Morgunblaðið - 27.07.1922, Side 1

9. «rg., 218 «bl.
Gam!a Bíó
Gimsteina-
smyglarnin.
Afarspennandi sakamálasjón-
leikur í 5 þáttum, leikinn
af hinum ágætu leíkurum:
Tom Moore og
Nacluni Childers.
I
Mjólkurfjelagið M J ö L L
seiur besta niSursoðna rjómann
sem fæst hjer á markaðinum. —
Styðjið innlenda frítmleiðslu. —
Páll €.~Óíason
Menn og. mentir
siðaskiftaaldarinnar á íslandi.
Annað bindi. Rvík 1922.
I.
•Jeg hefi í alt vor verið að von-
ast eftir að sjá þessa rits minst
í blöðum vorum. En þær vonir
hafa orðið sjer hrapalega til
skammar. f blaðaheimi vorum hef-
ir ríkt dauðaþögn um ritið. Þá
iþögn langaði mig til að rjúfa
lítilsháttar, úr því að þeir, sem
fremur ættu að vera kallaðir til
þess, leggjast það undir höfuð.
Dauðáþögn um framkomu slíks
rits — og það með sjálfri „sögu-
þjóðinni“ sem svo hefir verið
kölluð — finst mjer blátt áfram
til minkunar.
Þegar fyrsta bindi þessa sögu-
verks („Jón Arason“) birtist
haustið 1919 var því vel tekið
og alment, hlakkað til framhalds-
ins. Páll prófessor hlaut heiður
(doktorsnafnbát) og þökk fjölda
söguelskra manna fyrir „Jón Ara-
son“. Hann á ekki síður heiður
og þökk allra, sem sögu unna
fyrir hið nýkomna hindi um þá
biskupana Ogmund og Gissur og
samherja hans. Það er höfimdinum
t? stórmikils sóma og fagur vottur
um stáliðni hans og starfsþrek
— sannarlega of fagur til þess,
að þakkirnar verði — þögnin ein.
Siðaskiftaöldin hefir að sumu
leyti átt minni vinsældum að
fagna hjá sagnfræðingum vorum
en skylt er. Og þeir hafa síst
altaf skift Ijósi og skugga, svo
sem skyldi í lýsing sinni á önd-
vegishöldum þeirra tíma. Jóni
Arasyni og Ogmundi hefir verið
drjúgum hossað og fjöður dreg-
in sem framast varð fyrir bresti
þeirra. Gissuri aftur hefir ein-
att verið lýst sem lítilmenni og
ódreng, og augunum lokað fyrir
sýnilegum manukostum hans og
fiábærum dugnaði, jafnerfitt að-
stöðu og hann átti. Að sumu leyti
er þetta þó afsakanlegt. Til skams
tíma hafa sagnfræðingar vorir
verið í hálfgerðu hraki með heim-
ildir að þessu tímabili öllu. Hielstu
iheimildimar, sem fyrir hendi voru,
hafa auk þess verið meira og
Fimtudaginn 27. júli 1922.
BfcMðfPrwntcniBja h.f.
Heildverslun
281, 481,
og 681.
Simar:
Fyrirliggjandá meðal annars:
Ljábrýni, »Extra Indian Pond«.
Baðlyf, »Coopers«; sápa, duft og
lögur.
Bkójárn, »Star«, 3 stærðir.
Sólaieður.
Gaddavír, 240 faðma lungarrúllur.
Bifreiðavarahlutir allsk.
Simars 281, 481 og 681.

Jarðarför ekkjufrú Steinunnar Vilhjálmsdóttur fer fram laug-
ardaginn 29. þ. m kl. 11 árd. frá heimili hennar, K dmannstjörn.
Ólafur Ketilsson.
Jarðarför mannsins míns, Baldvins Sigurðssonar, er ákveðin
laugardaginn 29. þ. m. og hefst með húskveðju á heimilí okkar
kl. 1 e. m.
Eiði á Seltjarnarnesi 27. júlí 1922.
Sigriður Kristjánsdóttir.
Nýja Sið
Breyskleiki
konunnar.
Hrífandi og iærdómsrikur
sjónieikur í 7 þáttum frá
»WorId Standard Corp « New
York. Aðalhlutverkin leika
af mikilli list:
Florence Reed og
Frank Mills.
Sýning kl 81/,.
Aðgöngumiðar seldir frá kl. 7
mimia „litaðar“ af samúðar- eða
andúðarþeli höfundanna. Dr. Páll
E. Ólason, er aftur sá lánsmaður,
að hafa getaö gengið rakleiðis
inn í liið auðuga forðabúr „Forn-
brjiefasafnsins“, þessa rjett ótrú-
legu gullnámu til fróðleiks svo
langt sem það nær. Því er síst
furða þótt margt horfi öðruvísi
við honum en þeim söguriturunn
sem á undan honum hafa ritað
um þetta tímabil.
Dr. Páll byggir frásögn sína
því sem næst eingöngu á Forn-
brjefasafninu og leitar lítt, til ann-
ara sögurita, nema þar sem nægi-
leg skjöl og skilríki eru fyrir
hmdi. Maklega má hann ekki síð-
ur en aðrir sagnfræðingar vorir,
syngja þjóðskjalaverði vorum dr.
Jóni Þorkelssyni lof og þökk fyrir
þá gullnámu ábyggilegs sögulegs
fróðfeiks, sem hann hefir leitt oss
aö með útgáfu „Fornhrjefasafns-
ins“ — því að án þess hefðu þeir
að flestu, ef ekki öllu, leyti enn
staðið í sömu sporum og fyrir-
rennarar þeirra.
Að sjálfsögðu notar nú enginn
slík forn skjöl og skilríki svo
vel fari, nema hann hafi til að
bera bæði dómgreind, glöggskygni
og getspeki, og þetta alt samfara
gætni, svo að ekki hlaupi plöggin
í gönur með þann, er vill nota
þau, sem ávalt er hætt við, ef
rýnigáfuna vantar.
En þessar eigindir vísinda-
niannsins virðist dr. Páll eiga í
ríkum mæli yfirleitt. Fyrir því
verður hann lesendum sínum góð-
ur leiðsögumaður, sem óhætt er aS
trúa fyrir sjer. Enginn ætli þó,
að hvergi, í jafnmiklu riti og
þcssu, bregði fyrir neinu því, sem
athugull lesandi freistist til að
setja spursmálsmerki við. Svo al-
íullkomnir sagnáritarar finnast yf-
irleitt ekki á bygðu bóli, er aldrei
haldi öðru "fram en því, sem allir
hljóta að samsinna. Þar hlýtur
hver að skýra frá hlutunum eius
og' þeir horfa við honum. Og sagn-
fræðingurinn gerir það því ódeig-
ari, sem hann veit, og getur treyst
því, að framhaldandi vísindaleg
rannsókn muni leiðrjetta á sín-
um tíma það, er rangt kynni að
reynast hjá honúm. Hinn vísinda-
legi sannleikur gerir sem sje aldrei
tilkall til að vera alger. Þessvegna
er hinn sanni vísindamaður ekki
hiæddur við að taka getgáturnar
til stuðnings, og rýrir það hann
í engu sem vísindamann.
Dr. Páll fylgir dyggilega frum-
heimildum sínum, en oft les hann
hitt og þetta milli línanna og
eim oftar getur hann beinlínis í
•eyðurnar. Jeg er ekki í neinum
vafa um, að hann gengur að því
vísu, aS ýmsar staðhæfingar hans
verði vefengdar og að sumar
þeirra eigi fyrir höndum að falla
um koll við uýjar rannsóknir með
• rannsóknarferðum og rann-
si.knartækjum. En þökk sje honum
fyrir, aö hann lætur þetta ekki
aftra sjer frá, að segja hispurs-
laust hvernig viðburðirnir, menn-
irnir og málefnin horfi við hon-
um nú, þótt hann- geti búist við
að eftir lengri tíma eða skemri
horfj það alt öðru vísi viS. Dr.
Páll er gæddur allríku ímynd-
unarafli, enda væri lítið fyrir þann
sagnfræðing gefandi, sem ekkert
ætti af þeirri vöru í eigu sinni.
En hann er, virðist mjer, einatt
fulldjarfur í getgátum sínum. Yil
jeg þar t. d. benda á þá stór-
vafasömu tilgátu hans um Jón
Arason sem fyrsta ,biblíuþýðanda‘
vorn; en sú tilgáta hans frá
fyrra bindinu gengur aftur í þessu
nýja bindi og það hvaö eftir
annað. Getgátur hans virðast enda
stundum stíla'ðar af ósk hans
eftir að ná fyrirfram ákveðinni
niðurstöðu. Þe'tta er þó ofur mann-
legt, og slíkir „blettir“ á fram-
setningunni geta jafnvel verið
gagnlegir, því að þeir eins og
halda lesendunum vakandi. Jeg
vii þó engan veginn segja, að
getgátur liöf. keyri fram úr hófi.
En hinu vil jeg ekki neita, að
mjer hefði þótt vænna um, að
mega rekast við og við á skýlausa
játning hans um, að hann vissi
ekki hvað rjett væri og satt um
emstök atriði sögunnar. Slík játn-
ing af vörum lærðra vísindamanna
er ávalt hressandi, en of tíð notk-
un orðanna „líklega“ eða „senni-
lega“ þreytir lesandann. Enda
htimtar enginn óvitlaus maður af
sagnfræðingnum, að hann ráði all-
ar gátur sögunnar.
Jeg hefi ekki getað orðið höf-
undi sammála um ýmis atriði í
framsetningu hans, en svo mikið
hefi jeg lært af riti þessu, að
mjer þykir verulega vænt um
'það þrátt fyrir þetta. Jeg hefi
t. a. m. ekki getað látið sann-
fairast, þar sem höfundnr deilir
lítilsháttar á mig út af brjefinu,
sem Gissur á að hafa skrifað
Ögmundi biskup og brjefberinn
að hafa afhent lionum á Reykjumi
Dr. Páll hefir þar með ástæðum
sínum ekki getað hnekt þeirri
sannfæringu minni, að öll frásaga
sjera Jóns Egilssonar sje tilbún-
ingur af hendi einhverra óvina
Gissurar, sem sjera Jón hafi tekið
trúanlegan sem sögulegan sann-
leika. Aftur hefir Dr. Páll vafa-
laust rjett fyrir sjer um, að vönt-
un vígslualdurs muni ekki vera
orsök þess að biskupsvígslu Giss-
urar var frestað um tvö ár svo
sem segir í Alm, kristnisögu minni,
enda hefi jeg sjálfur horfið frá
þeirri skoðun síðar. Hinsvegar get
jeg þó ekki fallist á, að hjer
hafi verið' um liyggindabragð af
hendi Gissurar að ræða, til þess
með því að geta verið báðum til
hæfis kaþóskum og lúterskum
mönnum. Langsennilegast virðist
hitt, að stjórnin hafi viljað gefa
Gissuri tækifæri til að sýna hver
dugnr í honum væri jafn ungum
manni til jafu vandasamrar stöðu.
Ætti jeg nú að dæmi hjer-
lendra ritdómara að láta þess
getið, sem jeg einkum hefi haft
við ritið í heild sinni að athuga,
þá en það þetta, að mjer finst
þar geta of lítið þeirra miklu
umbrota og ólgu í hugum manna,
sem siðaskiftin vafalaus hafa vald-
ið ekki síður hjer á landi en ann-
arstaðar, og í annan stað, að
þar gæti yfirhöfuð minna en skyldi
þess, að hjer er verið að rita
siðabótarsögu. Manni finst þá líka
of lítið gert að því, að benda á
hinar dýpri orsakir mótspvrnunn-
ar gegn siðbótinni og ekki nægi-
lega gerð grein þess í hverju að-
allega var fólginn munurinn á
hinu nýja, sem innleiða skyldi,
og hinu gamla, sem með siða-
skiftunum átti að gera landrækt.
En hjer verður þó það að telj-
ast höfundinum til afsökunar, að
hann er ekki kirkjusögufræðingur
og gerir ekki neitt tilkall til að
vera það. Hann ritar frá almennu
scgulegu sjónarmiði, en ekki beint
kirkjulega. Og þar er þá líka or-
sökin til þess, að hvergj er svo
ítarlega sem skyldi skýrt frá inni-
haldi hinnar nýju kirkjuorðu
(ordinantíu) svo að í ljós komi
hin miklu afhrigði frá fornum ís-
Þakpappinn
,Víkingur‘
er áreiðanlega endingarbestur
Fæst að eins hjá
H.f. Carl Höepfner.
Garðar Gislason
2 Nelson Street, Hull
Annast innkaup á vörutn er-
lendis og sölu íslenskra afurða.
gjp®" Tækifærí að nota »Lagar-
fos8« til Hull næstu daga.
FyrirlE5tur
um kristniboð flvtnr lektor
Sörensen, yfirkennari frá Horsens,
kl 8 ’/a í kvöld í samkomuhÚ8Í
K. F. U. M — Allir velkomnirl
lenskum kristinrjetti. Um jafn-
merkilegt rit hefði annars í raim
rjettri mátt búast við sjerstök-
nm kapítula í bók þessari ,og það
því fremur sem öllum almenn-
ingi mun ærið ókunnugt um efni
þess.
II.
En hjer skal ekki farið frekar
úi. í þessi efni, enda hverfa slíkir
agnúar alveg þegar litið er til
heildarinnar, alls þess margliátt-
aða fróðleiks, sem ritið er svo
auðugt að allir söguelskir menn
mega vera prófessor Páli þakk-
látir fyrir. Og þar er oss, sem
'eitthvað höfum fengist við kirkju-
sögunám sjerstaklega ljúff að
dragá fram hversu höf. hefir
tekist að bregða nýju ljósi yfir
öndvegishölda þessa tímahils hjer
sunnanlands, þá Ögmund biskup
og Gissur Einarsson.
Mjer fanst það einn megin-
kostur fyrra hiudisius af „Memn.
og mentir“, að þar var gefin
skýrari mynd af Jóni Arasyni, bæði
kostum lians og löstum, en menn
höfðu áður átt að venjast. Sami
virðist mjer vera meginkostur þessa
r.ýja bindis, um þá Ögmund og
Gissur og samherja hans.
Söguritarar vorir hafa einatt
tekið mýkri höndum á Ögmundi