Morgunblaðið - 17.10.1937, Blaðsíða 4

4
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 17. okt. 1937.
Dr. Guðbrandur Jðnsson
skrifar um
MANNFAGNAÐ
Þættir úr
menningarsögu.
FRAMH. AF ÞRIÐJU SÍÐU.
framfarir. Síra Stefán prófastur
átti íbúðarhúsin á prestsetrinu á
Hólmum. Þau voru orðin göm-
ul og rottujetin timburhús. Bú-
skapurinn á Hólmum bar sig illa,
eins og allur búskapur bænda
um þær mundir. Hjer þurfti lag-
færingar við. En þá vildi svo vel
til, að þáverandi oddviti á Eski-
firði átti myndarlegt og vandað
íbúðarhús á Eskifirði frá þrota-
búi Figveds. Hann þurfti líka að
losna við þetta hús. Hjer buðust
því tækifæri frá tveim hliðum,
og þau voru notuð. Oddvitinn,
sem líka var lögfræðingur, ljet
Eskifjarðarhrepp kaupa íbúðar-
húsin á Hólmum af síra Stefáni,
fyrir tíu þúsund krónur, með
þeim skilyrðum þó, að hreppur-
inn fengi hlut úr jörðinni til af-
nota (eða ábúðar?), en síra Stef-
án yrði alveg útsvarsfrí á Eski-
firði. Tókst nú mjög greiðlega
að selja síra Stefáni umgetið
Figvedshús, því fremur þar sem
hann var gæslustjóri útbús Lands
bankans á Eskifirði og þurfti að
koma þar daglega. Það kemur
ekki þess^ri sögu við, þó síra Stef-
áni tækist seinna að selja ríkinu
þetta sama hús, en búa svo í því
eins og áður.
En það er nú, eftir húsakaup-
in á Hólmum, sem vandræða-
ástand kauptúnsins byrjar fyrir
alvöru. Til þess að geta notfærtsjer
nytjar jarðarinnar Hólma þurfti
mikið fje. Það fje þurfti ásamt
nefndum tíu þús. kr. fyrir húsin
þar, að fá með lánum. Lánin munu
hafa fengist með ábyrgð sýslu-
nefndar S.-Múlasýslu. En það mun
hafa gengið erfiðlega að standa
í skilum og nú er svo komið, eins
og síra Stefán lýsir því, að Eski-
fjarðarhreppur hefir um nokkur
ár verið styrkþegi ríkisins, en um
bæturnar á Hólmum ekki orðið
að liði.
Sá rauði þráður, sem liggur í
leyni í grein síra Stefáns, er
vafinn vantrú á sjávarútveginn
og framleiðslu landsins í heild
sinni. Þau öfl, sem komu sjávar-
þorpum þessa lands upp, Eski-
firði sem öðrum, eru þó enn til.
Það vantar hugkvæmni og dugn-
að til þess að nota þau. Ef ferð-
inni er heitið í suður, dugar ekki
að stýra í norður. En það er al-
kunna, að undir stjórn manna á
búi eða bát er úrlausnin komin.
A Eskifirði er ágæt höfn. Þar
á því að leggja áherslu á það,
að ná b.jörg úr auðlindum hafs-
ins. Og það dugar ekki að gefast
upp, þó styrjöldin mikla hafi
torveldað og að sumu leyti evði-
lagt bjargarviðleitni dugnaðar-
manna. Það þarf að breyta til í
útgerðinni sjálfri, en ekki hætta
við hana. Og það er þetta, sem
síra Stefán gæslustjóri ætti að
stuðla að eftir mætti, því iðn-
fyrirtæki það, sem hann ræðir um,
verður að lifa á framleiðslunni —
og bankarnir líka.
Bjarni Sigurðsson.
Morgunblaðið með
morgunkaffinu.
Guðmundur Finnbogason:
Mannfagnaður. ísafoldar-
pretnsmiðja h. f., Reykja-
vík 1937. 190 bls.
á, sem þetta ritar var ung-
lingur, er hann man fyrst
eftir dr. Guðmundi Finnboga-
syni. Guðmundur var þá ungur
maður og nýkominn til Reykja-
víkur að loknu embættisprófi.
Það fylgdi honum einkennileg-
ur, nýr og hressandi blær, sem
kom sjer heldur en ekki vel
í mollu smábæjarholunnar,
Reykjavík, því annað var bær-
inn ekki um og eftir aldamótin.
Ei leyndi sjer, að það var maður
nýbreytninnar, sem hafði skilað
sjer heim, hann var fullur als
þess, sem hann hafði numið og
sjeð annarstaðar, og svo þægi-
lega laus við þann keituþæfða
peysuhátt, sem þá var hjer land
lægur, og er naumast horfinn
með öllu enn. Dr. Guðmundur
varð þá þegar maður, sem allir
vildu heyra til, af því að hann
var alt öðruvísi, en beir sem fyr
ir voru. Það var ekki svo að
skilja, að hann væri ekki ís-
lenskur í allri hugsun og hætti,
en hann var laus við þá þyngd,
sem oss er svo eðlileg, og hann
sá ekki öll íslensk — og erlend
— fyrirbrigði ofan úr afdölum,
eins og þá var gert hjer heima,
eða um F-vrarsund, eins og þá
var ekki heldur dæmalaust. I
‘þk daga var Kaupmannahöfn
endimark veraldar í augum
margra hér, og Guðmundur var
einn af þeim fyrstu, sem komist
hafði beint í tæri við hinn mikla
heim, og hann var einn hinna
fvrstu, sem fluttu okkur áhrif
þaðan milliliðalaust. Hann hafði
haft kynni af franskri menn-
ingu, og hann var svo næmur
fyrir öllu fögru, að hún hafði
þegar bitið á hann, en jafnframt
,svo fastur í því sem íslenskt
er, að hvorttveggja hafði runnið
saman í honum í nýjan íslend-
ing með Evrópusniði — hann
var í raun rjettri einn hinn fyrsti
Evrópu-íslendingur. Þetta er
lykillinn að þeim miklu vinsæld-
um, sem Guðmundur þegar varð
jaðnjótandi — hann talaði til
okkar tungu Evrópu með ís-
lenskum blæ. Og svona er dr.
Guðmundur enn, þrátt fyrir
langa hjervist, að hann er
hvorttveggja í senn, Evrópu-
maður og Islendingur.
Málsnild dr. Guðmundar varð
þegar viðbrugðið, og það fór svo,
að hvergi þótti mælt, nema Guð-
mundur hefði talað. Það var
von, því að málsnildin er frá-
bærlega mikil og ekki var mynd-
auðgi og orðskrúð síðra. Slíku
höfðu menn að vísu átt að venj-
ast hjer áður hjá sumum, en það
sem rak smiðshöggið á, var hinn
ljetti og lipri, fagri, franski
blær, sem á ölíu tali hans var.
Því áttu menn ekki að venjast,
að talað væri ljett og þó í al-
vöru; hjer var venja altaf að
tala þungt og þreytulega. Hvar
sem mannfagnaður var, var þar
sókst eftir dr. Guðmundi, hann
var hrókur als fagnaðar, og
hann varð og er enn fremsti
veisluræðumaður landsins.
Það hafa margir reynt að
stæla Guðmund síðan, en það
hefir ekki tekist, og mun ekki
takast. Áhrif þau, sem hann
hefir haft, ekki aðeins með rit-
um sínum, heldur einnig með|
ræðum sínun
og Heljarslóðarorrusta segir
spor Hannibals hafa sjest í
snjónum. Málleikni hans hefir
kent mönnum fegurri meðferð
og betri nýtingu tungu vorrar,
svo að honum má meðal ann-
ars þakka aukna smekkvísi í
þeirri grein.
Það er galli á töluðum orðum,
‘ið þeirra sjer sjaldan stað að
loknu máli; þau eru farin út í
yeður og vind. Máltækið „gleymt
er þó gleypt er“ sannast á fá-
um betur en ræðumönnum, og
jeg skal játa það, að þó jeg hafi
heyrt margar ræður til dr. Guð-
mundar, þá hefi ia" að vísu not-
ið þeirra, meðan á stóð, en síðan
hefi jeg gleymt beim. og ekki
munað hver ræðusnillingur hann
var. fyrri en jeg heyrði til hans
aftur. Það er mein, að mæltu
máli er svona farið, en það vill
svo vel til, að Guðmundur á vel-
flestar bær. hinar mörgu ræður,
sem hann hefir flutt í mann-
fa^naði, og þetta rit er úrval af
slíkum ræðum hans.
Þegar maður hefir þær svona
allar undir í senn, verður manni
fyrst magn snildarinnar ljóst, og
ið læginn Guðmundur er að
finna einmitt þann blæ í hvert
skiftið, sem við á, en M er listin
svo fast notuð, að þrátt fyrir
mismunandi viðfangsefni er
þetta safn samfeld heild. Manni
bregst það ekki, að höf. er
skáld og hann er meira, hann er
málari, svo eru myndirnar lit-
auðgar og lifandi, hann er
hljómlistarmaður, svo er málið
hreimmikið — hann er hagur á
alt. Þá ljómar svo til af hverri
einustu ræðu hinn hárfíni smekk
ur hans á íslenskan skáldskap.
Það er aðeins um eitt, sem bók-
in svíkur mann, það er eitt, sem
vantar, sem bók reyndar ekki
megnar að sýna, þar er flutn-
ingurinn, sem er frábær hjá dr.
Guðmundi. Þó að ræðurnar verði
lesnar til ánægju og gagns og
sjeu listaverk, þegar maður
hefur þær á svörtu og hvítu, eru
þær ekki það, sem þær voru,
þegar maður heyrði þær, því
þær skortir hjer lifandi líf
leikandi tungutaks. Þær eru
snúnar úr mæltu máli upp í
fagrar bókmentir. Dr. Guðmund
ur segir að vísu eithvað, sem
maður er honum ósammála um,
en það er einmitt til marks um
listagildið í þessum ræðum, að
maður tekur naumast eftir slíku,
fyrir yfirburðunum, er maður
les.
Allar hafa þessar ræður eitt-
hvað til síns ágætis, og setjist
maður, eins og gerist og gengur,
við að finna það, sem manni
kynni að þykja síst, þá verður
manni ekki kápan úr því klæð-
inu, en það sýnir, að úrvalið er
gert af mikilli nærfærni. Svip-
að fer auðvitað, ef manni verð-
ur að leita þess, sem manni þvk-
ir best, en þó sækist það frekar,
og hvergi þykir mjer höf. tak-
ast betur upp, en í ræðunum:
„Björstjerne Björnsson“ og
„Sextugur“, svo ólíkar sem þær
eru.
Með þessari bók hefir íslensk-
um bókmentum áskotnast ný
grein, sem eykur á auð þeirra
— og þó slær á mann nokkrum
óhug, vegna þess, að nú má bú-
ast við því, að annar hver mað-
ur hjer, sem ekki hefir komist
þegjandi um lífsleiðina, muni
hjéreftir vilja koma orðufti sm-
eru þó geysilega | um á framfæri, svo að ekk;
mikil; þau munu sjást eins lengi verði hann síðri. Við það getur
Afköst sildarverksmiðjanna
FRAMH. AF ÞRIÐJU SÍÐU.
400 þúsund krónum, sem jafn-
gildir 15 aurum á hvert mál
síldar, sem hún ynni á aflaár-
unum átta og yrði hún þannig
að kaupa hráefnið 15 aurum
ódýrara hvert mál.
Hvort verður nú hyggilegra
að sleppa þessari 350 þúsund
mála veiði árlega í átta ár af
tíu, eða ,að hirða veiðina og
borga 15 aurana?
Vænti jeg að þetta dæmi
nægi til þess að sýna að það er
ekki ástæða til þess að láta
hræðsluna við aflaleysisárin
afra framkvæmdum?
Sumir telja hættulegt að byggja
mikið á aukinni síldveiði frá því
sem nú er, því síldarmagnið hljóti
að minka við aukna veiði eins og
hvalurinn og þorskurinn. Mjer
skilst einmitt að fækkun á hval
og þorski og öðrum stærri fisk-
um, sem eta síld, hljóti einmitt
að auka síldarmagnið. Að slíkt
gæti haft veruleg áhrif sjest á
því að þó mikið sje veitt af síld
við Island af innlendum og út-
lendum skipum, þá nemur sú veiði
ekki nema hverfandi litlum hluta,
5% mætti nefna, af því síldar-
magni sem etið er af fiski sem
alls veiðist við ísland á saina
tíma, ef reinkað er með því að
hver fiskur eti 100 síldar á ári.
Þetta er ekki fært fram sem rök,
en er einungis slegið fram til þess
að sýna að það er ekki óhugsandi
að fækknn annara fiska leiði ein-
mitt beint til aukningar á síld-
armagninu.
Það sem gera þarf í þessum
verksmiðjumálum fyrir næsta
sumar er að auka afköstin um ca.
22 þús. mál. Það hefir heyrst að
þegar hafi verið ráðgerðar af ein-
staklingum nýbyggingar og stækk
anir er nema samtals 8—10 þús.
málum og vantar þá enn 12—14
þúsund mál til þess að nóg sje
fyrir 200 skipa flota. Ef frekari
aukning fæst ekki án aðstoðar
liins opinbera þarf nýbyrjað Al-
þingi að taka málið til skjótrar
meðferðar og styrkja fjelög eða
einstaklinga, sem þess þurfa með
til verksmiðjubygginga, með á-
byrgðum fyrir láni eða á annan
hátt, eða í allra versta tilfelli að
láta byggja fyrir ríkisins reikn-
ing það sem á vantar og selja
fjelögum útgerðarmanna síðar
verksmiðjuna eða verksmiðjurnar
með aðgengilegum greiðsluskil-
málum.
#
Sú stefna, að banna landsmönn-
FRAMH. AF FYRRA DÁLKI.
auðvitað hæglega orðið ljót
skella á bókmentum vorum, en
svo Ijót getur hún aldrei orðið,
að ekki sje tilvinnandi að taka
þetta alt í kaupbæti, til þess
að ræður dr. Guðmundur megi
geymast á prenti.
Þá verður ekki svo við skil-
ist, að ekki sje minst á ytri
frágang bpkarinnar. Að vísu er
efnið aðalatriði, en sagan af
Bakkabræðrum, er þeir buðu
biskupi rjómann í íláti, sem var
til annars ætlað, er sæmileg
kenning um gildi umbúðanna.
í fám orðum sagt: jeg man
ekki eftir að hafa sjeð fallegri
oók að ytri sýnum og prentfrá-
gangi; með því er mikið sagt.
ísafoldarprentsmiðja er óneit-
anlega að verða ein. merkasta
gáfustarfsemi sina.
Guðbr. Jónsson.
um byggingu síldarverksmiðja, er
svo fráleit, að- jeg vil ekki ræða
hana. Til þess að koma bræðslu-
síldarframleiðslu oltkar upp í S
milj. hektólítra á ári, sem við eig-
um að geta á 5—10 árum, þurfa
að vera til verksmiðjur með 80
þús. mála afköstum. Nú eru a£-
köstin um 26 þús. mál. Eru það
16 verksmiðjur af ýmsum stærðum
með afköst: frá 200 til 5000 mál
á sólarliring. Þar sem væntanlega
liggur fyrir á næstunni svo stór-
feld aukning á verksmiðjunum,
sem hjer hefir verið sýnt fram á,
þá virðist ekki ótímabært að menn
gerðu sjer ljóst hvernig liagan-
legast væri að skifta aukningunni
niður meðfram síldveiðisvæðinu,
hve stórar verksmiðjurnar ættu að
vera á hverjum stað o. s. frv. Til
dæmis tel jeg alveg nauðsynlegt
að menn geri sjer fyllilega ljós-
þau tvö þýðingarmiklu atriði:
1. að höfnin þar sem verksmiðja
er reist, þarf að vera svo kyr
að hægt sje að losa með sjálf-
virkum löndunartækjum f
öllum vindáttum,
2. að stærð verksmiðjunnar má
ekki vera undir 5000 málum
ef henni er ætlað að vinna
sæmilega ódýrt .
Að ætla sjer að vinna bræðslu-
síldina í framtíðinni með 4—ðOO’
mála kvörnum, sem peðrað er nið-
ur hingað og þangað við hverja
vík og hvern vog, af handahófi
og eftir kröfum háttvirtra kjós-
enda, það er fjarstæða, sem áríð-
andi er að kveðin verði niður i
tíma. Nokkrar tölur um bygging-
arkostnað verksmiðjanna sanna
þýðingu þessa atriðis:
Ríkisverksmiðjurnar á Siglu-
firði, S. R. 30 og S. R. N. munu
hafa verið bygðar fyrir samtals
5000 mála afköst og kostað um &
milj. króna ef alt er talið, eða
600 kr. pr. mál. Djúpavíkurverk-
smiðjan var bygð fyrir 5000 mál
og kostaði um 114 milj. króna eða
ca. 250 kr. pr. mál og Hjalteyr-
arverksmiðjan, fullgerð fyrir
10000 mál, kostar væntanlega ekki
mikið yfir 150 kr. pr. mál.
Þegar þess er gætt, að stofn-
kostnaður síldarverksmiðju verð-
ur að ávaxtast og afborgast af
40—60 daga vinslu á ári, verður
ljós þýðing þess að stofnkostnað-
urinn sje sem lægstur.
Sje gert ráði fyrir 50 daga
vinslutíma á ári að meðaltali með
fullu álagi og að síldarverksmiðja^
þurfi- árlega 15% af stofnkostn-
aði fyrir vöxtum, tryggingu og
viðhaldi, nema þessir kost.. :ðar-
liðir á hvert mál sem verksmiðj
an vinnur:
Kr. ,1.80 ef stofnkostnaðurii:,
er 600 kr. pr. mál.
Kr. 0.75 ef stofnkostnaðurf;
er 250 kr. pr. mál.
Kr. 0.45 ef stofnkostnaðurii:
er 150 kr. pr. mál.
Yæru rekstursreikningar þes
ara verksmiðja birtir, mundu þe
hafa svipaða sögu að segja ui
reksturskostnaðinn á ýmsum öð
nm sviðum.
Um einstök aukaatriði þess
máls geta verið skiftar skoðanir:
en tæplega um aðalatriðið, að
bræðslusíldarveiðunum blasa vií
framundan stórfeldir möguleikai
til veiðreisnar á fjárhag þjóðar
innar, möguleikar sem ekki verða
til fulls hagnýttir á, annan hátt
en þann að bvggja stórar og full-
komnar síldarverksmiðjur.
Jón J. Fannberg,