virðist trúa
þvi, að þjóðin beri á höfði lýð-
ræðisliúfu úr silki undir silki-
liúfu fullveldisins. Og svo er
þingræðissilkihúfa — og er alt
þegar þrent er, segir málshátt-
ur.
Eg komst eigi hærra á full-
veldisdaginn, í hrifningarliæð-
irnar, en að eg brosti í kamp-
inn, eða réttara sagt: Eg glotti
um tiinn — úti i horninu, sem
eg sat í.
Mér fanst fagnaðargaura-
gangurinn gersamlega ástæðu-
laus.
Það var engin ráðgáta 1918,
að smáþjóð gat varla gert sér
skynsamlegar vonir um að vera
fullvalda. En nú er það degin-
um Ijósara, að jafnvel stór-
þjóðir eru meira og minna las-
burða gagnvart nágrannanum,
ef i harðbakka slær.
Sá bölmóður gengur nú yfir
Heimskringluna, að liver þjóð
er annari háð, svo sem ambátt
er húsbónda i 1001 nótt.
Eg sleppi að ræða um fjár-
munalegan vanmátt vorn til að
vera fullvalda ríki. Það er svo
margrætt mál, að eg bæri í
bakkafullan læk óþarfa vatns-
fötu, ef eg tæki það til bragðs.
En eg ætla að gera annað —
minnast á minkun einstaklinga,
minkun, sem ágerist árlega síð-
an vér fengum svokallað full-
veldi.
Eg ætla að nefna þrjú dæmi
til smækkunar einstaklinga og
um Ieið sanna með rökum,
livernig hópsálin níðist á sálu
einstaklingsins, henni til stund-
legrar ófrelsis-niðurlægingar.
Slik dæmi gæti eg valið hundr-
að falsins. En eg læt mér lynda
þrjú.
Svo bar við fyrir fáeinum ár-
um, að eg kom syni mínum,
þeim elsta, í síldarverksmiðju í
Siglufirði.
Næsta sumar gat þessi son
minn eigi farið vegna vanheilsu
(brjósthimnubólgu). Eg sendi
þá annan son minn og fór þess
á leit, að liann yrði tekinn gild-
ur, enda hinum jafn að viti og
þreki.
En við þetta var eigi kom-
andi — fyrir ofríki verkalýðs-
félaganna eða forkólfa þeirra.
Þau héldu fund um málið og
jafnvel gekk þessi ágreiningur
til yfirvalda verkalýðsfélaganna
í Reykjavík. Því var hótað, að
gera aðsúg að verksmiðjunni,
ef sonur minn fengi þar inn-
göngu. Og niðurstaða þessa
máls varð sú, að drengurinn
hröklaðist heim, misti atvinnu-
skilyrðið, misti timann, sem
gekk í þetta þras og ferðalag,
hálfan mánuð, eða meira, ferða-
kostnað o. s. frv. Það var látið
heita svo, af hálfu verkalýðsfé-
laganna, að sami maður mætti
koma, en ekki annar en hann.
Enn leitaði eg hófanna um
þetla mál á þriðja vori og fékk
þá þau úrslit með fulltingi ráð-
herra Har. Guðmundssonar,
sem eg þekti frá unglingsaldri
hans, er hann var í vegavinnu í
dalnum mínum — að sonur
minn, einhver, kæmist í verk-
smiðju í Raufarhöfn. Verka-
lýðsstórveldið gaf þá það eftir.
Sú staða eða aðstaða þótti lítil-
mótlegri en staðan í verksmiðju
Siglufjarðar, enda rýrari at-
vinna. Það þótti víst nokkurs-
konar refsing á mig og mína.
Annað eins ofbeldi sem þetta,
lalar sínu máli.
Þá kem eg að öðru dæmi:
Nýlega flutti Tíminn smá-
grein eftir sveitastúlku, sem er
næsta athyglisverð.
Stúlkan kom til Reykjavikur
í haust til þess að lyfta sér upp
og fá atvinnu um tíma, ef svo
mætti verða.
Hún komst í vinnu hjá smá-
vaxinni verksmiðju og undi vel
kaupi og hag sínum.
En svo skeður það einn góð-
an veðurdag, eða illan aftan,
að til hennar kemur sendill frá
félagi sem er nafngreint og er
stúlkunni sagt að segja sig í fé-
lag sendilsins og greiða þar til-
tekinn félagsskatt, ella muni fé-
lagið herja á þá verksmiðju,
sem stúlkan vann í, og banna
henni að bjarga sér! Þessi
stúlka var annarar trúar í póli-
tískum skilningi en félagar
sendilsins og var hún með þessu
vonda ofbeldi neydd til að veita
fjárbagslegan stuðning óvinun-
um! og lúta þeim.
Þetta kalla sumir heimskir
menn lýðræ'ði og sleikja út uin
af ánægju á heilagan fullveldis-
daginn yfir frelsinu, sem þeir
kalla að vér búum við, sem
hokrum í landinu.
í raun og veru eru flestallir
menn í félögum allskonar, i
þessu landi, ófrjálsir orða og at-
hafna. Forkólfar félaganna sitja
yfir hlut fólksins eins og hrafn-
ar gína yfir krásum á láglendi,
ýmist á flugi eða þá uppi á há-
vöðum, þar sem þeir sitja og
brýna gogginn.
Einstaklingar í landi voru,
voru miklu frjálsari athafna
sinna meðan Danakonungar
réðu landi voru, upp á síðkast-
ið a. m. k., en landsmenn eru
nú. Og það ófrelsi ágerist ár
frá ári og versnar með sér-
hverju tungli, sem kviknar á
himninum, og slikt liið sama
með sérhverjú sjávarfalli.
Eg er eigi að óska eftir yfir-
drotnan útlendra konunga né
ofjarla, sem bitnað gæti á landi
voru. En staðreyndirnar tala
sínu máli.
Þegar Ólafur digri kvaddi sér
bljóðs og konungsdóms á Upp-
löndum, og Snorri segir frá í
Heimskringlu, tók til máls
Heiðrekur konungur, sem
seinna dó á Kálfskinni við Eyja-
fjörð. Hann mælti þar þau
minnulegu orð m. a., að lands-
fólk í Noregi hefði verið frjáls-
ara undir yfirráðum Danakon-
unga en sumra innlendra höfð-
ingja. Hann nefndi þá orsök, að
fjarlægð Danakonungs hefði
valdið því, að Norðmenn fengu
að strjúka um frjálst höfuð
nokkurnveginn.
Það er auðskilið mál, að auð-
veldara er að troða fólki um tær,
þar sem svo er ástatt, að eigi
þarf langt að seilast til þess að
ná i menn.
St. G. St. segir í kvæði að þar
vestra fari saman Iandrými (og
óbygð) og frelsi — án landrým-
is sé „vesturheimska frelsíð
bara gömul lýgi“.
Þetta mætti til sanns vegar
færa hér á landi, þar sem
bændastéttin hjarir — ef hún
fengi notið sín.
Sú alda hófst um stund með-
al bænda lands vors, að þeir
kusu að eignast jarðirnar sem
þeir bjuggu á og vera sjálfra sín.
Nú er þessi alda að snúast í
öldulægð; fjöldi bænda sækir
nú fast á að selja ríkinu jarð-
ir sínar og gerast leiguliðar þess
— liklega vegna fjárskorts.
Ekki er hlæjandi að getuleysi
bænda fremur en annara fá-
tæklinga. En þar sem hlátur
þrýtur, tekur við grátur.
I j)essu dæmi sem vera mun
þúsundfalt i landi voru, er það
sorgarefnið, að einstaklingurinn
er eigi ófús til að heygja sig fyr-
ir hópsálinni, heildinni. En þeg-
ar svo er teflt, er haldið i þá átt
að gera sjálfa sig að núlli,
fremur en höfuðtölu, í því
dæmi sem þá og þá, eða þar
og þar er verið að setja niður
eða leysa úr.
Þess er eigi að vænta, að
þorri einstaklinga meti sig svip-
að þvi sem St. G. St. gerði né
meti frelsi sitt á þann hátt, sem
honum þótti rétt að gera. Hann
var landvinur, gæddur liöfð-
ingjastolti.
En islenskir bændur eru
„þrátt fyrir alt og þrátt fyrir
alt, þreytuna stritið og baslið
alt“ —- afkomendur landnáms-
manna, sem ekki gátu unað því,
að vera leiguliðar og mætti ætla
að þeim kipti í kynið.
Þá kem eg að þriðja dæmi
máls míns.
Nýlega sá eg í reykvísku blaði
ritgerð sem hafði að fyrirsögn:
„Islenskur bóndi verkamaður
framtíðarinnar“.
Blaðið er málgagn (liálfgild-
ings) kommúnista og x-itgerðin
eftir fluggáfaðan, hálærðan
bóndason. Sá bóndi, sem er fað-
ir þessa lærða manns, er gáfu-
maður, sem ekki hefir getað
notið sín vegna þess — að hann
hefir vcrið og er verkamaður,
þ. e. a. s. einyrki.
Þetta veit sonurinn. Og þó —
samt lítur hann lxýru auga það
væntanlega hlutskifti íslenskra
bænda, að þeir „verði í vond-
um ldæðum“.
Þessi ritgei’ð veldur því að
eg tók nú til máls. Eg varð svo
særður á bjarta við að lesa
greinina, að eg gat eigi stilt mig
um að draga pennann úr slíðr-
um og opna blekbyttuna.
Grein mentamannsins hefir
að uppistöðu Ingjald íHergiIsey,
senx liðsinti Gísla Súrssyni. Sög-
ur Gísla segja svo frá, að Bárð-
| ur digri hafi lirakyi’t Ingjald
fyx-ir bjargi’áðin við Gísla bróð-
urbana Barkar — „ok ertu mik-
ill mannbundr, þar senx þxi ert
landseti minn“. Böi’kur hótaði
honunx bana.
„Ek hefi vond klæði ok hirði
ek eigi, þó at ek sliti þeixn eigi
gerr“ -— það var Ingjalds svar.
Höf. blaðsgreinarinnar kemst
svo að þeirri niðurstöðu, að
Ingjaldur liafi verið fátækur
verkamaður sjálfs sín, af því að
hann vii’ðist vera illa til fara.
Og liöf. greinarinnar sér í Ingj-
aldi fyrirmynd íslensks bónda,
senx er verkamaður, þ. e. a. s.
einyrki, en þorir þó að bjóða
byi’gin ofjarli sínum, þegar
drengskaparskylda býður hon-
um það.
Ot af þessu guðspjalli má að
vísu prédika á ýmsar lundir.
Eg geri það eftir mínu höfði.
Þess er þá að geta, að tvenn-
um sögum fer um Ingjald, sem
bjó í Hergilsey á söguöld.
Landnáma segir um hann, að
„Börkur digri hafi gert af hon-
um eyna fyrir bjargir við Gísla
Súrsson“.
Þetta þýðir það, að Ingjald-
ur hefir átt eyna og verið sjálfs-
eignarbóndi a. m. k.
Hann og Gísli Súrsson voru
systrungai’, segir Landnánxa, og
hún getur um, að stórbýlisjörð-
in Reykliólar hafi verið bixstað-
ur náfrænda Ingjalds. Má af
þessu mai’ka, að Ingjaldur hefir
verið aðalborinn og alls enginn
einyrki. Hafi hann sagt þetta
um búning sinn, sem sagan
hernxir, mætti skoða það sem
kaldhæðnisorð, sögð til storkun-
ar við Börk. Vera nxá að Gísli
hafi verið í vinnufötum, þegar
fundum hans og Bai’kar bar
sanian. Hann gat verið þrátt
fyrir það lxöfðingi. Arnkell var
goði á Breiðabólstað og var þó
í heyakstri á náttax-þeli, þegar
Snorri á Helgafelli drap hann,
og að líkindum hversdags-
klæddur. Möi-g dæmi mætti
nefna úr söguxn um höfðingja,
er voru litt húnir hversdags-
lega. T. d. var Sighvatur á
Grund Sturluson litið búinn,
þegar sagan lýsir honum nán-
ast. Gissur jarl hafði eitt sinn
loðna kálfskinnsskó á fótum.
En hvað sem líður búningi
og stöðu Ingjalds í Hergilsey,
þá er það víst,.að ekki er óska-
leikur gerandi til þess, að ís-
lenskir bændur verði verka-
menn, þ. e. daglaunamenn, ein-
yrkjar, smábændur. Þeir eru
orðnir það, og margir, og xnunu
ef til vill verða. En það er
hai’insefni frenxur en fagnaðar,
hvort sem það mál er metið frá
efnalxagshliðinni ellegar mann-
gildis hlið.
Matthías sagði eitt sinn, að
héi’aðshöfðingjar væru livei-ri
Ixygð lífsnauðsyn. Hann gat
trútt unx talað, alinn upp við
breiðfirska höfðingjahætti og
forsjá þeiri’a, i mátulegri fjar-
sýn, þó að faðir lxans væri fá-
tækur. ,
Enn vita þó nokkurir nxenn
um þá þýðingu, sem Eyjólfur
í Hvammi á Landi og Hjörtur
á Þóreyjarnúpi hafa liaft fyrir
sínar sveitir.
Höfðingjalaus héruð eru svo
senx fjallalausar lágsléttur.
Mundi það eigi vera happa-
drýgra smábændum að líta upp
til höfðingja sinnar stéttar og
leita ráða til þeirra og ásjár, en
að horfa bænaraugum til veifi-
skata á þjóðmálasviðinu og
leggjast á brjóst þeirra?
Allur þorri fólks lætur aðra
Iiugsa fyrir sig. Og í annan stað
vilja flestir nxenn líta upp til
einhvers. Þess vegna er áríðandi
að þeix’, senx litið er upp til, sé
þess verðir, og helst skyldu þeir
vera staddir i samskonar jax’ð-
vegi, sem þei.r hafa undir fót-
um, sem líta upp.
Eg sé eigi að það væri vei’ra,
að sveitaxjliöfðingjar droínuðu
yfir smábændum, að einhverju
leyti, t. d. skoðunum þeirra, en
hitt, að þjóðmálaskúnxar sijji
yfir hlut múga manns.
Benda má á það, sem er þjóð-
kunnugt, að varla getur heitið,
að á síðustu áratugum hafi and-
lega sjálfstæður bóndi setið á
Alþingi voru, að undanskildum
einunx eða tveimur. Þetta stafar
af því, að þingbændurnir eru
engir höfðingjar i héraði og
vai’la heldur á heimilum sínum
og því síður kjósendurnir.
Eg vai’ð i rauninni svo sem
steini lostinn, þegar eg las grein-
ina i blaðinu, sem eg nefndi
áðan. —-
Það er þó sitt hvað, að sætta
sig við lítilsliáttar hlutskifti
bænda og hitt, að óska þess að
þeir verði lítils hlutskiftis að-
njótandi.
Þetta er eigi svo að skilja, að
eg telji það ósæmilegt, að vera
litill bóndi, eða verkanxaður lijá
sjálfunx séi’. St. G. St. kallar
þessa menn „sjálfsmensku-
þræla“:
„Of eins er nxér sanxa þó sjálfs-
mensku þræll
þú sért, eins og fjöldinn og eg“
Þarna getur að líta hverjum
augunx Klettafjallaskáldið lítur
á kjör bónda, sem er vei’kamað-
ur.
Ef sjálfsmensku þræll á að
geta vaxið nxeð aldri, vei’ður
bann að leita á náðir andvök-
unnar og’ selja svefn sjálfs sín
fyrir þróunarskilyrði. Slíkt og
því líkt gerir einn af þúsundi,
eða einn af nxiljón. Almenning-
ur vinnur eigi til þess, og tekur
lieldur það úi’ræði að verða
mosavaxinn, smámsaman, í því
afdx-epi, sem smánxennakjörin
skapa eða hafa í boði.
Þó er það nokkurnveginn
bæi’ilegt hlutskifti, að vera
sjálfsmenskuþræll i bónda-
beygj u og hafa grasrót undir
fótuxxx, í samanburði við liitt:
að reika um mölina og vera á
valdi leiðtoga, senx drotna yfir
lýðnunx eins og bersliöfðingi
ræður yfir hermannasæg, svo
að hann getur teflt þúsundum
manna út í opna glötun feigðar
og limlestinga, oft og tíðum fyr-
ir liégóma sakir fremur en
vegna liugsjóna.
. Á svipaðan liátt tefla verk-
lýðsforingjar sínum peðunx í ó-
færu .
Eigi má gleynxa þeinx mis-
þyrmingum, senx einstaklingar
eru beittir við kosningar, alt
fi’á fi’æðslunefndakosning-
unx upp til alþingismannakosn-
inga. Sumunx sálum er hótað
nxissi lánstrausts, eða atvinnu-
missi, aðrir keyptir fyrir fé eða
fríðindi. Fjöldi fólks er gei’ður
áttaviltur nxeð ósannindunx —
lofi unx fylgifiska, senx er marg-
faldað, lasti unx andstæðinga,
sem er þannig, að úlfaldar eru
gerðir úr mýflugum.
Kosningai’réttur alþýðu er
þannig troðinn undir fótum, að
flokkaforingjar í lxöfuðstað
landsins í’áða. framboðum út unx
þorp og sveitir, og í’áða þannig
hverjir eru kosnir í lægri stöð-
ur sem hærri. Þeir ráða einnig
verkföllum, reka fólkið xit í
vei’kfallaofbeldi, stundum nauð-
ugt. Það sýnist smánxál út af
fyrir sig, hvort sonur Sands-
bónda fær að fara i síldarverk-
smiðju, í skiftum fyrir bróður
sinn, lasburða — eða ekki. En
þó fór þetta mál fyrir stjónx
verkalýðs landsins, til þeirra
niðurstöðu-úrslita, að ofbeldið
gekk fram, og sá vægði, sem
vitrari er.
„Lög hafið þér,“ sagði Pila-
tus. ^Samkvæmt vorunx löguxxx
á liann að dænxast,“ sögðu Fari-
sear og fræðisnápar. Þá og þar
réði hópsálin meðferðiixni, sem
sá einstaki sætti. Ofbeldis-
flokka-leiðtogai’nir segjaí „Vér
liöfunx lög og eftir þeim á mað-
urinn að dæmast“.
Eg nefni þessa grein minkun
einstaklinga. Minkunn þýðir
þæði smækkun og niðurlæging.
Þegar níðingshætti er beitt,
minka báðir aðilar, gerandi og
þolandi. En þá er illa verslað,
þegar báðir liafa skaða.
Þannig fóru skiftin nxeð mig
og bílstjóra einn í lxitt eð fyrra.
Eg fékk haixn úr þorxxinu til að
aka nxöl heinx til mín frá flæð-
armáli. Hann seldi dagsverkið
40 krónur. Eg borgaði honum
út í hönd helminginn. Þetta var
á vetrardegi. Ilann bygði sér
hús unx vorið og þui’fti þá að fá
sér snxiði. Eg bauð honunx að
box-ga eftix’stöðvar skuldarinnar
nxeð vinnu soixar íxxíns, senx er
smiður og kvaðst skyldi látá
vinnu hans ódýrari en taxta-
kauxxi nam í þorpinu. Hann
kvaðst fyrir sitt leyti vera fús
til þess. En þó gæti hann eigi
nolað sér þetta, þvi að kosta
myndi „ui)pistand“ og verk-
bann eða vinnustöðvun af hálfu
snxiða, er hlut áttu að máli.
Þess vegna bauð eg lionum
son nxinn fyrir lægra kaup en
gilti í þorpinu, að í sveit fáum
við bændur þráfalt lægi’a fyrir
vinnu vora vor og liaust og vet-
ur en taxtakauxxi nemnr.
Eg varð að láta í nxinni xxok-
ann, og kyssa á vöndinn.
Þegar eg á s. 1. vetri lá í
sjúkráhúsi, hafði eg að herberg-
isfélaga húsanxálara. Hann sagði
mér að ofríki svonefxxdra
sveinafélaga væri svo nxikið, að
lxann mætti ekki kenna syni sín-
unx iðnina né lieldur hafa
vinnuskifti við annan nxálara-
meistara, þannig að hvor ynni
hjá liinum á vixl, þegar annar-
livor ætti annríkt við að afkasta
lofaðri vinnu.
Tíminn hefir rætt unx þetta
ofbeldi, en annars lxefir verið
hljótt unx þessi mál.
Síðasti Skíi’ixir flutti athyglis-
verða grein um viði’eisníiixa í
Portugal, sem gerðist nxeð því
nxóti nx. a., að einvaldur ágætis-
maður lét þjóðina gegna sér.
vinna og spara. Hanxx bannaði
verkföll, lifði sjálfur óbrotnu
lífi, og þostaði sjálfur lækningu
á sjálfunx sér við fótlxi’oti, sem
liann lilaut við starf fyrir í’íkið.
Hér á , landi hefði góður
drengur, einvaldur, átt erindi
inn á svið opinberi'a athafna —
hér í landi, þar senx sunxir ráð-
herrar hafa lialdið bílstjóra til
Frh. á 7. .síðu.