Vísir - 02.08.1958, Blaðsíða 4

¥35®
..ijardag,!- A0f$ lftSS
Atómöldin 6.
„Gullgerðarmenn
atðmvlslndam
II
igT,einileg,.V:ér sj4uní,ó.Biit!ia. ro&j-.eru hreinar loft-.tegLmdir (en þo
hirujá svónefndu: ajikaiimálma.
Þeir eru allir létíir i.sér, næst-
Uppgötvun „gullgerðarmannanna". - Töfratalan 3. - íurkkerfi frum-
efnanna. — „Saltgerðarmenn" og „súkkulaðimálmur". — ifnafræði og
eðlísfræðí. — Mendjeljejev og Niels
jEftir Christian tinhlcrmp itoeh*
um því „kalkkcnadir-- og það
er hægt að brenna þeim.
Önnur „ætt“ ber sín greinileg
einkenni. Það em hinar óyirku
lofttegundir, sem, v.ér þekkjurr,
meðal annars.úr'neonljósrörun
um. Þær brenna ekki og geta
ekki gengið í efnasambönd við
önnur efni — þær eru „sérvitr-
ingar“:
Enn sjáum vér ósiiina röð —
fJÚor, klór, blóm. joð og ast-
ation, hin svo neíndu. balogen
| efni. Orðið'er grískt og merkir
„salt-gerendur“, en það er af
því, að þau mynda öij • salt,- ef
þau ganga í efnasamþand við
málma. Klór myndar t. d. borð-
salt ef það gengur í efnasam-
band við natrium.
óvirkar).
. Og hvernig sem vér.-snúum
.þesstt: fyrir oss sjáum v.ér regl-
una: Ereytinguna frá alkalisk-
um málmum í þunga, harða
málma og síðan i mjúka málma,
sem auðvelt er að bræða og hai-
ogena og loks óvirkar loftteg-
unqir, ;
' Þó að gullgerðarmönnum
miðaldanna tækist aldrei að
búa til gull, kom það fyrir að
heilabrot þeirra og tilraunir
leiddu til uppgötvana, sem voru
síður en svo ómerkilegar og að
mörgu leyti athyglisverðar. —
Vinnubrögð þeirra voru að vísu
ekki vísindaleg, en þeir náðu
þó árangri, sem nútíma efna-
fræðingar og eðlisfræðingar
hafa getað byggt á og atóm-
vísindamenn síðan fullkomnað.
Þannig gerðu gullgerðarmenn-
ifnir ýmsar athuganir á eigin-
leika efnisins eða efnanna. —
Meðal annars gerðu þeir sér
grein fyrir því, að sum frum-
efni eiga margt sameiginiegt
en önnur ekki. Hér er ekki átt
við það, að einn málmur er
auðvitað líkari öðrum málmi en
t. d. fljótandi vökva eða loft-
tegund — það geta allir séð —
heldur tóku gullgerðarmennirn
ir eftir því, að sumir málmar
sýndu ýmsan skyldleika inn-
byrðis. Þetta á t. d. við eir, silf-
ur og gull, svo og við zink,
cadmium og kvikasilfur.
Nútíma efnafræðingar stað-
festa þetta. Það er alveg rétt,
að eir, silfur og gull eiga margt
sameiginlegt í efnafræðilegu og
cðlisfræðilegu tilliti — marga
sameiginlega eiginleika og sama
gildir á hinn bóginn um zink,
cadmium og kvikasilfur.
Hinir gömlu „gullgerðar-
menn ráku augun í að þessi
efni, sem eru svona lík, fund-
ust oft í flokkum — þrjú sam-
an — svo sem eins og eir, silf-
ur og gull. Þessir flokkar nefnd
ust því „þrenning“ og af þessu
drógu þeir þá ályktun, að talan
3 hef'ði einhverja dulræna
merkingu eða töfrakraft.
Þeir hefðu bara átt að renna
grun í, hvað eftirkomendur
þeirra ráku sig á ...
Það, sem „gullgerðar-
mennirnir“ skildu eftir.
Þegar rökvísar, kerfisbundn
ar og vísindalegar rannsóknir
hófust, og nútíma sérfræðingar
leystu „gullgerðarmennina“ af
hólmi, jókst þekking manna á
■eiginleikum efnisins og loks
kom í ljós, að „þrenning" gull-
gerðarmannanna var meira en
nafnið eitt.
Það var sem sé engin tilvilj-
un, að sum efni mátti flokka í
hópa eða „fjölskyldur“ eða
a,ættir“, eins og eir, silfur og
gull. Þetta átti við fleiri miklu
íleiri efni en „gullgerðarmenn-,
I efsta dálkinum, lárétt, yrði
þá númerj.n-1 og 2, f næsta dálki
fyi/ir neða.n kæmu númerin 3 —
4 — 5 — 6 — 7 — 8 — 9 og 10
og bannig má rekja þetta unz
vér sæjum hæsta núemrið, 101,
í síðasta reitnum í neðstu röð-
inni eða dálkinum. Ef vér reyn-
urn að bera saman eiginleika
hinna ýmsu efna, rekum vér
oss á ýmislegt athyglisvert.
Vér minnumst þess, sem áður
er sagt, að númer frumefnisins
segir einmitt til um fjölda
' elektrdnanna í ,,skel“ atómsins.
>
Vér minnumst þess einnig, að
prótónufjöldinn og nevtrónu-
fjöldinn samanlagður segir til
urn atómþyngd efnisins (hér
um bil), samanber það, sem
sagt var um úraníum 238 í fyrri
grein.
I Þannig flokkast frumefnin eft
ir „ættum“ og eru „ættarmótin“
Mepdjeljejev og
| Niels Bohr.
Nú á tímum láta menn sér
ekki nægja heiiabrot og ágizk-
inir, heldur eru gerðar kerfis-
hundnar ranpsóknir og á þann.
,hátt komust sérfræðingarnir
ekki aðeins að raun um, að
kerfi þetta var til, heldur einn-
ig hvers vegna það var til.
Sá maður, sem i'ann þetta
Þannig flokka frumefnin sig1 kerfi, var rússneski efnafræð-
eftir „ættum“ eftir vissum; ingurinn Dmitri Mendjeljejev
’reglum. Vér sjáum að alkalisk- (1834—1907). Þegar hann
iir málmar raða sér upp hlið við kjrnnti þessa uppgötvun sína ár
hlið og vér sjáum rétta og slétta ið 1869 þekktu menn aðeins 75
málma hópa sig saman, að vísu' frumefni og þess vegna gat
fyrst.hina léttu málma svo sem, Mendjeljejev ekki fyllt alla reit
aluminíum, en síðan hina hörðu ( ina (númeraröðina), en vegna
og þungu málma, svo sem króm,! þess, hve kerfið var reglubund-
mangan, járn og nikkel. Loks' ið gátu menn sagt fyrir um
koma hinir mýkri málmar, sem I eða hreint og beint skilgreint
auðvelt er að bræða, svo semeiginleika þeirra efna, sem þá
blý og einnig kvikasilfur, sem voru óþekkt, en hlutu að vera
verður að geyma í 40 stiga
frosti til þess að það bráðni
ekki. Þá má nefna gallíum, sem
til. Þannig fullyrtu sérfræðing-
arnir, að hæði galiium og ger-
manium hlyti að vera til og þeir
bráðnar eins og rjómasúkkulaði gátu meira að segja gefið ná-
ef maður heldur á því í hend-' kvæma lýsingu á eiginleikum
inni. En eftir því sem vér fikr- ! þeirra. Þegar frumefni fund-
um oss lengra eftir röðinni! ust síðan í náttúrunni, sýndi
j hverfa málmeinkennin smátt og það sig, að þeir höfðu haft á
• smátt og þegar vér komum réttu að standa. I heiðursskyni
enn lengra verður gjörbreyting við Mendjeljejev hefur það
á. Koma nú fram efni, sem eru’ frumefnið, sem síðast hefur ver
jfrekar loftkennd en hitt (klór) ið „skapað“, frumefni nr. 101,
eða fljótandi efni (joð). Loks Frh. á 9. s.
irnir“ komu auga á — já, þetta
átti við öll frumefnin.
Þegar „gullgerðarmönnun-
um“ fór að óra fyrir því, að til
væri í náttúrunni einhvers kon-
ar kerfi eða regla, sem þeir
nefndu „þrenningu“ og væri í
hæsta máta dularfull, má líkja
því við það, er maður finnur
ofurlitla glufu á vegg í dimm-
um klefa; þeim átti hins vegar
ekki að auðnast að sjá vegginn
opnast og við blasa nýjan heim,
heim frumefnanna, þar sem allt
lýtur óumræðilega hugvits-
söniu, kerfisbundnu lögmáli.
Öllum frumefnunum, sem vér
þekkjum, 101 að tölu, má skipta
eftir eiginleikum sínum í flokka
eða „ættir“. Frumefni hvers
flokks hafa ýmsa einkennandi
og auðsæja eiginleika, sem bera
skildleika þeirra vitni og eru
þeim sameiginlegir, og eru
þessir eiginleikar meira eða
minna ólíkir því, sem öðrum
efnum ér gefið, og eru annarar
„ættar“.
Nokkrar þessar „ættir“ eða
„fjölskyldur“ hafa reyndar
sömu einkenni og „þrenning"
gullgerðarmannanna, en „fjöl-
skylduínar“ eru fleiri en gull-
gerðarmennirnir komu auga á
Qg sumar þeirra hafa ekki að-
eins þrjá, heldur fimm og nokkr
ar jafnvel sex meðlimi. Þó eru
til fáeinar ,,fjölskyldur“, þar
sem aðeins éru tveir „í heimili“.
Það skyldi engan undra
þótt ýmislegt kunni að vera
sameiginlegt með svo mörgum
efnum, sem frumefnin eru, en
að sérhvert þeirra skuli sýna
greinilegan skyldleika við eitt,
tvö, fjögur eða jafnvel fimm
önnur efni, það er miklu at-
hyglisverðara, eins og síðar
mun sýnt verða — og þó er
þetta aðeins upphafið að því
sem meira er ...
Flokkakerfi
frumefnanna.
Ef vér skiptum frumefnun-
um, sem eru 101, í „ættir“ eða
flokka eftir eiginleikum þeirra
og röðun meðlimum hverrar j
„ættar“ upp hlið við hlið, t. d.
í lóðrétta dálka eða reiti, sjáum ;
vér, að öll númeraröð frum-
efnanna verður óslitin, frá 1 til
101.
E£ vér röðum nú ættunum
í lárétta dálka (hvern upp af '
öðrum) sjáum vér, að númera- ;
röðin brenglast samt sem áður j
ekki. Hér höfum vér þá fengið j
yfirlit eða kerfi það, sem nefnt Myndin er af einum Iitlum, uppvaxandi Tarzan, segir í lesmálinu, sem
er flokkakerfi frumefnanna. J mynd. Hvað, sem um 'það er, er myndin skem mtileg og strákur sjálfsagt
kom með
í „Tarzans
þessari;
skapi“«