Morgunblaðið - 11.01.1931, Síða 6

M 0 R G ir'N B L A Ð I Ð
Skuldir og húskapur.
Skuldirna.r og gamli búskapurinn.
Fyrir nokkrum árum fjekk jeg
brjef frá góðum sveitabónda, fram
fara og framkvæmdamanni, sem
hafði byrjað með tvær hendur tóm-
ar, unnið mikið og efnast talsvert.
Hann vjek þar að skuldum bænda,
sem nú eru kallaðar lán og þykja
prýða hvern mann, og sagði að
sín lífsreynsla væri sú, að skuld-
vörustu mönnunum búnaðist best.
Mig minnir jafnvel að hann bætti
því við, að hann hefði aldrei þekt
bónda, sem grætt hefði á lánsfje
svo nokkru næmi.
Hvað mig sjálfan snertir, þá
hefi jeg sömu sögu að segja. Faðir
minn byrjaði með lítil. efni, gerði
miklar jarðabætur, bygði upp öll
hús á jörðinni og — tók aldrei
lán. Svo var þetta þá um flesta
bændur í mínum hreppi. Og enn
eru þar menn, sem búa skuldlaus-
ir og veðsetja ekki jarðir sínar.
Jeg þekki tvo af þessum gömlu
bændum náið. Báðir hafa þeir búið
skuldlaust svo heita megi, bætt
jarðir sínar stórum, efnast flestum
framar og þó lifað höfðinglegar
en flestir aðrir. Báðir búa þeir á
erfiðum jörðum, svo ekki standa
þeir betur að vígi en aðrir.
En hverju er það að þakka, að
þessir bændur bera höfuðið hátt
á þessari barlóms- og baslöld?
Það ber sjálfsagt margt til þess,
en fyrst og fremst dugnaður og
hyggindi sjálfra þeiria og kvenna
þeirra. En mjer er nær að halda,
að skuldleysið eigi og drjúgan
þátt í því.
Jeg hefi að minsta kosti sjeð
mannvænlega menn, sem að öllu
leyti sýndust standa fult svo vel
,að vígi og hinir, hefja búskap með
aihniklu lánsfje og þó ekki óhóf-
lega. Þeim hefir géngið erfitt, hafa
vart getað risið undir vöxtum og
afborgunum, því oft er arðurinn
-smár, sem búin gefa. Flestir bænd-
ur verða því að fara mjög varlega
í því að nota iánsfje.
Einstök dæmi sanna auðvitað
lítið, en nú vill svo til að vjer
höfum fengið nokkra reynslu fyrir
því, hversu skuldafje hefir gefist
bændum.
Hversu hefir bankaútibúið á Sel-
fossi gefist? Það hefir haft.all-
mikið fje til umráða og lánað það
bændum. Hefir þetta orðið til þess
að ný uppgangsöld hafi runnið
upp í sveitunum austanfjalls og
hagur bænda batnað? Kunnugir
menn hafa sagt mjer að helsta
breytingin hafi verið sú, að bænd-
ur hafi sokkið í skuldir og veiti
erfitt að standa í skilum. Ekki
mun bankinn heldur hafa grætt
á þessu útibúi.
Hvernig hefir svo gengið með
útibúin á Eskifirði og Seyðisfirði?
Nokkuð af fje þeirra mun hafa
gengið til bænda, en ekki hefi jeg
heyrt þess getið að það hafi valdið
neinum fjörkipp í búskapnum
■austanlands.
En það eru ekki eingöngu bank-
arnir sem lána. Kaupfjelög og
kaupmenn reka nú víðast víðtæka
skuldaverslun. Þess munu vera
dæmi, að bændur sjeu rígbundnir
á skuldaklafa við kaupmanninn
«ða kaupfjelagið, og það svo að
peningar eru horfnir úr umferð
og öll viðskifti ganga gegnum
verslunarreikningana.
Eru nú skuldugu sveitirnar bet-
ur settar en hinar og framfarir
þar meiri? Mjer er sagt um sumar
“þeirra, að hvergi sje fátæktin
moiri en þar, og að sumir telji það
einu viðreisnárvonina, að skuldirn-
ar verði gefnar eftir. Hvað er svo
orðið af gróðanum af lánsfjenu?
Ef trúin á skuldirnar væri að öllu
heilbrigð hugmynd, ættu skuldug-
ustu sveitirnar að vera best settar.
Oðru vísi víkur þessu við við
sjóinn og verslunina. Þar er gróða-
vonin -meiri og vill þó bregðast.
Jeg sleppi því í þetta sinn að tala
um þessa hlið málsins.
Skuldimar og nýi búskapurinn.
Að undanförnu hefir það verið
notað sem besta kosningabeita, að
„veita fjárstraumnum upp í sveit-
irnar“, til þess að hefja þar nýja
blómaöld fyrir sveitabúskapinn
með mikilli landrækt, stofnun ný-
býla, hverskonar vinnuvjelum og
nýjum búskaparháttum. Nokkrum
miljónum króna verður að minsta
kosti varið til þessa.
Enginn efar það, að sjálfsagt sje
að nota þær vjelar, áburð og önn-
ur nýtísku tæki, sem oss mega að
gagni koma, en hvað vita menn
svo um þennan fyrirhugaða ný-
tísku búskap? Ber hann sig svo
vel, að gróðavegur sje að nota all-
dýrt lánsfje? Geta menn til dæmis
notað það til þess að kaupa land,
byggja sjer nýbýli, þurka og
rækta landið, kaupa sjer bústofn
og geta þeir lifað síðan sæmilegu
lífi á kotinu og greitt þar á ofan
vexti og afborganir af skuldun-
um?
Það er því miður sá galli á þess-
um framtíðardraumum, að enn er
lítil sem engin rejmsla fengin fyrir
þessum nýja búskap, nema lítið
eitt í nærsveitum Reykjavíkur og
stærstu kauptúnanna, sem standa
miltlu betur að vígi en aðrir lands-
hlutar. Þess væri óskandi, að hin
stórfenglega tilraun Thor Jensens
á Korpúlfsstöðum yrði gróðaveg-
ur, en að svo stöddu verður tæp-
lega mikið um það sagt.
Meðan alt eir enn á huldu um
nýja búskapinn, hlýtur það að
vera varhugavert fyrir bændur að
hleypa sjer í skuldir fyrdr hann.
Það bendir því miður margt til
þess, að málið sje ekki svo einfalt
sem af er látið.
Mjer er til dæmis kunnugt um
það, að fyrir nokkru voru gerðir
uppdrættir af nýbýli í Flóanum:
einföldu íbúðarhúsi, fjósi fyrir 10
kýr, hlöðu og hesthúskofa úr
steypu. Með því vinnu og vöru-
veiði, sem þá var, kostuðu húsin
yfir 25 þúsund krónur, ef alt
var unnið af daglaunamönnum. Þá
var eftir landverðið, þurkun, rækt-
un og bústofn, svo dýr hefði sá
Hafliði orðið allur. Mun fáum
komp. til hugar, að þessi búskapur
hefði borið sig með bankaláni.
Norðmenn hafa ræktað stóreflis
mýraflæmi og breytt þeim í rækt-
uð nýbýli. Ríkið og ráðunautar
þess sáu um framkvæmdir: bygðu
liúsin úr timbiú, því skógur óx á
nokkrum hluta landsins, ])urkuðu
];að og ræktuðu. Þó alt þetta væri
unnið í stórum stýl og landið afar-
ódýrt, varð mikið tap á hverju
býli 15—20 þús., ef jeg rjett man.
Eins og mörgum er kunnugt
gengur nú hin argasta óáran yfir
flest lönd, austanhafs og vestan,
og afurðir bænda hafa fallið stór-
um í verði eða orðið lítt seljan-
legar. I Ameríku liggja feikn af
hveiti óselt, ull í Astralíu, kaffi í
Brasilíu og í sumum sykurlönd-
unum er blátt áfram hallæri.
Þau undur hafa skeð, að meira
er framleitt af hverskonar mat-
vöru en heimsmarkaðurinn torgar,
þrátt fyrir alla fólksfjölgun. Hvað
anæfa heyrist sama sagan, að bii-
skapurinn beri sig ekki og að
fólkið streymi úr sveitunum inn í
borgirnar, þó’ margir standi þar
síðan húsnæðislausir og atvinnu-
litlir.
Og hvernig eru ástæðurnar og
aðstaðan í erlendu sveitunum?
Húsin eru þar víðast traust stein
hús. Það þarf ekki að kosta miklu
til þeirra.
Landið er þurkað og alt í góðri
rækt frá fornu fari, meðferð á-
burðar góð.
Allskonar vjelar eru notaðar til
vinnusparnaðar.
Samgöngur eru ágætar, ýmist
vegir eðá járnbrautir.
Ýmisleg samvinnufyrirtæki eru
víða til hagnýtingar á mjólk o. fl.
Þessir menn hafa þá alt, sem
hjer er talið nauðsynlegt, til þess
að búskapur blómgist. — Og þó
gengur þeim svo erfiðlega að þeir
flýja burtu!
En þeir hafa miklu meira.
Þeir hafa langt sumar og stuttan
vetur, geta ræktað hvað sem þeir
vilja, stundað kornrækt eða hús-
dýrarækt eftir því sem best borg-
ar sig.
Það er ekki ástæðulaust, þó
spurt sje: Eru nú nokkur líkindi
til þess að oss farnist betur, sem
búum í miklu ófrjórra landi og við
hærra kaupgjald en þar er víðast
hvar? Hvað útflutningsvörur snert
ir verðum við þó að keppa við
frjósömu löndin, sem standa að
flestu leyti betur að vígi.
Bjarga bæirnir sveitunum?
Fyrir eitthvað 25 árum átti jeg
tal við bónda um framtíðarhorfr"
sveitabúskaparins og spáði því a’5
ný framfaraöld í búskap myndi
renna upp — og koma frá kaup-
túnunum, en ekki sveitum. Þótti
bóndanum þetta ólíklega til getið.
Þessi spá hefir rætst að miklu
leyti. Það voru einmitt kaupstaða-
búar, sem rjeðust fyrst í stórfelda
jarðrækt, eins og sjá má á Akur-
eyri, Húsavík, Vestmannaeyjum,
Reykjavík og víðar. Það eru ein-
mitt þessar framkvæmdir, sem
kveiktu trúna á nýtísku-jarðrækt
og breytta búskaparhætti.
Erlendis hafa menn fylgt þessu
máli lengra. Þar hafa menn rekið
sig á það að búskapur þrífst hvergi
betur en í umhverfi borga, því þar
er markaðurinn miklu betri fyrir
ýmsar nýjar sveítavörur, sem þola
illa geymslu, nýja mjólk, nýtt
kjöt, garðávexti o. fl. Þetta hefir
leitt til þess, að margir gera sjer
von um, að bæirnir sjeu helsta
ráðið til viðreisnar sveitabúskapn-
um, ef til vill eina ráðið til'þess
að fá betri markað. Það hafa jafn-
vel verið gerð skipulög yfir heil
hjeruð, borgum hefir verið mark-
að pláss á hentugustu stöðum með
hæfilegum sveitum umhverfis, sem
gætu fengið nægan markað í bæj-
unum.
íslensku bæirnir eru að vísu
smávaxnir og að ýmsu leyti í
bernsku. Þó er nú komið svó, að
mikill hluti sunnlenskra bænda
hafa sinn besta markað í Reykja-
vík, og sumir svo að segja fyrir
allar sínar vörur.
Og það eru allar horfur á að
bæirnir haldi áfram að vaxa, ef
ekki skellur á óáran við sjóinn.
Undanfarin ár hefir öll fólksfjölg-
unin, um 1500 manns á ári, lent í
bæjunum og að mestu í Reykjavík.
Þessi handahófsvöxtur er ekki
að öllu heppilegur, og það gæti
komið til tals að stýra honum á
hentugri hátt.
Bæirnir við Faxaflóa: Reykja-
vík, Hafnarfjörður, Keflavík og
Akranes, geta eflaust keypt flest-
ar sveitavörur, sem Faxaflóasveit-
irnar geta framleitt, og jafnvel þó
ræktun aukist til mikilla muna.
Sveitirnar austanfjalls gætu
fengið hentugan markað, ef mynd-
arlegur útvegsbær risi upp í Þor-
lákshöfn, og arðsama vetrarvinnu
í tilbót við fiskiveiðar á vertíðinni.
Ef straumurinn af unga fólkinu
beindist þangað, væri þar risinn
upp bær með 15 þúsund íbúum eft-
ir 10 ár! Væri komin góð höfn í
Þorlákshöfn myndu flestir úr aust
ursveitunum leita þangað, en ekki
til Reykjavíkur og Vestmannaeyja
eins og nú gerist.
Sennilega mætti koma svipuðu
skipulagi á hina landsfjórðungana
áður langir tímar liðu.
Ef bæirnir geta blómgast og út-
vegurinn ber sig vel, þá fer naum
ast hjá því að sveitabúskapurinn
blómgist líka. Hvorugt getur án
annars verið.
Það þarf ekki annað en að líta
á Mosfellssveitina hjerna, sem öll
er að breytast í tún, þar sem kot-
býli verða að höfuðbólum, eða
stórhýsin, sem Mjólkurfjelagið hef
ir bygt hjer í bænum. Grundvöllur
allra þessara framfara er ekkert
annað en Reykjavíkurbær ög
mjólkurmarkaðurinn þar.
Skuldirnar og landsbúskapurinn.
Þó flestum muni koma saman
uin það að land, sem hefir í eins
mörg horn að líta og svo mörg
verk að vinna eins og Island, geti
ekki komist af án alls lánsfjár, þá
má óhætt fullyrða það, að ætíð
verður það tvíeggjað sverð, sem
nota þarf með mestu varúð. Ríkið
er að þessu leyti engu betur sett
en einstaklingurinn. Hvar hyggi-
legustu takmörkin liggi fyrir notk
un á lánsfj^, sjerstaklega erlendu,
er að vísu álitamál og fer að
nokkru eftir ástæðum, en jeg er
sannfærður um, að þau eiga að
vera tiltölulega þröng.
Það er ekki fátt, sem glepur
þingmenn til þess, að gína
lánsfje. Þingstjórnarskipulagið hef
ir þann mikla ágalla, að flokkarn-
ir eru neyddir til þess að múta
kjósendum og bjóða sífeld yfirboð,
styrki og stuðning til allra stjetta,
sem mildu ráða um kosningar,
sem eru svo teknir aftur úr vasa
almennings. Aðrir þykjast til þess
neyddir að koma miklu í verk og
láta „vefkin tala“, en beinasta
leiðin til þess er að taka lán, eyða
meiru en aflast, og láta síðan and-
stæðingana liafa það vanþakkláta
verk að borga brúsann. Þá þurfa
og flestir þingmenn á einhverjum
bitling að halda handa kjósendum
sínum, til þess að hafa þá góða við
næstu kosningar. Það er eins og
þetta stjórnskipulag hafi verið
fundið upp til þess að auka eyðslu,
hækka skatta og freista til
skulda.1)
Skuldlaus ríkisbúskapur.
Ef einhver kynni að halda, að
öll ríki þurfi á lánsfje að halda,
þá er það auðvitað heimska ein.
Frá 1874 til 1903 höfum vjer sjálf-
ir búið skuldlaust og miðaði þó
drjúgum áfram í framfaraáttina.
Illu heilli yfirgáfum vjer þessa
stefnu og tókum upp skuldabrask-
ið, er þingstjórnin tók við taumun-
um og gerði landið að mjólkurkú
fyrir útlenda auðmenn.
Það var látið í veðri vaka, er
stofnað var til ríkisskulda, að
framfarirnár gengju svo seint, að
eini vegurinn til þess að flýta fyrir
þeim væru ríkislán. trúin á þetta
var svo rík, að merkur maður
sagði á fundi í Rvík, að „ef vjer
gætum fengið 10 miljónir að láni,
])á munaði það hvorki meira nje
minna en því að vjer yrðum allir
ríkir“. — Vjer höfum nú fengið
þetta og meira til, en höfum vjer
allir orðið ríkir?"
Þeim, sem halda að eini vegur-
inn til fljótra framfara sjeu ríkis-
skuldir, vil jeg benda á Rússland.
Stjórn þess mun hafa verið fús til
þess að taka lán, en fjekk það
hvergi, því enginn treysti henni.
Hinsvegar var svo knýjandi þörf
fyrir fljótar framfarir sem mest
mátti verða. En rússneska harð-
stjórnin dó ekki ráðalaus. Hún
kom á fót skyldusparnaði í öllu
ríkinu í 5 ár og tók svo að segja
alt af öllum, nema einföldustu
lífsnauðsynjar auk nokkurra skemt
ana. Á þennan hátt hefir henni
tekist að safna nægilegu fje til
stórfeklra framkvæmda. Nú ætti
ætla, að almenningur hefði alls
ekki sætt sig við slíka afarkosti,
en raunin hefir orðið sú, að flest-
alliir gera sjer þetta að góðu, bæði
af því að þeir eru tilneyddir og
ekki síður vegna þess, að þeir hafa
fasta trú á því, að þetta sje
þjóðráð til þess, að reisa landið úr
rústum. Sem stendur eru nokkrar
horfur á því, að Rússland taki
fijótari efnalegum framförum en
nokkurt annað land og standi þó
skuldlaust á eftir!
Þessi leið stendur öllum opin og
er ekkert bundin við sameignar-
stefnuna, þó fæstir myndu hvetja
til þess að beita henni með slíkri
harðneskju, sem gert hefir verið í
Rússlandi. Það má heldur ekki ein
blína á framkvæmdir ríkisins, því
eftir því sem þær vaxa og meira
er tekið af almenningi þverra
framkvæmdir einstakra manna. 1
Rússlandi eru þær að mestu horfn-
ar. —
Á því er enginn vafi, að auðvelt
ei að hafa skuldlausan ríkisbú-
skap, hvort heldur sem ríkisfram-
kvæmdir eru miklar eða litlar.
Skuldlausa ríkið getur þá varið
árstekjum sínum óskertum til
hverskonar nauðsynja og fram-
kvæmda. Skulduga ríkið verður
að greiða meira eða minna af þeim
J) Öllu þessu er nánar lýst í
kveri mínu „Út úr ógöngunum“.
Fæst hjá bóksölum.