Vísir - 29.04.1944, Blaðsíða 1

34. ár.
Reykjavík, laugardaginn 29. apríl 1944.
95. A tbl.
„Erfiðustu vandamál líðandi stundar“
Björn Ólafsson, f jarmálaráðherra
fliitíi þ. S6. þ.m. útvar|»serÍHifli
er hann Hiefndi „Viöskipti og:
¥erðlag“. Það hirtist hér í heilcl.
Eins og nú standa sakir eru
viðskiptin við útlönd og verð-
lagið liér innanlands einhver
erfiðustu vandamál líðandi
stundar. Þetta er hvorttveggja
á hverfanda hveli og miklum
hreytingum háð. Þjóðin verður
þvi í þessu efni að láta hverj-
um degi nægja sína þjáningu
og treysta því, að morgundag-
urinn beri ekki óviðráðanlega
erfiðleika í skauti sinu. Þessir
erfiðleikar eyu viðfangsefni
allra landsmanna, enda er af-
koma þjóðarinnar að miklu
leyti undir því komin, hvernig
tekst að leysa þá. Þess vegna
er ekki aðeins æskilegt, heldur
nauðsynlegt, að þessi málefni
séu rædd fyrir alþjóð, skýrt frá
hvernig högum er háttað, og
hvar hættur eru fólgnar.
Ileynsla mín í lífinu er sú, að
l)ezt er að segja skynsömum
mönnum með góða dómgreind
og stillta skapgerð um hlutina
eins og þeir eru. Þá geta menn
hezt á réttan hátt snúizt gegn
erfiðleikunum. Heilbrigð dóm-
greind íslenzku þjóðarinnar
verður henni jafnan beztur leið-
arsteinn, þegar róðurinn gerist
erfiður, ef henni er sagt hisp-
urslaust og öfgalaust hvernig
sakir standa.
Skortur á veiðarfærum.
Ef landsmenn geta ekki flutt
inn þær vörur og tæki, sem
er nauðsynlegt að hafa til rekst-
urs atvinnuveganna, er hætt við
að erfiðleikar skapist og stöðv-
un geti orðið í þeim greinum,
sem fyrir vöruskortinum verða.
Er í því sambandi skemmst að
minnast þeirra örðugleika, sem
bátaútvegurinn hefir nú við að
stríða, vegna skorts á veiðar-
færum á þessari vertíð. Allt hef-
ir verið gert, sem staðið hefir
í valdi rikisstjórnarinnar, til
þess að fá aukinn innflutning
á veiðarfærum og efni í þau,
en til þessa hefir enginn árang-
ur fengizt. Sá innflutningur,
sem landsmönnum hefir verið
heitið á þessu ári af veiðarfær-
um og efni í þau, er mikið
minni en þörfin krefur. Er hér
aðallega átt við fiskilínur,
vörpugarn og kaðla. Meðan svo
standa saldr, verður ekki um
of brýnt fyrir mönnum, að
nýta veiðarfærin til hins ítrasta j
og kasta engu, sem hægt er 1
að nota. Menn verða að hafa
það liugfast, að hampurinn,
sem notaður er í veiðarfærin, er
nú af mjög skornum skammti
í þeim hluta heims, sem vér get-
um átt skipti við. En jafnframt
er hann einhver nauðsynlegasta
og dýrmætasta vara til ýmsra
hernaðarþarfa. Vel getur að því
dregið, að skömmtun verði upp
tekin á nokkrum tegundum
veiðarfæra. Það verður ekki
gert nema af illri nauðsyn og
þegar reynt hefir verið til
þrautar án árangurs að fá inn-
flutninginn aukinn. Menn munu
geta því nærri, að ekki verður
horfið að slíku nema alvara sé
á ferð.
Lítið um gúm.
önnur vörutegund,sem skort-
ur er á, en varðar miklu at-
vinnurekstur og samgöngur í
hér, er bifreiðagúm. Það er nú
skammtað eins og kunnúgt er.
Erfiðleikar eru miklir á því, að
framleiða þessa vöru til þess
að uppfylla hinar gífurlegu
þarfir hernaðarins og stendur
nokkuð svipað á um þetta hrá-
efni eins og með hampinn i
veiðarfærin. Helztu framleiðslu-
löndin eru nú í hershöndum. —
Hér á landi munu vera um 3800
bifreiðar, en útlit er fyrir að á
þessu ári fáist gúm á sem svar-
ar 2000 bifreiðar. Er því ljóst,
að dreifa verður vörunni til
þeirra, sem nauðulegast eru
staddir og nauðsynlegustu
störfum gegna. Menn verða því
að spai’a hjólbarða sem mest
má verða, með skynsamlegum
akstri og á annan hátt, svo að
beztri nýtingu verði náð. Að-
eins hluta af hinni venjulegu
eftirspurn verður hægt að full-
nægja. Erfiðleikum má einnig
búast Við í sambandi við vara-
hluti til bifreiða. Vai’legur og
skynsamlegur akstur getur
foi’ðað mörgum frá öngþveiti í
þessu efni.
Fleiri vörutegundir nxætli
nefna, en eg hefi sérstaklega
minnst á þessar vegna þess, að
. þær eru f?ú víðast hvar í heim-
inunx af skoi’ixunx skanxmti, en
eru mikilsvarðandi fyrir at-
vinnulífið 1 landinu.
Fátt hefir enn skort.
Undanfarin 4 ófriðai’ár höf-
um vér, þrátt fyrir ógnir og erf-
iðleika styrjaldarinnar, getað
náð til landsins flestum þeim
nauðsynjum, sem þjóðin hefir
þurft að nota til viðúrværis og
atvinnureksturs. Til þessa hafa
Islendingar þurft lítt að kvarta
í þeim efnunx og hlutskipti
þeirra að þessu leyti verið næsta
ólíkt mai'gi’a annara þjóða. En
nú má búast við að ýmsir erf-
iðleikar verði á vegi, þar senx
eftir er ófriðai’ins. Þótt þarfir
vorar séu snxáar á mælikvarða
stórþjóðanna, vei’ðunx vér að
hafa það hugfast, að styrjöldin
slcapar vöruþiirrð, senx gerir
vart við sig í öllum löndum
heims á ýmsaix hátt. ófriðurinn
sogar til sín vinnuafl þjóðanna
og framleiðsla lxernaðartækj-
anna er látin sitja í fyrirrúmi
og ganga fyrir öllu öðru, jafn-
vel matvælaframleiðslunni.
Krafa vor til þeiri’a stórvelda,
sem hafa heitið oss aðstoð sinni,
er sú, að vér fáum þær naxið-
synjar, senx þjóðin þarfnast lil
viðurværis og eðlilegs atvinnu-
rekstrar í landinu. Eg hefi
aldrei efast um velvilja þeiri-a
í þessunx efnum og eg hefi þá
trú, að fyrir þessu verði séð.
Velvild og skilningur liefir ver-
ið ríkjandi á báðar liliðar og
elckert skort á góða samvinnu
í þessunx efnum. Eg vænti þess,
að svo verði áfram, exxda er
gagnkvæmur skilningxir á hög-
um og aðstöðu undirstaðan fyr-
ir vinsamlegum viðskiptum.
Sívaxandi örðugleikar.
örðugleikar fara nú sívaxandi
um útvegun á flestum vöi’um,
og er ekki ólíklegt að vér
verðum á þessu ári mjög
greinilega varir við þann
vöruskort, sem leiðir áf
styrjaldarástandinu í ýms-
um greinum. Ofriðaraðiljar
verða nú að hnitmiða alla fram-
leiðslu sína við þær þarfir og
skyldur, er þeir verða að upp-
fylla. I flestum greinum eru
þarfirnar meiri eix framleiðsl-
an. Þess vegna er nú að því
komið, að flestar útflutnings-
vöi’ur þessai’a þjóða ei'u
skammtaðar til þeirra landa,
sem við þær skipta. Við þetta
vei’ða nú allar þjóðir að búa.
Islendingar verða nú einnig að
sætta sig við takmörkun í ýms-
um greinum og sþara það, sem
lítið er til af. En ekki er ástæða
til að æði-ast þess vegna, enda
eru nú sizt tímar til að gei’ast
uppnæmur fyrir smámunum.
Hér er ekki líklegt að verði
skortur á nokkru því, sem þjóð-
in þarfnast sér til framfærslu,
en það er skortur á manndómi
og sjálfsvirðingu, að taka þátt í
kapphlaupi um að ná kaupum
á lítt þarflegum varningi, sem
lítið kann að vei’a til af.
Samvinna
við innflytjendur.
Til þess að notfæra sér þá út-
hlutun, sem oss er ætluð í ýms-
um vörugreinum og tryggja
sanngjarna dreifingu liér inn-
anlands, má búast við að fara
þurfi að einhverju leyti út fyrir
venjulega verzlunarvenju. Það
er vandamál, sem reynt vei’ður
að leysa í samvinnu við inn-
flytjendur landsins og á þann
lxátt, að sem minnst röskun
verði á venjulegum verzlunar-
x-ekstri. Ríkisvaldið mun hafa
aðeins þau afsldpti af verzlun-
inni, senx þörf er til að tryggja
landinu nauðsynlegan innflutn-
ing og mun leggja áherzlu á
að tækni og starfskraftar vei’zl-
unarinnar notist að fullu. Hinn
frjálsi verzlunarrekstur á mik-
ið undir því, að hann sé því
vandasama hlutverki vaxinn,
senx styrjaldarástandið knýr nu
í fang landsnxönnum í viðskipt-
unum við útlönd.
Skipting
innflutningsins.
Tvær heimsstyrjaldir liafa
gert þjóðunum ljóst, að verzl-
unin getur ekki verið frjáls og
óháð, meðan öll veröldin logar
í ófriði. Þess vegna hefir hér
eins og annarsstaðar oi’ðið að
setja víðtækar hömlur á vei’zl-
unina og þá sérstaldega um
sMptingu innflutningsins milli
þeirra aðilja, senx um hann
fjalla. Þetta hefir jafnan verið
vandamál. Mestu varðar að
finna réttlátustu og sanngjörn-
ustu leiðina i skiptingunni, þótt
ckki sé þess að vænta, að allir
séu ánægðir. Einhverjir verða
óánægðir hvaða leið sem valin
er. Með þeinx reglum, sem sett-
ar hafa verið, hefir vexáð leitazt
við að fullnægja þremur megin
sjónarmiðum. Að láta þau fyr-
irtæki, sem starfað hafa undan-
farin ár, halda sem réttustu
hlutfalli af verzlun sinni í sanx-
rænxi við innflutninginn. Að
láta sönxu reglur gilda fyrir
alla og ívilna ekki neinum á
annars kostnað. Að halda við
heilbrigðri.þróun og nýsköpun
í verzluninni. — Ef í ljós kem-
ur að einhverjar reglur reynast
óhyggilegar eða valda truflun
í eðlilegunx rekstri viðsldptanna
á einhvern hátt, verða þær að j
sjálfsögðu teknar til endur-
skoðunar.
Hversu þetta tekst verður ;
tinxinn að leiða i ljós. En jafn- >
vel þótt þessi framkvæmd tak- {
ist vel, eins og ástæða er til að
ætla, eftir þeim árangri, sem
fengizt hefir af prýðilegu starfi
Viðskiptaráðs, er það von mín,
að menn þurfi ekki að búa við
þessar hömlur til langfi’ama og
að frjálsái’i sldpun á þessum
málum megi taka upp að ófriði
loknum. En á meðan þetta
stendur og leitazt er við af öll-
um, sem um málin fjalla af
hendi hins opinbera, að leysa
þau réttlátlega gagnvart ein-
staklingum og hagkvæmlega
fyrir alþjóð, er vai'la til of mik-
ils mælzt, að menn greiði fyrir
framkvæmdinni með sldlningi
og samstarfsvilja. Sumuin er
það í blóð borið að kvarta und-
an öllu, sem ekki er eftir þeirra
liöfði. Slíkunx mönnum verður
að sýna umburðarlyndi.
Ofvöxtur í verzluninni.
I þessu sambandi tel ég rétt
að vekja máls á einu ati'iði, sem
nxiklu vai'ðar verzlunarstéttina
og verzluparreksturinn. Það er
ofvöxturinn í þessai’i atvinnu-
grein. Hér eru ofmai’gar verzl-
anir og ofmargir innflytjendur.
Sérstaklega á þetta við Reykja-
vík. Að vísu nxá segja, að nokk-
uð af þessurn ofvexti nxegi
rekja lil styrjaldarástandsins,
en það er eldd að síður óheil-
brigð þróun. Á síðasta ári voru
hér 90 lieildvei’zlanir, senx
fluttu inn vefnaðarvöru og 40
heildverzlanir, sem fluttu inn
skófatnað. I Reykjavík eiiini
voru um 115 vei’zlanir í vefn-
aðarvörum eða því sem næst
ein slík verzlun á hverja 365
ílxúa borgai’innar. Eg nefni
þetta sem dæmi. Þetta er nxildð
meira en þörf er fyrir og útlit
er fyrir að margar verzlpnir,
sérstaklega þær nýju, fái ekki
nenxa lítinn hluta af þeim vör-
um, sem þær þurfa til að bei’a
rekstúrskostnaðinn. Stofnun
nýrra verzlana, eins og sakir
standa, cr því rnjög óhyggilegt
fyrirtæki og ættu menn að fara
vai’lega i þeim efnum. Æski-
legra verður að telja að verzl-
unum fækkaði, en fjölgaði eklti.
Því aðeins getur verzlunin hald-
izt heilbrigð, að hún þróist með
eðlilegum liætti eftir þörfum
þjóðarinnar og fleiri starfi ekld
að henni en nauðsynlegt er á
hverjum tíma.
Vísitalan og verðlaglð.
Vei’ðlagið í landinu er nú
orðið hverjum liugsandi rnanni
áhyggjuefni. Ekki vegna þess
að almenning skorti, enn sem
komið er, fé til að gi’eiða það
verð, sem lieimtað er fyrir lífs-
nauðsynjar, heldur vegna þess
að öxin er nú reidd að rótum
trésins með því að verðlagið er
á góðri leið nxeð að stöðva út-
flutningsframleiðsluna og þar
með allan relcstur í Iandinu. Ef
vér getunx ekld flutt út, getum
vér ekld flutt inn. En innflutn-
ingurinn cr undirstaða þess að
þjóðin geti lifað menningarlífi
í landinu.
I janúar þetta ár var verð-
lagið samkvæmt vísitölu fram-
færslukostnaðar nákvæmlega
það sama í heild eins og það
var í janúar 1943. Hefir því
raunverulega verið staðið í
sömu sporum síðastliðið ár,
þótt nokkrar hreytingar lxafi
orðið á vísitölunni á árinu —
og kem ég. að því síðar. Bar-
áttan við dýrtíðina hefir skilað
litlum árangri að öðru leyti en
því, að skriðan hefir ekki enn
náð að renna af stað með öll-
um þeim ægilegu afleiðingum,
sem ti'yllt vcrðhólga lxefir í för
með sér, cins og leit út fyrir
í desember 1942, þegar vísital-
an var 272 stig og hafði hækk-
að um 89 stig á sex mánuðum.
Eins og sakir standa hefir
ríldsvaldið aðeins tvö vopn
gegn verðbólgunni. Annars veg-
ar verðlagseftirlitið, sem aðal-
lega nær til eilendra vai’a og
innlendrar iðnaðarframleiðslu
og hinsvegar fjárframlög úr
rikissjóði til lækkunar á verð-
lagi innlendra afui'ða. Þessi tvö
vopn eru að vísu bitur, ef þeim
er vel bcitt, en þau eru hvergi
nærri einhlít til að hafa í fullu
ti’é við dýrtíð og verðbólgu
nxeðan Ixækkun vinnulauna eru
engar skorður settar og í því
sambandi verðlag innlendra af-
urða undir liælinn lagt.
Verðlagseftirlitið.
Verðlagseftii’Iitið lxefir skap-
að festu í verðlagi ei’Iendra
vara, sem nú cru svo að segja
allar undir eftirliti. Verðvísi-
tala innfluttrar kornvöru hækk-
aði um 3% á síðasta ári. Elds-
neyti og ljósmeti um rúnxlega
5%, en vísitala nýlenduvörunn-
ar stóð í stað. Þetta sýnir, að
mjög litil breyting hefir orðið
erlendis á þessunx vörum.
Samvinna verðlagseftirlitsins
og þeirra aðilja, sem hlnt eiga
að nxáli, hefir yfirleitt vei’ið
nxjög góð. Hefir lítið orðið unx
áreksti’a i þessum víðtæku og
viðkvæmu ráðstöfunum, enda
hefir yfirleitt gætt sMlnings og
samstarfsvilja lijá þeinx, sem
verðlagsráðstöfununx þurfa að
lúta. Sýnir það einnig,' að þeir
sem um verðlagsmálin lxafa
fjallað, liafa gert það með sann-
girni og festu.
En verðlagseftii’litið hefir
víðtækara hlutverk en það eitt,
að gæta þess að álagning sé
hófleg á einstökum vörum. Því
ber einnig að sporna gegn því
að verðlag i landinu lxækki úr
hófi, að því leyti scnx vald þess
og verksvið nær. Það hefir milc-
ið vald og því verður Ixeitt til
hins ítrasta, ef þörf lcrefur, til
. þess að stemnxa stigu fyrir vax-
andi verðbólgu. Þetta vald er
veitt íxieð sérstökunx lögum til
þcss að stöðva óheilbrigða og
óeðlilega verðhækkun og verð-
lagsef tii’li tið muixdi bregðast
lxlutverld sínu, ef það neytti
þess eldd þegar þörf krefur.
Á rnófci verðhækkunum.
Memx nxega því búast við að
eftirleiðis verði staðið á verði
á móti verðhækkunum, sem
stafa af auknunx í’eksturskostn-
aði og að synjað verði um að
hækka verð á hverskonar þjón-
ustu og framleiðsluvörum af
þeinx sökum. Slíkar ráðstafanir
kunna að sýnast harðhentar í
svipinn, en á annan hátt verð-
ur ekki staðið á nxóti skriðunni,
ef héx4 á nú aftur að hefjasl
kapphlaup milli vinnulauna og
vöruverðs.
Framleiðéndur iðnaðarvara,
þar nxeð talið prentsmiðjur,
bókhandsstofui’, saumastofur o.
fl., liafa til þessa ekki þurft að
hafa áhyggjur af því, livaða
kaup þeir greiddú, vegna þess
að þeir hafa getað bætt því öllu
á verð fraixileiðslu sinixar og
þannig velt hveri’i hækkun yfir
á almenning. Nú má búast við
að synjað verði unx hvérskonar
hækkun á verði, senx elcki staf-
ar af verðhækkun erlendis á
hráefni, og það verð, senx nú
gildir slcoðist senx hámarks-
verð. Menn vei’ða þá að selja
framleiðslu sína á það verð,
senx álcveðið cr sem hámark, ef
þeir vilja halda stai’fsemi simxi
gangandi. Hækkun vinnulauna
gefur engunx rétt til verðhækk-
unar, nenxa leyfi í’éttra aðila
konxi til.
Þeir franxleiðendur, sem selja
vinnu íxxeð álagixingu, lxafa haft
nokkuð séi’staka aðstöðu vegna
þess að hælckun á vinnukostn-
aði licfir fært þeim auldnn
hagnað. Ekki er líklegt að svo
vei’ði framvegis. Ef vinnan
hækkar verður heinxild þeirra
til álagningar á vinnuna lækk-
uð að sanxa skapi.
Því mun vei’ða lxaldið fram,
að nxeð slíkum ráðstöfununx sé
hægt að stöðva fyrirtækin. Sin-
unx augum lítur hver á silfrið
í þvi efni. Ef nxaður, sem er að
lxlaða skip sitt og hefir hlaðið
það upp fyrir hleðsluxxxerki,
heimtar að mega halda áfram
að hlaða skipið þar til inn flýt-
ur sjórinn, á að leyfa lionunx
það, þótt allar rcglur og heil-
brigð skynsemi mæli því í
gegn?
Verðbólgan er kominn á
fremsta hlunn í þessu landi.
Vei’ðlagseftirlitið er sett til að
setja skoi’ður við fi’amgangi
hennar. Það verður að gerast
nú eða ekld. Ef fyi’irtækin
stöðvast, þá er það vegna þess
að vei’ðbólgan liefir gert þau
ósamkeppnisfær eða óstai’fliæf.
Það eru sömu örlögin, senx vax-
andi verðbólga skapar allri
framleiðslu landsmanna á til-
tölulega skömmum tínxa. Suixxt
stöðvast fyrr en annað. Allt
stöðvast að lokum, ef ekkert er
að gert.
Kapphlaup afurðaverðs
og vinnulauna.
Sú franxleiðsla, senx ekM er
háð verðlagseftirlitinu, er land-
búnaðarvaran, en verðlag
hennar hefir gagnger álirif á
framfærslukostnaðinn í land-
inu. Kapphlaupið nxilli verðlags
afurðanxxa og vimxulaunanna,
sem staðið hefir um skeið og
virðist ekki lokið emx, átti nxeg-
inþáttinn í þeirri miklu verð-
hækkun, senx vai’ð 1942. öllunx
var Ijóst, að þetta kapphlaup
varð að stöðvast, ef þjóðin átti
eldd að sigla hraðbyri í strand
með allan atvinnurekstur sinn.
Við þessu voru skoi’ður settar
að verulegu leyti uixx landbún-
aðarvörurnar með sanxkomu-
lagi sex manna nefndarinnar.
En unx vinnulaunin cr ekld
hægt að segja það sanxa. Hafa
þau nýlega verið hækkuð, eins
og kunnugt er, og vii’ðist svo
sem það vaki fyi’ir ýmsum, að
aftur hefjist hið brjálaða kapp-
hlaup í verðlaginu, senx ekki
getur endað nema á eiixn veg.
Meðan svo standa sakir, að
vinnulaunum eru engar slxorð-
ur settar nxcð samkomulagi,
eða á annan hátt, geta þau
spi’engt öll bönd, senx sctt eru
á vei’ðlagið þangað til hoginn
er spenntur svo hátt, að dregin
er ör fyrir odd og ekki verður
frekar að gert.
Sex-manna nefndin.
Með sldpun sex-manna nefnd-
arinnar var gerð liyggileg l.il-
í’aun til að leysa það vandamál,
að skapa jafnvægi íxxilli afurða-
verðs og vinnulauna. Flestir
væntu þess, ef sanxkonxulag
næðist, að vei’ðlagið mundi fara
lækkandi og komast í fastari
s^korður. Samkomulag náðist,
eins og kunnugt er, en það var
á þann veg, að verðlagið varð
að hækka og dýrtíðin að vaxa.