Morgunblaðið - 08.11.1919, Qupperneq 1

7. árgangur, 7. tölublað
Laugardag 8 nóvember 1910
Ismíoldarprentsmiðla
kaup, þá kemur Þovvarður fram af
JSeiRfdíag cffieyfyaviRur:
TUjfársnóflin
verður leikxn i Iðnó, snnnudaginn 9. nóv kl. 8 síðd.
til ágóða fyrir leikhússjððinn
Aðgöngumiðar verða seldir í Iðnó í dag kl. io—12 og 4—7
fyrir 10 kr. og á morgun kl. 10—12 og 2—8 fyrir 5; kr.
Friðurinn
NYJA BIO
GAMLA BIO --------
I Mr. Raffles
(imatörtyven)
Framúrskarandi skemtileg kvik-
mynd i 6 þittum
eftir
E. Hornungs
víðfrægu sögu.
Þctta er ein af Worlds beztu
n,y dum, og sjaldan fer jafn
vel sxman meikilegt efni, góður
leikur og listfengi í undirbúning
eins og hér.
Að hér er um meira en venju-
lega mynd að ræða, má marka
á því að þessi sa a nýleea var
leikin á leiksviði Casinos í Höfn
nær heilann vetur og sem kvik-
mynd i C.rcus i rúma 2 mán.
''ýning stendur yfir i^/a kl.st.
2 sýningar i kvö'd er byrja
; kl. 8 og 9*/a*
Þingmannaefpj
Reykjavikur
—0—
Hinn frainbjóöamli jafuaðar-
uianna, or som fyr er sag't, ~Þorv(trð-
ur Þorrard'ssoti prenl smið.jusi ,jóri.
Iír liaim knmmr borgari liér í liöf
uðstaðnvim.
Ilann or jafnaðarinaður inikill í
orði. En í f'ramkvæmdnm og at-
vinnnvi'g'iun er hann auðrinttr hinn
mesti. Ilann veitir forstöðn prent-
smiðjunni Gutenberg, sem mttn vera
orðin rík stofnun og hefir þar hrí
laun, sem vert er, fyrir duglega for-
stöðu. Ilaun er kaupmaður, eins og
meðframb.jóðandi bans, lir. Olat'ur
F'riðriksson. Enn frenmr er br. l’or-
varður útgerðarmaður. Hefir hann
ásamt vmsum fleiri góðum niöimum
stofnað félag, er réknr vitgerð í.
Hafnarfirði, og er porvarður for-
maður í stjórn þess félags. Er það
l'otnvörpungavitgerð, að því er
kunnugir segja. IJefir félag þetta
verið auglýst í lögbirtingablaðinu
o;v stjórn þi'ss.
Ait ber þetta vitni um dugnað
porvarðs, en sá dvignaður stefnir
að eins í þveröfuga átt við kenningu
jafnaðarmanna og að einu levti fer
lumn mjög í bág við kenningar lir.
Ólnfs Friðrikssonar.
Ó. F. vill nú leggja uiður alla
bptnvörpimgaútgerð. Telvir liann
titgerðarmenn græða of mikið á
lienni. í stað Iiennar vill liann láta
koma útgerð á bátum. llún er betri,
af því að það er ekki iuetta á því
að auðsafn komist á fárra manna
Jiendur fyrir þá útgerð.
Þorvarður er diygnari maður.
Haiin skilur það, að hásetarnir fá
hærra kaup á botnvörpungum og
tryggari atvinnu eu á smábátum.
Auk þess veit liann að líkur eru á
því. að útgerðarmenn geti grætt
töluvort á botnvörpungaútvegi. En
þeir, sem græða, gjakla líka skatta
og tolla í landssjóð og í bæjarsjóð
(’ða sveita. Og Þorvarður er í bæjar-
st.jóru. Veit hann að JReykjavíku.r-
bæ að minsta kosti veitir ekki af því
i;ð einhver a fli fjár. < )g Þorvarður
v;ll vera einu slíkni manna.
, Þegar prentarar vilja fá haerra
Iiendi xútinuveitenda. prentsmið-
janna.
Þegar porvarður gerist útgerðar-
maður, þá kemur hann einnig fram
af hendi „auðvaldsins“ (kapitalist-
<nna) gaguvart verkamönnunvim.
pörvarður er kaupmaður. Þess
vegna selur hann vörvir sínar al-
menniugi með venjulegum kaup-
mannsgróða.
Þessi störf öll eru dug'legs maims
háttur. E11 þau eru öll í anda ríkj-
andi þjóðfélagsskipunar. í þeim er
ekki einu sivmi þefttr af jafuaðar-
mensku (soeialismus).
Maðurinn telur sig fylg.ja kenn-
iugmvi jafnaðarmanna. Ein helzta
grein trúarjátningar þeirra er, sem
kunmigt er, sú, að ríki (eða sveita-
félög) eigi að taka í hendur sínar
framleiðslu og framleiðslatæki. Að
þessu teljast jafnaðarmenn vinna.
Þeir vilja gera alla óauðuga — alla
scm jafnasta. Ilr. Þorvarður gerist
formaðttr stjórnar oog tncðeigattdi
t botnvörpungaútgerð, einhverju
auðsælasta fyrirtæki seni enn hefir
verið reynt hér á landi. Þannig
vinnur liann að framkvæmd hug-
sj ón a r j a fna ð arma nna.
Preutsmiðjan, sem hr. p. Þ. veitir
forstöðu (>g va’iitanlega. er meðeig-
amli að, er einstakra manna eigu —
gróða l'yrirtæki eiiistakra manna.
Hg prentsmiðjan er eiumitt mjög
luikið gróoafyrirtæki, og margir
menii liafa sem kunnugt er, orðið
■stórauðugir á preutsmiðjurekstri.
•Jafnnðarmenn vilja ekki auðsafn í
iárra liendur. Þanuig framkvæmir
hr. p. Þ. hugsjónir jafnaðarmanna
í þessari grein.
Ef það er nóg til að vera jafnað-
armaður að tala fjálglega uvn undir-
okun alþýðunnar á fundum og um
blessim hins ímyndaða jafnaðar-
mannaríkis (sbr. „þvisviud ára rík-
ið“), þá má vera að hr. Þ. Þ. sé
sanmir jafnaðarmaður.
Ef það er nóg að búast verka-
mannafötiim eiuvi sinni á mánuði og
sýna. þau þingheimi á verkamanna-
fundum, þá má vera að hr, Þor-
varður fullnægi kröfum jafnaðar-
menskunnar.
Ef það er nóg.að segja það, að
cuginn skuli hafa meiri ávstekjur
en 25 þús. krónvxr — afgangurinn
skuli renna til almennings þarfa —
þá er Þorvarður, ef til vill, sannur
jafnaðarmaður.
\'ið sjáum, livort porvarður skil-
ar ölJu, sem liann lcann að fá með
dugnaði sínum fram yfir 25 þvis-
lincl krónur, þegar þar að kemur.
Ilr. Þorvarður hefði miklu frem-
ur getað verið þingmannsefni auð-
valdsins, sem surnir jafnaðarmenn
uefna svo, en jafnaðarmamia. tlann
á sæti á beldc með kaupmönnum,
stórútgerðannönnum og stórat-
vinnurekendura.
Engu skal spáð um þingmensku-
liæfileika hr. Þ. p. Þótt hann sé
gagnsmaður í atvinnurekstri og clug
legur fjáraflamaðnr fyrír ba’ði
sjálfan sig og fyrirtæki þau, er
hann stjórnar, þá leiðir að vísu ekki
af því, að liann verði nýtur þing-
ínaður. En svo mildð er óhætt að
segja, að drottnandi þjóðfélagsskip-
uu er engin kætta búin af honumr
þótt hann kæmist á þiug. Hann mun
ekJsi verða útbrotasamur í því efni.
Að minsta kosti verðvir það ekki
meira en í orði. Á borði verður
hann sami liversdags heiðariegi stór-
borgarinn sem hann er hér í bænum
í öllu starfi sínu, — nema ef til vill
á fundum Alþýðuflokksins.
Frá Liverpool.
í sumar varð lögregluverkfall í
Liverpool, og hafði hinar verstu af-
leiðingar. Skríllinn notaði tækifær-
ið 1 il ýmsra hermdarverka, rændi og
ruplaði hvar sem til náðist og
tneiddi og drap menn, svo að herlið
varð að lokum að skakka Ieikinn.
Myndin sýnir hluta af liöfninni.
ITúsið sem sést á baka til á myndinni
er ráðiiús liorgarinnar.
-------o-------
Fornleifafólagið
ferfugt
í dag eru liðin 40 ár frá stofnun
Fornleifafélagsius. Segir Eiríkur
Briem svo frá stofuun þess í árbók
félagsins 1914, þá er það var 25 ára
g'amalt:
„Sumarið 1879 var töluvert um-
tal um það, hvort sú skoðun mundi
vera rétt, er þeir héldu fram, Gu'ð-
brandur Vigfússon og Kr. Kaaluud
að Lögberg' mundi hafa verið við
Aimannagjá, en eigi. á þeim stað,
sem svo hefir verið nefndur á síð-
ari tímum. pað þótti því áríðandi að
gera rauusóku um þetta, og það
mun hafa verið einua helzta til-
efnið til þess að Fornleifafélagið
var stofnað.
Hiim 15. okt, 187«) áttu þessir
meirn fund með sér:
Árni Thorstemsson, landiogeti,
Bergur Thorberg, anitmaður,
Björn Ólsen, skólakenuari,
Carpenter W- H., málfræSingur frá
Utica N. Y,
Eiríkur Briem, prófastur,
Fiske, Willard, prófessor viS
Cornell háskóla,
IndriSi Einarsson, eand. polit.,
Jón Árnason, bókavörSur,
Jón Hjaltalin, landlæknir,
Jón Þorkelsson, rektor,
Magnús Stephensen, yfirdómari,
Matth. Jochumson, ritstjóri,
Reeves, Arthur, frá Cornell háskóla
Si'gurSur Vigfússon, gullsmiSur“.
Á fundi þessum var afráSiS aS
stofna félag í því augnamiSi „aS
vernda fornmenjar á fslandi og
einkum til að grafa upp á Lög-
bcrgi og kosiu nefnd til þess að
semja lög fyrir félagið. Var síðan
kvatt til almenns fundiar 8. nóvem-
ber 1879, félagið sett á fót og lög
þess samþykt. Var þar svo á-
kveðið að félagið væri stofnað til
þess að „vernda foruleifar vorar,
leiða þær í 'Ijós og aulca þekk-
ingu á Iiinum fornu sögum og sið-
um feðra vorra“.
Félagið mun hafa átt erfitt upp-
dráttar og alt fram á þennaii dag
hefir það átt við féleysi að stríða.
Btafar það að miklu lcyti af skilu-
ingsleysi manna á verkahring þess
og bafa mikln færri gengið í félag-
ið en vænta mætti. Það hefir þó get-
að haldið uppi rannsóknum og gef-
ic út ársrit, þar sem árangurinn af
starfsemi þess er birtur-
Sigurður Vigfússon, sem ásamt
MaJtth. Jochumsyni mun hafa varið
lífið og sálin í því að korna félag-
inu á fót, ferðaðist fyrir það á ár-
unum 1880 til 1891 og gerði rann-
sóknir á ýmsum stöðum. En þegar
hans misti við, tók Brynjúlfur Jóns
son á Minna Núpi við og ferðaðist
víða um og gerði miklar rannsóknir.
Hefir liann afkstað miklu í þágu
félagsins eins og sjá má á árbók-
inni þau árin. Auk þessa studdi
félagið að uokkru fdruleifarann-
sóknir Dauiels Bnms hér á landi.
Hafa allar þesar rannsóknir veitt
margar og mikilsverðaudi upplýs-
ingar, bæði um það, hvað frásagn-
irnar í fornsögum vorum eru réttar
og áreiðanlegar, og eins hafa þær
leitt ýms ný atriði í ljós.
Fornleifafélagið hefir að sjálf-
sögðu kostað kapps um það frá upp
hafi, að styðja Þjóðmenjasafuið
og safnið á því margan góðan grip
að þakka, sem óvíst er að ella hefði
komið þangað og ef til vill glat-
ast algyerleg'a, ef félagsíus heffói
ekki uotið við.
Land og þjóð á því Fornleifn-
félaginu og þeim mönnum er í þvi
hafa starfað,mikið að þakka og væri
vel ef þess væri niinst að einhverju.
Að vísu hefir félgið fengið styrk
nokkurn úr landssjóði, en hann hef-
ir verið svo lítill, að lítt hefir hans
gætt. En bezt væri félaginu kun-
að fjörutíu ára starf, ef margir
menn fyndi hjá sér hvöt til þess
að styrkja það með því að ganga
í það. Nú eru félagsmenn um hálft
annað hundrað. Þeir ætti að vera
hálft annað þúsund. Þá mundi
þeini mörgu höndum vinnast létt
það mikla þarfaverk sem félagið
hefir að sér tekiö.
Khöfn, 5. iióv.
Frá Berlíu er símað að banda-
menn hafi sent Þjóðverjum boð um
það að þegar Þjóðverjar hafi fnll-
nægt kröfum vopnahlésskilmákn'.a,
verði friðurinn undirskrifaður.
Bandamenn ætla sér að beita ýms-
um ráðum til þess að þröngva Þjcð-
verjum til að fullnægja saroningun-
um.
■ ■ i ■ • . ...
Listasafnshúsið
Viðtal vi'ö
Einar Erlendsson húsameistara.
Nokkur undanfarin ár hefir hálf
leiðinleg sjón blasað við augum
þeirra, sem koma upp að Skóla-
vörðu. Suður í holtinu stóð hálf-
bygt hús í tvö ár samfleytt áu þess
að nokkur sæust merki þess að ver-
ið væri að vinna að því. Surnir
voru farnir að halda að húsið ætti
aldrei að komast lengra en þetta,
heldur standa hálfgert nm ókomn-
ai aldir. sem minnismerki um við-
urkenniugu þjóðarinnar á mesta
listamanni allra núlifandi íslend-
inga, Eiiiari Jónssyni, myndhöggv-
ara.
Eu í vor brá svo við. að aftur
var farið að starfa. Og í sumar
hækkaði liúsið dag frá degi og uú
er það fullgert að kalla, að utan-
vorðu. Morgunbkðið hefir því
fairíð á fund hyggingameiistara
hússins, Einars Erlendssonar, og
brá hann við skjótt og fór með
oss upp í Skókvörðuholt og sýndi
oss alt húsið hátt og lágt.
Aðal-dyrnar á húsinu eru að
norðanverðu, frá Skólavörðnstíg.
Er þar gengið upp steinþrep mörg
og breið en til beggja handa eru
stöplar. tveir hvoru megin, fyrir
myndir. Útbygging dálítil er úr
húsinu að norðanverðu og er það
anddyri. Er gengið inn um það inn
í myndasalinn sem tekur yfir alla
aðalhæð hiissins. Er hann 19% mt.
á lengd, fú/2 metra breiðxxr en liæð-
in er 6 metrar. Gluggar eru aðeins
á norðurhlið salsins og hátt uppi,
svo birtan verði sem jöfnuist. í
þessum sai verða verk Einars Jóns-
sonar geymd. Er nú verið að vinna
að frágangi hans en mikið nokk-
uð ógert enn.
Út úr suðurhlið hússins er sí-
valur stöpull eða turn jafnhár hús-
inu sjáifu. Ber hann nppi svalir,
sem eru á hæð við efvi lofthæð húss-
ins. Innan í stöplinum er viudu-
stigi, alla leið neðan úr kjallara
og upp á efri hæðina, og svalirnar.
Efri liæðin er ekki eins stór um
sig og neðri hæðin. aðeins 8 metrar
á lengd og 7 á breidd. Þar á að
verða bústaður Eiuars Jónssonar.
Hæðinni hefir ekki verið skift
sundur í herbergi ennþá, og eigi
alveg afráðið hvernig liagað verð-
ur þar herbergjum. Þar uppi eru
| gluggar móti öllum áttum og út-
sýni tvímælalaust hið fegursta, sem
j völ er á hér nærlendis, og eins af
| svölunum. Er það vafakust að að-
streymi fólks verður á svalirnar
lijá Einari, ef ahnenningi verður
ger kostur á að komast þangað.
I Sést, þaðan í allar áttir, upp til
Skarðsheiðar, suður á Reykjanes
og til Austurfjalla og nágrennið
liggur fyrir auguin manns eins og
j útbreitt landabréf. Er það tignar-
leg sjón á góðveðursdögum, sjón,
sem fáir nota hin síðari árin, síðan
samgöngubanxuð var lagt á Skóla-
Leyndardómur
New-York-borgar
6. kafli
Kinverjabarinn
sýndur í kvöld kl. 8* 1/* og 91/,
Síðasta sinn f kvöld.
vörðuna. Hversvegna var það ann-
ars gert? Er týndur lykillinn eða
hvað?
í kjallara hússins eru tvær mjög
stórar stofur. Er önnur, sú í vest-
urendanum, ætluð til þess að geyma
i málverk, en hin á að verða, vinnu-
stofa Einars. Er hún mjög rúmgóð
og björt. paðan er innangengt í lítið
lierbergi, sem er undir aðal-inn-
gangi hússius og einnig er ætlað
Einari til afnota. Þá er einnig í
kjállaranum klefi fyrir miðstöðvar-
hitun í húsinu.
Eins og áður er sagt, er húsið að
heita má fullgert að utanverðu. Eru
víða á því stallar fyrir höggmyndir,
sem auðvitað koma ekki strax, en
væntaniega með tíð og tíma og enn
frernur er gert ráð fyrir, að myndir
verði steyptar undir svalirnar á
suðurhlið hússins.
Þegar Einar Erlendsson hafði
sýnt oss húsið hátt og lágt, gaf liue'ii
þessar upplýsingar viðvíkjandi
byggingunni,
— pað var byrjað á húsinu árið
1916 og lialdið áfram fram á næsta
ár. En fé það, sem i fyrstu var Jagt
fram til byggingarinnar bæði af
Itálfu hins opinbera og einstalira
raaima, reyndist mikið til of lítið
til þess að halda áfrarn og örðug
leikar voru afar miklir á að fá
byggingarefni. Varð því að hæt.la
smíðinni þegar iiáfnaðir voru vegg-
ir aðaihæðarinnar og við það sat
lengi. En síðar lagði þingið fram
fé til þess að ljúka við húsið og í
aprílmánuði síðastliðnum vav tekið
til óspilti’a málanna aftur. Hefir
yerið unnið að byggingunni í alt
suma-r og má gera ráð fyrir að hús-
ið vevði fullgerl undiv vorið. Býst
eg við að framlag þingsíns muni
nægja til þess að ljúka vift bygg-
inguna.
— Hafið þér ekki gert teikuing-
una að húsinu?
— Jú. eu hugmyndin er í öllum
aðaldráttum frá Einari Jónssym
sjálfum, og teikningin er gerð 1 sam
ráði við hann að öllu leyti.
— Ilvað búist þér við að búsið
muni kosta?
— Eigi er unt að segja um það
með vissu enu þá. En mér þykir lík-
legt að það fari ekki fram úr 100
þús. kr. Við höfum reynt að spara
eftir megni, eu það fer lítið fvrir
hverri krónunni í nýjiun liúsum
núna.
Einar Jónsson dveluv í Kaup-
mannahöfn núna, eu er væntanleg-
ur lieim í vor. Þá verða víst einnig
flutt lieim listaverk haus. Og í sum-
ar rennur vonandi upp sú stund, að
listavei’kasafnið verði opnað fvrir
almenning.
Löng hefir hún orðið baráttau
fyrir því að koma upp þessu liúsi.
Langt er síðan fyrst var farið að
tala inn, að flytja lieim listaverka-
saí'11 Einars Jónssonar. Hatin liefir
orðið að bíða lengi. En betra er
seint en aldrei. Nú hefir liann náð
frægð beggja megin Atlanzhafsins.
E11 líklega liefði honum orðið sú
frægð auðsóttari, ef íslendingar
liefðu ávalt sýnt honum þann sórna,
sem honum bar.