Morgunblaðið - 01.04.1926, Qupperneq 5

Aukabl. Morgimbl. 1. apríl 1925.
MOBGUNBLAÐIÐ
»
Út nr ógöngnnnm.
Efftir Guðmund Hannesson prófessor.
IV. Gamlar tillögur.
Arið 1904 skrifaði jeg nokkrar
greinar í ísafolcl með fyrirsögn-
’nui ,N ý m ae 1 i.‘ Þar voru þcssar
tillögur gerðar:
1. Kosningar fara frain 2. livert
Hr ' 1-t kjördæina. A þennan hátt
ner almcnningnr oft.ar tœkifæri
til þess að láta vilja sinn í 1 jósi
"g stjórnarskifti verða minni til-
'iljun undirorpin.
-• Ráðherrar eru 2. Annar lief-
ú' umboðsstjórn á hendi, hinn
iöggjiif. Hiun fyrra. iuá að með
uokkriim rjetti nefna landshöfð-
ingja. því Jiann sjer um allar
íramkvæmdir laga, hefir eftirlit
'ucð embættismönnum og veitir
embætli'. Hann er œtíð reyndur
iögfra'ðingur, valinn af tveim
Þri'ðju sameinaðs þings og fer
frá, ef % þess lý.sa vantrausti á
i'onum. Himi ráðherrann undirbýr
alla löggjöf og að sjálfsögðu fjár-
iögin. Er tetíð meiri hluti ráð-
iíerra en þó landkjörimi úr flokki
■' manna, sem meiri hluti þings
oefnir til.
:i. Fjóriv þingmeim cru stjórn-
Þiörnir. ötjórnarskifti velta þá
(,kki á atkvæðj 1—2 manna, enda
oi' það óverjundi.
5. Frnmvarpaiiefnd á þingi
rteður hver þingmannafrv. sjen
boi iu upp á þingi. Við þetta
t'Unidi frv. fækka.
6. Euginn þihgmaður getur atik-
'ð gjöld laudssjóðs nema stjóni
l‘ða fjárlaganefnd styðji.
7. Ilagstofan gerir á undan
hverju þingi áætlun um tekjur
^ndssjóðs. Fram úr hcnni má
skjórnin ekki fara.
8. Landslán má því aðeins taka
f,ð stjórnin, fjárlaganefnd og
Þingmaniui samþykki.
Tillögur mínar miðuðu að því,
f|ð gefa stjóniarfarinu meiri festu,
Soi’a umboðsst jórnina óháðari póli-
tísku flokkunum og að tryggja
kiárhaginn.
Arið 1917 skrifaði Sigurður
fjuðniundsson bóndi á Selalæk
oi'ikennilegii grein í „Lögrjettu“
'"eð fyrirsögninni „V í ð s k i f t a-
11 f i ð.“ Voru þar ýmsar stjórn-
öótatillögur. Hiuar helstu voru
^ossar:
Þ Hreppar kjósa sýslunefndar
"H'jin 0g sýslunefnd þingmann.
Líkt ráð hafa Rússar tekið, þó
G. væri ókunnugt urn þa'ð.
2- Verksvið og cinnig tekjur
'"'oppa og sýslunefnda sje aukið
^tórum.
’t- Verksvið Alþingis og tekjur
úxidssjóðs minki stórum.
Þ Allar jarðir sjeu gerðar að
°l>itil)erum eignum (hreppseign?)
Áfið ritaði próf. Ágúst H.
^•jat'nuson greiu í Lögrjettu (9.
"'jj), er hjet: „N ý þ i n g s lt i p -
Eru tillögur hans að miklu
í efi'i deild Alþingis sitja 25
menn. Þeir eru kosnir af 5 stjett-
um í landinu (bændur, sjómenn,
iðnaðar- og verkamenn, kaupsýslu
menn og embættismenn), og 5 úr
hverri éftir ákveðnum regluin. —
Stjettaþingið fjallar um öll at-
vinnumál áður þau koma til
þjóðþingsins eða neðri deildar.
Neðri deild (þjóðþingið) er
kosið svo sem verið hefir.
Sameinað þing sker úr ágrein-
ingi milli stjettaþings og þjóð-
þings.
Tillögur þessar miða að því, að
trj'ggja öllitm stjett-um málsvara
á þingi, og þinginu víðtækari
þekkingu en nú gerist*).
Þá liefir Guðm. Finnbogason
landsbókavörður gefið út nýlega
(1924) iit heila bók um þessi
efni: „S t j ó r n a r b ó t“. Eru þar
yms at.i'iði rakin allrækilega. —
Þessar eru helstu tillögurnar:
1. Alt landið er eitt kjördæmi.
Hver kýs einn mann, sem hann
treystil’ be.st, en allir eru skyldir,
ba>ði til þess að greiða atkvæði
og gefa kost á sjer til þing-
mensku. Atkvæði þingmanna á
þingi skuln vegin í rjettu hlut-
falli við það, live mörg atkvæði
hver þeirra hefir hlotið við kosu-
ingu.
Ætlast er til þess, að þétta
ntegi til þess að kveða niður
hreppapólitík og hrossakaup
draga úr áhrifum flokka og
minka kosningaspillingu.
2. Iiáðherrar sjeu tveir o
verkum skift milli þeirra, eins og
G. II. lagði til. Ráðherra er kos
inn þannig, að sameinað þing vel-
ur 5 ráðherraefni, en þeir aftnr 1
úr sínum hóp fyrir ráðherra. —
Sömu menn velja og laudshöfð-
ingjann úr nokkrum mönnum, sem
helstu embættismenn og forstöðu
iiieiin stot'nana nefna til.
3. Helmingut' efri deildar sje
40 ára eða eldri og landkjörinn.
Hinji helmingurinn valinn úr al-
menn u m þingmönnum
4. Stjórnarfrv. sjeu send í tæka
tíð út um land, og sveitastjórn
um, sýslunefndum
kostur á að gera
við þau.
('VÞ í samræmi við endurbóta-
tilU
algjörlega ný og óneitanlega eftir-
tektarverð. Nokkru eftir útgáfu
bókarinnar kom sama hugmynd
fram í Ameríku.
Að lokurn gerir G. F. eftirtekt-
arverðar tillögur um það, hversu
megi bæta flokksblöðin og
halda æsingmn þeirra og ósann-
indum í skefjum.
Sumum kann að þykja þessar
gömlu tillögur lítilfjörlegar og
fátt í þeim nýtilegt, —• en geri
þeir góðu menn þá betur! Að svo
miklu leyti sem m.jer er kunnugt,
hefir meira verið mn þessi mál
hugsað hin síðari árin hjer á
landi, og i'Ieiri umbótatillögur
komið fram, en í nokkru af ná-
gra nnalöndunum.
V. pingkosning.
Ef vjer athugum fyrst, hversu
þing megi best skipa og hverjum
lielst, þá mætir manni strax sú
spurning: Ernokkurþörfá
þ i n g i 1
•Teg fæ ekki betur sjeð, en að
einhverskonar fnlltrúaþing sje ó-
missandi, hversu sem stjórninnx
væri háttað. Henni er það nauð-
synlegt, að vita sem best um al-
menningsviljann, ef hann er þá
nokkur, og ekki síðui- um þai'fii’
inanna og óskir í ölluxn hjeruðum
landsins. Ur þessu verður naum
ast bætt, nema með einhverskon
ar þingi. — Þá er það heldur
ekki lítil vinna að athuga öil
stjóruarfrv. vandlega og semja
önnur, sem kunna að þykja nauð
synleg.’ Þessa nauðsynlegu vinmi
haf'a þiiigin leyst af hendi, auð-
vitáð niisjafxilega, en vafasamt er
það þó. að öðrum lxefði tekist það
vandaverk öllu betur.
Tala þingmauua má ekki vera
minni en svo, að hvert hjerað
liafi tetíð kmxnugan mann á þingi.
Hitt skiftir miklxx minna, livovr
fleiri eða færri kjósendur konxa
Ixvern þingmann. Þá þurfa og
þingmenn að vera svo margir, að
nauðsynleg þingstörf verði unnin
í ta-ka tíð, og naxxðsynlega þeki
ingu verða þeir að hafa til þess
að vera sfarfi sínu vaxnir.
Næsta spurnxng verður þá:
Hverja skal senda á þing
og h v e r n i g velja þá?
Forfeður vorir gátu svarað þess-
ari spurningu greiðlega, því land-
o. fl. gefinn itm var skift í goðorð, og goð-
athugasemdir irnir voru sjálfkjörnir. Ekki er
það óhugsandi, að gömlu goðorðin
5. Fruinvarpanefnd sje skipuð gætu í'isið upp x nýrri mynd, sem
á þingi og þau ein þingmapnafrv. hentaði vorxxm tímum, þó nú trxii
borin franx, scm lxxin er meðmælt. því flestir, að betra sje að fylgja
6. Þingmenn xnega bera upp illu ráði frá 10 xnönnum en góðu
frv. og breytiixgatillögui’, sem frá einum. Jeg geri þó ráð fyrir
hafa axxkin gjöld í för með sjer,
en verða þá jafnframt að sjá fyr-
pi'i
°gur, sem komið l^afa fraixx í
kklandi*) og Englandi. Þær
' aðalatriðum þessar:
_ > I Frakklandi er stórt lands-
sem vinnur að því, að af-
lu‘rna þingræðið og setja á fót
T.íettaþinjr ( Ftats généraux). —
('Þr það gefið út vandaða stcfnu
"ki'á.
ir tekjuauka sem því svai’ar, og
fá ljaini samþyktan á undan til-
lögunni.
7. Hagstofa áætlar tekjxxr ú
saiJia liátt og G. H. lagði til.
8. Bæði stjórnin og aðrxr
starfsnienn landsins standa eða
falla með verkuin sínum, en ekki
eftir atkvæðagreiðslu á þingi. Á
þau ei' lagður margbrotinn mæli-
kvarði. Hver, sem reynist ljett-
vægur eftir lionxxm. lætur af*
störfxiin.
Um mælikvarðanu verður að
vísa til bókarinnar. Sú tillaga er
*) Próf. Ág. H. Bjarnason mun
bafa nýja bók í smíðunx um þessi
efni m. m.
að slík breyting kæxnist á fyi'st
unx sinn, og þá eru kosningar
eina úrræðið, þó ilíar sjeu.
Forvígisnxenn fulltrúastjórnar
innai' ætlxxðust til þess, að kjós
endur veldu þá eina, sem þeir
þektu sjálfir og treystu öðrum
fremur. Og það var gengið að
því vísu, að þessir góðu menn
hugsuðu fyrst og fremst um hag
alls landsins. Ekki er það óhugs
andi, að komast megi nær þess
xxxn g'óðn hxigsjómxm en nú gei’ist
þó ekki sje að því Iilaupið.
i fljótu bili sýnist það álitleg-
ast;i rá'ðið, sem dr. Guðm. Finn-
bogason og Páll Briem leggja til:
allir þingmenn yrðu landkjörnir.
Haft yrði þetta á hrcppapólitík-
ina.
Iní miður geri jeg mjer ekki
miklar voxxir um, að þetta skipu-
lag gæfist vel. Stjórnmálaflokk-
ai’nir myndu geía xxt sína „lista"
og afla þeim fylgis með rjettu og
röngxi, blöðin æsa kjósndur og
villa þeim sýn, líkt og verið hefir.
Menn í’ækju sig strax á það, að
öll atkvæði utan iistanna ónýttust
og eftir sem áður rjeðu flökkarn-
ír lcosningu. Ritstjórar og aðrir
jóðkunnir menn myndu i'á mörg
atkvæði, þó kjósendur þektu þá
aðallega að nafni. Ovíst er það
líka, að suxn hjenið í'engju nokk-
urn fulltrúa.
Vð suniu leyti er tillaga Sig-
ux'ðar Guðmxxndssonar frá Sela-
læk álitlegri: að h r e p p a r
k j ó s i gýslunefndarxnann
e n sýslunefnd þ i n g m a n n.
Hjer er þá ekki aiinað heinitað
af kjósendum, eu að þeir kjósi
nxnn xxiann í sínuni hreppi, sem
þeir treysta best, og þar þekkir
liver annaii. Nokkur líkindi eru
aftur til þess, að sýslunefndar
menn sjeu víðsýnni en almennir
kjósendur og færari, til þessa að
velja þingmann. Úr æsingunx og
undirróSri mætti nokkuð draga,
ef kosningum væri svo hagað sem
Ixjer segir: Kosið væri til sýslu
nefnda á sama degi í þeirn kjör-
dænium, sem velja skulu þing-
ínaxux. Oðar en sýslunefndarmað-
ur befði náð kosningu væri hon-
um fenginn atkvæðisseðill og
hamx látinn vera einn í lierbergi,
til ess liann befði kosið þingmaxm
skriflega, Brjefið yrði síðan lakk-
að í votta viðurvis't*' og búið
tryggilega um. EC tveir menn eða
fleirj fengju jöfn atkvæði, rjeði
hlutkesti. Kosningin gæti verið
leynileg.
Hjer er líkt uxn huútana búið
og gext er í kviðdómum. Tækifæri
er ekkert til þess að hafa álirif
á sýslunefndarmeun eftir kosn-
íngu þeirra, og ekki einu simii
eta sýslunefndarmenn í sönxu
sýslu borið ráð sín saman.
Helsta áhættan við þessa að-
ferð er sxi. að pólitík eixx rjeði
kosiiingu sýslunefndarxnanna. Þó
væri það tilfiuuanleg áliætta fyrir
kjósendxxr, sem þurfa að halda <'
sínum bestu mönnum í sýslunefnd
Síðar vex’ður og viikið að öðrum
ráðuni til þess, að draga bust úr
nefi pólitísku flokkanna. Galla-
laust er þetta skipnlag ekki, en
jeg sje þó ekki annað vænlegra.
Betra tel jeg að, að láta þing
kosningar fara fram í þriðjun
kjördæxna annað hvert ár, heldur
en að kjósa í öllum hjeruðum 6
hvert ár, svo sem fyr er sagt.
Það myndi svo fara við þessar
kosningar, sem a'ðrar, .að líti'
trygging yrði fvrir því, að
þingi væru nienn með sjcrþekk
ingu á öllum landsmáluiu, og ó
víst er það, að allar stjettir lauds
ius hefðu fulltrúa á þingí. — Úr
þessu vill próf. Ágúst Bjarnason
bæta með stjettaþinginu, og jafn
framt gerir hann váð fyrir, að
allar stjettir liafi með sjer fast
skipulag; en líklega á það nokk
uð langt í laud að þetta koxnist á
Ef fyrst er litið á a I xn e n n u
að gera landið alt a.ð einu^þekkinguna og þrosk
k jördæmi og alla skylda. til 3 nti, þá eru nú engar kröfurgerð
þingsetu. Þá gæti hver kosið þanu ar ti) þiugmannaefna. Það er ckki
mann, sem hann treýsti best, og laust við. að þetta sje ósæmilogt
Ef
um löggjafa þjóðarinnar. í raun
veru ætti aS mega heimta
rneira af þeim en meðal embættis-
manni, og helst ættu þeir að hafa
nokkra sjerþekkingu í þeim grein-
um, sem mest reynir á við þing-
störf. Hvernig sem á þetta er lit-
verðum vjer að krefjast á*
vveðius þroska og þekk-
n g a r a f þ i n g m ö n n u m, o g
auk þess að þeir hafí
e y u s t n ý t i r m e n n.
Bókalærdómur er ekki eina leið
n til þess að ná góðum þroska.Líf
ið er líka mikill skóli og nxei'kib
Fyrir mitt leyti tel jeg' t.d. gift-
an bónda, sem setið hefír í hrepps
nefnd og sýslunefnd, hafa nægan
3roska til þess að sitja á þingi,
>ó Iielst vildi jeg bæta því við,
að hann lxefði jafnframt verið
óður bixuxaður. Saxna er að segja
unx fovstöðumenn flestra íræða,
sem nokkur veigui' er í, t, d. út-
gerðar- og iðuaðarmenn o. fl. —
jífið liefir kent slíkum mönnum.
Ætti það ekki að vera ókleyft,
að semja sanngjarnan mælikvarða
þessa átt.
Þá munu flestir samdónxa um,
að liáskólapróf sje nægileg trygg-
irig og jafnvel stúdentspróf. Ófull-
kominn mælikvarði er þó þetta.
vel væri, þv'rfti nokkur lífs-
eynsla að bætast við, og hún með
?eim Iiætti, að manninum hafi
farnast vel, að hann hafi reynst
nýtui' maðui'.
Að lokum tel jeg það hyggi-
legt, að setja á fót eins árs
n á m s s k e x ð v i ð h á s k ó 1 -
a ix u , þar sem menn fengju ýnxsa
nytsanxlega fræðslu í landshögum
yorum, f.jármálum, stjóruskipu-
lagi og stjórnmálum. pað er eng-
in hætta á því, að slíkur skóli
yrði ekki sóttur! Þetta niyndi m.
a. verða til þess, að ýms þjóðmál
yj'ðu betur rannsökuð og rædd en
nú gei'ist. Ef einn góðnr ogstjórn
samnr 'kennari værj við skólann
og aðrir kenslukraftar notaðir,
sem til eru í Reykjavxk, þá gæti
hann orðið hin mesta þjóðþrifa
stofnun. Próf frá skólanum yrði
nokkurskonar þingmannapróf, en
ið það vildi jeg bæta því, að
mennirnir hefðu eitthvað þarft
gert og sýnt sig nýta menn. Fá-
tækum verka- og vinnumönuum,
sem liefðu góð meðmæli frá .stjett-
arbræðrum sínuxn, ætti að gefa
skólavei’una nxeð öllu.
V á e r sjerþekkingxn. —
állar stjettir þurfa, að hafa mál-
svara á þingi, og þetta má
tryggja á ýmsan hátt, þó ekki
s.ie stjettaþing sett á fót. Ef kjör-
dæmaskipun er ekki gorbreytt, þá
er engin liætta á, að bændastjett-
in eigi þar ekki næga fulltrúa og
sennilega embættismannastjettin
lfka. Það þarf ekki annað en líta
á skipun þingsins 1926. Hxui er
iþaunig:
Bændur.......... 15
Embættismenn ..
Verslunar- og út-
vcgsmenn,. .,
Ritstjórax' ..
Málfærsluniaður. .
Iðnaðannaðnr ..
13
8
4.
1
1
42
Eftivtektax'vert er það, að all-
ur vinnufólks og verkalýður lands
,ins er í raun og veru fulltrúa-
lauk. Á þingi or enginn verka-
eða. vinnunxaður og heldur engínu
óbrotiun sjóiuaðut’. Auðvitað