Morgunblaðið - 31.10.1940, Blaðsíða 5

Fhritudagur 31. okt. 1940.
j JptofBimMa&td
| Útgef.: H.f. Árvakur, Reykjavlk.
| HitetjOrar:
Jón Kjartansson,
Valtýr Stefánsson (ábyrgöarm.).
f Auglýsingar: Árni Óla.
i Ritstjórn, auglýsingar og afgreiðsla:
Austurstræti 8. — Sími 1600.
i Áskriftargjald: kr. 3,50 á mánutSi
innanlands, kr. 4;00 utanlands.
£ 4 lausasölu: 20 aura eintakitS,
25 aura með Lesbók.
Harður skóii
PÁ er röðin komin að Grikk-
landi. Nú á að liremja þetta
smáríki undir járnhæl einræðisins
iítalska.
Það mun vera þrisvar sinnum
á tæpu ári, sem Mussolini hefir
.gefið Grikkjum hátíðlegt loforð
nm, að virða í öllu núverandi
landamæri Grikklands. Hann hef-
ir lofað G'rikkjum, að ekkert
skyldi aðliafst af hálfu ítala í þá
átt, að skerða frelsi og sjálfstæði
Grikklands.
Það stendur sjaldnast á slíkum
loforðum frá einræðisherrunum,
-smáríkjunum til lianda. Ekki vant-
.aði loforðið til Dana. En hvað
:skeði 9. apríl?
Ekkí stóð heldur á loforðum til
Norðmarma, Hollendinga og Belg-
íumanna. Einhverntíma heyrðist
líba rödd frá einræðisherranum í
Moskva um það, að Eystrasalts-
ríkin þyrftu ekkert að óttast.
Þannig hefir þetta gengið síð-
nst.u árin. Einræðisherrarnir hafa
kepst um að lofa smáríkjunum, að
þau skyldu fá að halda frelsi sínu
og sjálfstæði, livað sem fyrir
kæmi. Samningar hafa svo verið
undirskrifaðir og inusiglaðir, til
að undirstrika loforðin. Og þessi
loforð hafa verið gefin, án þess
. að um væri beðið. Efndirnar
þebkjum víð. Ilinir sömu einræð-
ísherrar, sem gáfu hin hátíðlegú
loforð, hafa sent volduga heri tii
; árása á varnarlaus smáríkin og
lagt þau undir sig.
Það er ekki við að búast, aó
. ástandið sje gott, þegar siðferði
þeirra, sem jnest A-iild hafa, er á
svo lágu stigi, að þeir hika ekki
v?ið að rjúfa gefin loforð og samn-
Inga. Við vitum hvers virði samn-
ingar eru í einkaviðskiftum manna
og hvaða þýðingu það hefir, ef
þeir eru rofnir. Þjóðfjelag, sem
•ekki virðir gerða samninga í
-einkaviðskiftum manna í millum,
-getur ekki talist rjettarríki. Eu
hvað verður þá sagt um ríki, sem
• ebki virðir milliríkjasamninga? Er
hægt yfir höfuð að tala um ríki,
þar sem slík sþilling er ráðandi ?
Nei, það er naumast liægt; enda
hljóta afleiðingarnar að verða
þær, ef ekki er grípið í taumana,
að <511 þjóðmenmng líður undir
lok.
Þjóðirnar éiga vafalaust eftir
að læra margt af þessu stríði,
'hæði gott og m. En ef þær læra
•ekki það af Stríðinu, að virða lof-
• orð og gerða samninga, þá er allri
menningu ’búin augljós tortíming.
Við skúlum Arona, að mannkyn-
ið komí betra út úr þessari styrj-
;öld. En ékki er það glæsilegt, að
þurfa skúli styrjöld, með öllum
'|)eim hörmungum og eyðilegging-
nm sem 'henni fylgja, til |>ess að
leiðtogtir þjóðanna læri einföld-
nstu arj'iSi ssiðfratðÍnnaT.
Sjera
vistarf sjera Magnúsar
Helgasonar varð svo
afdrifaríkt fyrir líf og
menningu þjóðarinnar, að
fátt verður þar um sag’t í
einni dægurgrein, sem hrip-
uð er í flýti.
Ætt hans er alkunn orðin; að
honum hafa staðið sterkir stofu--
ar íslenskrar alþýðu í báðar ætt-
ir; líkamsburði, karlmensku í
vexti og fasi, karlmannslund, á-
gætar gáfur, viðkvæmni, fegurð-
arþrá og drengskap, forsjá og
búvit og kurteisi, alla þessa kosti
ættar sinnar hlaut hann í ríkmn
mæli og traustu jafnvægi.
Sjera Magnús Helgason var
fæddur að Birtingaholti 12. nóv.
1857. Hann kom í latínuskólann
14 ára gamall og útskrifaðist á
venjulegum tíma, 6 árum, og varð
stúdent á 20. árinu. Einar H.
Kvaran segir, að hann hafi staðið
„ofar öllum þorra skólabræðra
sinna að andlegum þroska, þegar
hann kom í skóla“. En á frum-
vaxtarárum hans, seinustu skóla-
árunum, lýsir hann honum svo:
„Enn eru ótalin þau einkenni á
þéssum skólapilti, sem jeg get
hugsað mjer, að ýmsum þyki mest
um vert; sú festa skapgerðarinn-
ar, sem undantekningarlaust mátti
reiða sig á; sú prúðmenska, sem
skaut loku fyrir öll Ijót orð, all-
ar ruddalegar athafnir; sú van-
þóknun á öllu lausungartali og
lausungarathöfnum, sem gerði
vart við sig, hvenær sem því var
að skifta, alveg eins í æskugleð-
inni eins og þegar meiri alvara
var á ferðum“.
*
Magnús Helgason var tvö ár við
kenslu heima í foreldrahúsum áð-
ur en hann gekk inn í prestaskól-
ann; hann útskrifaðist þaðan 24
ára gamall. Hann var glæsilegur
námsmaður alLa tíð. Og aftur gerð-
ist hann kennari um tveggja vetra
skeið, síðari veturinn í Flensborg-
arskóLanum. En ]>að átti fyrir
honum að liggja að koma þar aft-
ur löngu síðar, er hann skifti mn
lífsstarf.
Á þessmn árum kvæntist hann,
vorið 1882, Steinunni Skviladóttur
Thorarensen læknis. Þá voru liarð-
indaárin byrjuð, og því kvað Mátt-
hías í brúðkaupi þeirra; „Að vísu
liafa dagar dýrðarlegri með drott-
ins hendi málað þessi fjöll
Þau hjón lifðu saman í miklu ást-
rílii alla tíð, en hin unga hús-
freyja beið áfall af sjúkdómi og
)rarð þeim ekki barna auðið. Ef
til vill var það eini skugginn á
lífsbraut þeirra hjóna og þessa
liamingjusama manns.
Sjera Magnús vígðist að Breiða-
bólssta.ð á Skógarströnd vorið
1883. Þar var hann prestnr í tvö
ár, en flutti þá austnr, nær átt-
liögum sínum, að Torfastöðum í
Biskupstungum, og segist hafa
gert það mest fyrir bæn föður
síns, því að vel undir hann á Skóg-
arströnd.
Þegar jeg var að komast til vit <
og ára í Helgafellssveit fyrir alda-
mótin, lifði þar enn í nágranna-
sveitinni eitdurminningin um sjera
Magnús. Hann hafði messað á
Helgafelli í forföllum Eiríks Kúld
og uimið nokkur prestverk; hanti
hafði skírt bróður minn, sem var
5
Magnús Helgason
skólast jóri
elsta harn foreldra minna. Meðal
minna fyrstu minninga er fáorð að-
dáun föður míns á þessum unga,
glæsilega kennimanni, sem fór
aftur á hurt um langan veg, en
móðir mín var þá dáin.
Sjera Magnús var prestnr á
Torfastöðum í 19 ár. Hann hús-
aði jörðina, reisti veglega kirkju,
gerði jarðabætur, kom á vátrygg-
ingu stórgripa í hreppnum að
fornum sið, rjómabúi, jarðabóta-
fjelagi, gekst fyrir stofnun Kaup-
fjelags Árnesinga, keypti fyrstu
skilvinduna í Árnessýslu, stofnaði
lestrarfjelag í sveitinni, sem
keypti bækur á haustin, en seldi
allar á vorin, svo að þær ui'ðu
óhjákvæmilega eign heimilanna.
Hann var alt í senn -. kennimað-
ur ágætur, búhöldur góður og
stjórnsamur, forvígismaður í hjer-
aðsmálum, garpur til ferðalaga og
harðræða, ef því var að skifta,
ástsæll og elskaður fræðari barna
og ungmenna, Það hefur verið um
hann sagt, að hann hafi þar aldrei
ókennandi verið. Einar H. Kvaran
hef-ur ]iað eftir gömlum manni,
sóknarbarni hans, að eitt af því,
sem frábært þótti itm hann, var
málfar hans og frásagnarsnild.
„Þó að hann hefði ekki annað að
segja en daglegar frjettir, og þó
að menn hefðu heyrt þær áður,
þá hefði verið sá yndisleikur yfir
frásögninni, að fólkinu hefði fund-
ist frjettirnar ósagðar, þangað til
síra Magnús hafði sagt þær“.
Þannig liðu árin. Alt benti til
þess, að sjera Magnvis Helgason
mundi eldast við góðan hag og
óvenjulega ástsæld sóknarbarna
sinna að Torfastöðmn, án þess að
til byltingar drægi í Iífi hans. En
sumarið 1904 sækir Jón Þórarins-
son hann heim og leg-gur fast að
honum, að gerast kennari við
Flensborgarskólann, fyrir 1600 kr.
árslaun, og það með, að verða
forstöðumaður kennaraskólans, ef
hann kæmist upp. Hann fjekk
stuttan frest til svara. Hann
fvlgdi Jóni npp lijá Geysi; þar
kvaddi hann vin sinn og geklt
aleinu upp á Laugarfjall, að hugsa
sitt ráð. Þaðan liefur hann sjeð
yfir hinar mildu graslendur hjer-
aðsins, fljótin, víðáttuna, alla feg-
urð átthaga sinna. Hann skifti um
lífsstarf, eða öllu heldur: þá hófst
ævistarf hans.
★
Fræðslulögin frá 1907 marka
stórfeld tímamót í menningarlífi
þjóðarinnar, hvernig sem menn
annars kmnia að skoða þá menta-
stefnu, sem bygð er fyrst og
fremst á „almennri uppfræðslu“.
En engiu slík aldahvörf í þjóðlíf-
inu verða sje'ð ljóst, nema af
þeim kynslóðmn, sem síðar koma.
Það fjell að langmestu leyti í
hlut tveggja maima að koma
fræðslulögunum í framkvæmd
j'aunverulega. Annar var Jón Þór-
hrinsson, sem með liófsemi og
þrautseigju og frábærri trú-
mensku vann að hinni ytri hlið
málanna, og vann þar jafnvel
stórvirki, þegjandi og ldjóðalaust,.
Sjera Magnús Helgason.
Það hafði mikla þýðingu fyrir
hann sjálfan og öll fræðslumálin,
að hann var náinn samverkamað-
ur og triinaðarvinur ráðherrans,
Hannesar Hafstein. Hinn maður-
inn var Magnús Helgason. Hans
hlutskifti varð það, að kenna ný-
liðunum, sem senda skyldi út með-
al þjóðarinnar, til þess að boða
hinn nýja sið, við þau vanefni
öll, sem þá voru.
Þegar nýr skóli er stofnaður, og
þó að sjerskóli sje, koma þaugao
jafnan ýmsir ungir menn, sem
einungis ætla að „menta sig“, án
þess að þeir liugsi til að taka að
sjer starfið, sem verið er að
kenna til. Og þannig var líka
áreiðanlega um kennaraskólann
frá upphafi. Margir, sem þangað
komu, ætluðu einungis að „ment-
ast“, en ekki að verða kennarar.
En langflestir eða allir urðu þeir
það samt, lengur eða skemur. Svo
fer að vísu nokkuð alment. En
þetta sýnir þó, að Magnús Helga-
son gerði skóla, sinn þegar frá
uppliafi að „kennaraskóla“ ; hann
gerði nemendur sína að kennur-
um.
Hann var sjálfur kennarinn af
guðs náð, maðurinn, sem ekki ein-‘
asta elskar fróðleik og þekkingu,
heldur nýtur og hvorugs sjálfur,
nema að miðla öðrum af ríkdómi
sínum. Þetta er sameiginlegt öll-
um afbragðsmönnum, með ýmsum
hætti. Þetta er líftaugin í gáfu
listamannsins, athafnamannsins,
sem knýr aðra til framkvæmda,
stjórnmálamannsins, sem einskis
svífist til þess að fá menn til að
lifa eftir sínum kenningum; til
hvers skrifar hugsuðurinn rök sín,
nema til þess að fá aðra til að
vita þau með sjer og fylgja þeim?
Það er alkunna, að skólastjórn
Magnúsar Helgasonar var með
þeim ágætum, að ekki mun hafa
komið fyrir eitt einasta „vanda-
máT‘ í skólannm alla hans skóla-
stjóratíð. .Hann f jekk að vísu yf-
irleitt góða nemendur, frá þessu
sjónarmiði, unglinga, sem voru
engu eftirlæti vanir af lífinu, en
þyrsti eftir fróðleik og menningu,
báru virðingu fyrir takmarki sínu
og höfðu yfirleitt verið nógu fá-
tækir til þess að vera lausir við
allan gikkshátt.
Og jeg hygg, að enginn sá mað-
ur hafi verið til hjer á landi, sem
betur hafi verið til fallinu að taka
við keiHiaraskólanum og móta
hinar fyrstu liðsveitir fræðsíu-
starfsins, eins og þá stóð á. Þvi
að vandsiglt var milli hins gamía
og hins nýja, og leiðtoginn þurfti
að standa föstum fótum í fortíð-
inni. Það má að vísu segja, að
mentun Magnúsar Helgasonar og
nienning hans öll væri nokkuð
einhæf, en hún var sterk og hrein
og íslensk. Eðli hans og upp-
fræðsla var í svo römmu samræmi.
að fágætt er. Samur hefir han»
verið, þegar hann sat ungnr
sveinn með þjóðsögurnar við knje
móður sinnar, og þegar hann sat
síðar við helgar ritningar í presta-
skólanum, allra manna niestur og
vasklegastur, og í vissum skiln-
ingi allra manna heiðnastur. Það
er hyggja mín, að fátt hafi orð-
ið örlagaríkara fyrir íslenska þjóð
heldur en það varð á sínum tíma,
hversu henni auðnaðist að sam-
ræma heiðna menningu og kristna.
Magnús Helgason var, níu hinidr-
uð árum síðar, persónuleg ímyndl
þessa samruna. Jeg hef engan
mann þekt, sem væri í senn heið-
inn og kristinn eins og hann. Ekki
með hálfhyggju Ilelga magra,
heldur af heilu og heitu hjarta —
og enn með þeim mun, að í hinm
mestu raun treysti hann Kristi
einum.
Nemendur hans vildn tákn.v
þennan meginþátt í eðli lians, er
þeir ljetu marka stafateikn Krists
á aðra stólbrík hans, en haraar
Þórs á hina. Það var heiðríkja
heiðninnar, eins og hann hafði
skilið hana og metið, sem gerði
hann einn af frjálslyndustu mönn-
um kirkjunnar, þó að hann vsbtí
um leið hinn trúasti þjónn og
hið ástríkasta barn í söfnuði Jesú
frá Nasaret. Frjálslyndi Iians og
víðsýni var ekkert hjal. Einn af
fáum mat hann Þorstein Erlings-
son, þegar allir „bestu menn þjóð-
arinnar“ ofsóttu hann og for-
smáðu og ætluðu að forða land-
inu frá þeim voða, sem stóð af
skáldskap hans.
Magnús Helgason hefði getað
gert að sínum orðum það, seav
Matthías segir til sinnar móðurt
„Enginn kendi mjer eins og þú,
hið eilífa, stóra, kraft og tnV *-
Það er fyrst og fremst húsfreyj-
an í Birtingaholti, sem kendi
fyrsta kennaraskólastjóranunv
undir ævistarfið. Sjálf hafði hún
orðið að kenna sjer skriftina í
æsku sinni, skorið sjer fjaðra-
penna með eigin hendi og búið
sjer til sortublek. Hennar menta-
saga er saga íslenskrar alþýðu-
mentunar, og vír slíkum jarðvegi
átti hann að vaxa, fyrsti kenn-
araskólastjórinn, ef vel skyldí
fara. Og úr þessum jarðvegi koro
hann.
Áhrif Magnúsar Helgasonar k
nemendur sína voru án efa rík og
varanleg. Hógværð hans og hjarta-
hlýja var mikil, en allir máttu þó
finna, að miklir skapsmunir
bjuggu undir. Samúðin var rik,
en ást hans á þjóð og landi og
FHAMH. A 5JÖTTX7 8ftMJ.