Morgunblaðið - 03.02.1948, Blaðsíða 3

Þriðji Jagur 3. febrúar 1948.
MORGUISBLAÐIÐ
3
-FJÁRLAGARÆÐAN
r"~ Frh. af bls. 2.
fyrir, Byggingarsamvinnufjelag
Ólafsvíkur, hefur gefist upp og
verður ríkissjóður að ganga að
eignum fjelagsins til þess að
bjarga því, sem bjargað verður.
Hjer er því vissulega ástæða
til að stinga við fótum og stöðva
þessa þ; óun, sem sýnist geta leitt
út í hreina ófæru.
Kostnaóur við ríkisreksturinn.
Á 10. og 11. gr. fjárlaga er
hinn svokallaði ,,„administrative“
kostnaður ríkisins, en það er
kostnaöur við ríkisstjórn, utan-
ríkismál, Hagstofu, dómgæslu,
landhelgisvarnir, svo og kostn-
aður við innheimtu tolla og
skatta eða höfuðkostnaðurinn við
rekstur ríkisins. Þessir útgjalda-
liðir hafa stórum vaxið að vísu
síðan 1939 og þó einkum kostn-
aðurinn við utanríkisþjónustuna
í sambandi við fullveldið og það
sem því fylgir. Frá 1939 til 1946
hafa útgjöldin á þessum 2 fjár-
lagagrcinum nærri 7 faldast. Sje
aftur á móti athugað hlutfallið
1939 og svo 1946 milli útgjald-
anna, sem hjer ræðir um og hafa
7 cfaldast, eins og áður segir, og
heildæ útgjalda fjárlaganna hvort
árið fyrir sig, kemur í ljós, að
þau hafa verið 16% af útgjöldum
ríkisins árið 1939, en árið 1946
ekki'nema 12% af útgjöldunum í
heild, þrátt fyrir það, að kostn-
aðurinn hefur 7 faldast að krónu-
tali.
Þetta kemur af því, að útgjöld
ríkisins í heild hafa aukist mun
meira eða nærri 9 faldast á þess-
um árum.
Sú skoðun er oft í ljós látin, að
það sje kostnaðurinn við rekstur
ríkisins, „admini§trative“ kostn-
aðurinn, sem taumlausast hækki,
en svo virðist ekki vera þegar
þetta er athugað, þótt segja megi,
að hækkunin sje geysimikil.
Það eru því aðrir kostnaðarlið-
ir fjár’aganna, sem ganga enn
lengra í því að krefjast útgjalda
ur ríkissjóði og skatta af borgur-
um þjóðfjelagsins. Útgjaldaliðir,
sem lcggjöfin hefur enn meira
vald á, en þeim, sem hjer hafa
nefndir verið. Alþingi hefur á
svo mörgum sviðum stofnað til
aukinna útgjalda öðrum en þeim,
sem beinlínis snerta rekstur rík-
isins í þeim skilningi, sem hjer
hefur verið á drepið, að þar hafa
enn þyngri lóð verið lögð á vogar
skál útgjaldanna.
Það er í fleirum efnum en ein-
um eða tvennum, sem við þróun
þessara hluta hjer á Alþingi hef-
ur verið hlaðið á ríkissjóðinn með
löggjöf, kvöðum og skuldbinding
um um útgjöld, sem erfitt, ef
ekki ókleift, verður að standa
undir í framtíðinni og enda nú
þegar.
Þó jeg leyfi mjer að nefna ör-
fá dæmi um þá útgjaldaliði síð-
ustu ára eða aukningu þeirra,
sem minstum takmörkunum virð
ast hafa verið háðir hjá Alþingi,
er þar með enginn dómur látinn
uppi um það, hvaða nauðsyn hafi
til svo mikilla útgjalda knúið, og
því síður um það raunverulega
gagn, sem þjóðin kunni af þeim
að hafa. T.d. kostuðu fjelagsmál-
in 1939 1,6 millj. kr., en eru nú
ácótluð 27 millj. kr. Kennslumál-
in kostuðu 1939 2,3 millj. kr., en
eru nú áætluð 26,7 millj. kr. Um
þau skal þess og getið, að 1947
voru þau um áramótin komin í
31,7 millj. kr. og þó ekki allt
komið til reiknings frá þvi ári.
Landbúnaðarmálin kostuðu 1939
2 millj. kr., en eru nú áætluð 16,7
xnillj. kr.
Ein og ekki minnsta ástæðan
fyrir því, að sjóðir hafa gengið til
þurðar, lánsfje er uppurið og
skattarnir og tollarnir enn ofháir,
er sú, að í allt of margt af fjár-
frekum framkvæmdum er ráðist
á sama tíma. Kröfurnar til Al-
þingis frá stjórnarvöldum, flokk-
am, eða einstökum þingmönnum
um framlög úr ríkissjóði hafa á-
gerst svo mjög á seinni árum, að
mikil nauðsyn hefur á því verið,
að Alþingi hefði skotið á frest að
samþykkja og lögfesta þær í eins
rikum mæli og gert hefur verið.
Þetta á ekki síður við um ábyrgð
ir þær, sem hlaðið hefur verið á
ríkið og skyldum til lánsútvegana
en nin hreinu og beinu fjárútlán.
Húsameistari ríkisins birti ný-
lega skýrslu um húsbyggingar á
árinu 1947, sem ráðist hefur verið
í af háifu hins opinbera eða haf-
inn er undirbúningur að. Skýrsl-
an er gott vitni til sönnunum því
forsjárleysi, er í þessum efnum
ríkir hjá Alþingi — því að festa
stórfjé í opinberum byggingum á
svo stuttum tíma sem þar segir,
eða á einu ári.
Það ræður að Hkindum að gjald
þoli ríkisins er ofboðið á þennan
hátt, enda verður þess og vart.
Þarfir fyrir sjúkrahús, læknabú-
staði, prestsetur, kirkjur, mennta
skóla, gagnfræðaskóla, húsmæðra
skóla, kvennaskóla, hjeraðsskóla,
bændaskóla, barnaskóla, fjelags-
heimili, sundlaugar, skrifstofu-
byggingar, hæstarjettardómara-
hús, bæjarfógetahús, pósthús,
símahús og vísindastofnanir eru
sjálfsagt aðkallandi, en að lík-
indum ervi þær misjafnar og lík-
legt er að margt sem húsa-
meistarinn segist hafa haft með
höndum fyrir ríkið á árinu
1947 þyldi einhverja bið.
Menn verða líka að gera sjer þáð
ljóst, að allt verður ekki gert í
einu, enda skammtar fjárgetan
af. Sumt af því, sem farið er að
komast í hefð, t.d. byggingar yfir
einstaka embættismenn, er að
vissu leyti varhugavert og sætir
eðlilega gagnrýni hins almenna
skattgreiðanda."
Alþingi er, hvað þetta snertir,
eins og raunar í fleiri efnum,
kornið út á varhugaverða braut,
og er full ástæða til að benda á
afleiðingarnar af sívaxandi kröf-
um til framlaga úr ríkissjóði hvað
þetta snertir. Skýrsla húsameist-
ara ríkisins gefur líka nokkra
ástæðu til að íhuga það vanda-
mál, sem að framleiðslunni steðj-
ar sökum skorts á .vinnuafíi. Með
allt of hraðfara framkvæmdum í
óarðbærum efnum er ríkið í kapp
hlaupi við þá, sem reka arðbæra
framleiðslu.
Sjávarútvegurinn leggur til all
an eða nær allan erlendan gjald-
eyri, sem lantiið eignast, en hann
er sumsstaðar að leggjast í auðn
sökum skorts á vinnuafli, en mik-
ið af þessu vinnuafli hefur ríkið
í sinni þjónustu, meðal annars til
að koma í verk þeim framkvæmd'
um, sem í hinni löngu skýrslu
húsameistara eru taldar upp. —
Væri ekki betra að ríkið hægði
eitthvað á sjer í þessu og leitaðist
heldur við að haga framkvæmd-
um sínum þannig að fólk hefði
þar aðgang að þegar atvinnan
bregst annarsstaðar. En önnur af
leiðing af þvi hvað mikið er haft
undir, ef jeg mætti svo að orði
kveða, af framkvæmdum á opin-
berum byggingum á sama tíma
er sú, að allar þessar byg'gingar
eru meira eða minna hálfklárað-
ar og verða í því ástandi miklu
lengur en æskilegt er. Það er hóf-
leysið, sem hjer hefur verið að
verki. Það er gott að fá allar
þessar byggingar reistar og fram
kvæmdir gerðar, en það má ekki
ganga svo langt í þessum efnum,
eins og gert hefur verið að und-
anförnu. Það er að vísu rjett að
kröfur um hverskonar fram-
kvæmdir á framan greindu sviði
eru margvíslegar og frá mörgum
aðilum, en Alþingi verður að
hafa hæfilegt hóf hvað snertir
slíkar framkvæmdir, svo að ekki
verði ríkissjóði reistur hurðarás
um öxl og framleiðsluatvinna
landsmanna sett til hliðar vegna
opinberra óarðbærra fram-
kvæmda.
Hagur ríkissjóðs.
Um margra ára skeið, eða allt
frá árinu 1939, hefur jafnan verið
afgangur af tekjum, samkvæmt
rekstrarreikningi. Að sjálfsögðu
hefur þessi góða afkoma á ríkis-
rekstrinum komið fram sem bætt
ur hagur ríkissjóðs. Þannig var
skuldlaus eign ríkisins.árið 1939
aðeins 23 millj. kr., en það sem
verra var, að erlendar skuldir
ríkisins námu þá 52,7 millj. kr.
Nú hefur þetta mjög færst til
hins betra vegar. Erlendar skuld-
ir eru nú aðeins 6.millj. kr., og
skuldlaus eign ríkisins 165 millj.
kr., samkvæmt eignarýfirliti fyr-
ir árið 1946.^
Eignayfirlitið er í stórum drátt
um, sem hjer segir:
1. Sjóðir kr. 0,2 millj.
2. Innstæður hjá
vmsum — 2 —
3. Ýmsir sjóðir .. — 63 —
4. Ýms vérðbrjef
og kröfur .... — 46 —
5. Rikisfyrirtæki — 92 —
6. Fasteignir .... — 27 —
kr. 230 millj.
Skuldir hinsvegar:
1. Innlend lán 24,3 millj.
2. Erlend lán .. 6,1 —
3. Lausa skuldir 15 —
4. Geymt fje .. 20,3 — 65 —
kr. 165 —
Þess ber einnig að gæta, að
þessar eignir hafa að langrrrestu
leyti verið festar ýmist í fast-
eignum, allskonar eignum ríkis-
fyrirtækja, sem skila góðum arði,
svo sem áfengis- og tóbakseinka-
sala ríkisins, en önnur rekin með
tapi, svo sem pósturinn og Lands
smiðjan, árið 1946, Skipaútgerðin
og sum ríkisbúin, verðbrjefum
og kröfum. Ríkisskuldirnar eru
hinsvegar tiltölulega litlar og «r-
lendar skuldir aðeins 6 millj. kr.
Það má því segja, að efnahag-
ur ríkisins sje allgóður á papp-
írnum, en flestar eignir hans eru
lítt hreyfanlegar, en eru að sjálf-
sögðu góður grundvöllur til út-
vegunar aukins lánsfjár. En sje
ógætilega gengið frá afgreiðslu
fjárlaga og mikið fje fest, án þess
að sjeð sje jafnframt fyrir hæfi-
legu lánsfje, getur orðið örðugt
eða jafnvel lítt kleift að halda
öllu gangandi, eins og lög standa
til.
Það, sem einkum veldur núver-
andi örðugleikum ríkissjóðs hvað
lausafje snertir og hefur gert allt
árið 1947, er einmitt þessi fjár-
festing, sem fram hefur farið og
stofnað var til áður en núver-
andi stjórn tók við völdum, án
þess að tilætlað lánsfje hafi verið
fyrir hendi. Þó lánsfje hafi reynst
ófáanlegt hefur samt sem áður
skyldan hvílt á ríkissjóði að
standa. undir ýmsum greiðslum
slíkri fjárfestingu viðvíkjandi, og
í því er fólgin megin hlutinn af
þeirri yfirdráttar skuld, sem rikis
sjóður er nú í við Landsbankann.
Fjárlagafrumvarpið nýja.
Við samning hins nýja fjárlaga
frumvarps var eldra frv. lagt til
grundvallar með þeim breyting-
um, sem af dýrtíðarlögum leiða,
auk þess sem hækkuð var áætlun
um greiðslu vaxta og afborgana
og bætt inn nokkrum nýjum út-
gjaldaliðum og vísast um það til
athugasemdanna við fjárlögin.
Tekjur samkv. 2. gr. hækka úr
100,870 millj. í 157,870 millj. kr.
eða um 57 millj. kr. Þannig að
tekju- og eignaskattur hækkar
um 5 millj. kr. Vörumagnstollur
um 6 millj. kr. og verðtollur um
27 millj kr. Auk þess bætt við
nýjum tekjustofni, söluskatti,
sem áætlaður er 19 millj. kr..
Talið var fært að hækka tekju
skattinn vegna haustsíldveiðanna
og mikillar atvinnu, sem skapast
hefur við þær bæði hjer við
Faxaflóa, á Siglufirði og víðar.
Vörumagnstollurinn er í
skýrslu yfir tekjur ársins 1947
talinn hafa' numið 23 millj. kr.
og var þessi 6 millj. Ijr. hækkun
á áætluninni byggð á því hve
langt þessi tekjuliður fór fram
úr áætlun 1947. Nú hefur komið
í ljós, að bensíhtollurinn er inni-
falinn í þessari upphæð, þar sem
innheimtumenn ríkisins telja með
rjettu bensíntollinn vörumagns-
toll. Um þetta var ráðuneytinu
ekki kunnugt, er frv. var samið.
Það, sem talið er bensíntollur á
skránni er 9 aura gjaldið af bens-
ini. Jeg mun því áskilja mjer
rjett til að gjöra breytingartillög-
ur við þessa 2 liði til hækkunar
vörumagnstolli, en lækkunar
bensíngjaldinu, en þessar breyt-
ingar munu engin áhrif hafa á
heildarupphæð 2. gr. Verðtollur-
inn er áætlaður 60 millj. kr. Jeg
vérð að játa að mjög er rent blint
í sjóinn með þessa áætlun. Byggt
hefur verið á skýrslu fjárhags-
ráðs um innfl. á þessu ári og hef-
ur tollstjóraskrifstofan reiknað
út að verðtollurinn ætti að verða
samkvæmt því 46 millj. kr. og er
þá ekki reiknað með tolli af flutn
ingsgjöldum og um hreina ágisk-
un að ræða að því er þann hluta
tollsins snertir. Við þetta bætist
svo, að samkvæmt því, sem fjár-
hagsráð hefur gefið upp, getur
svo farið að draga verði úr inn-
flutningi, enn frekar á ýmsum
tollháum vörum og getur það haft
í för með sjer mikla tollrýrnun.
Jeg hefi gamþykkt þessa áætlun
með fyrirvara og mun áskilja
mjer rjett til að gjöra tillögu til
lækkunar á verðtollinum, ef nýj-
ar upplýsingar leiða í ljós að hjer
sje of hátt áætlað, en sem stend-
ur tel jeg að teflt sje á tæpasta
vað.
Hinn nýi söluskattur hefur ver
ið áætlaður 19 millj. kr. Veltu-
skatturinn gamli ggf af sjer 12
millj. kr., það ár sem hann var í
gildi. Söluskatturinn er %%
hærri en veltuskatturinn og með
hliðsjón af því og að verðlag er
yfirleitt hærra nú en 1945, er
sennilegt að þessi áætlun stand-
ist.
Ríkisstjórnin sá sig knúða til
að breyta ákvæðum dýrtíðarlag-
anna um söluskatt með bráða-
birgðalögum af ástæðum, sem þar
eru tilgreindar. Leitað hefur ver-
ið samþykktar Alþingis á bráða-
birðalögunum og með því að
framkv. söluskattsákvæðanna
verður auðveldari og ódýrari,
guk þess sem breytingin væntan-
lega gefur ríkissjóði meira í aðra
hönd, er þess að vænta, að Al-
þingi fallist á lögin.
Tekjur af ' áfengissölu eru
hækkaðar um 2'millj. kr. og af
tóbakseinkasölu um 1 millj. kr.,
og hefur þar verið reiknað með
að sala verði svipuð og á s.l. ári.
Þessir tekjuliðir eru samt mjög
ótrjrggir og byggjast fyrst og
framst á að mikið fje sje í um-
ferð og kaupgeta almennings
mikil, Um tóbakið er það sjer-
staklega að segja, að ekki hefur
enn fengist loforð fjárhagráðs
fyrir gjaldeyri til kaupa á vindl-
ingum frá Ameríku, en á þeirri
vörutegund hefur orðið langmest
ur gróði undanfarið. Almenning-
ur hefur vanið sig á að reykja
ameríska vindlinga og yrði br.eytt
til, flutt inn ensk framleiðsla í
staðinn, sem er dýrari í innkaupi,
myndi draga stórlega úr sölunni
og fyrirsjáanlegt milljóna tap,
börið saman við þann ágóða,
sem vænta má, ef halda má á-
fram að flytja inn amerískar
vörur. Gjaldeyririnn, sem til þess
fer er um 2 millj. kr. virði, og
virðist ekki áhorfsmál að láta
þessa vöru sitja í fyrirrúmi, þeg-
ar það getur varðað hag ríkis-
sjóðs verulega, hvort verslað er
með hana eða ekki.
Um gjaídahliðina er þetta að
segja. Vísitölulækkunin hefur
haft í för með sjer 25 millj. kr.
lækkurt í launagreiðslum, þar
sem því hefur verið komið við
að breyta útreikningnum. — En
auðvitað nemur hún miklu meiru
t.d. að því er snertir framlög til
verklegra framkvæmda. Hagnað-
urinn verður þó aðeins óbeinn af
því leyti, að meiri vinna fæst
fyrir það fje, sem veitt er.
Aðalbreyting útgjaldahliðar
frv. er hin nýja fjárveiting til
dýrtíðarráðstafana, 55 millj. kr.,
en það eru 35 millj. til niður-
greiðslna og 20 millj. til uppbóta
á útfluttu kjöti og fiski. Gjört er
ráð fyrir sömu fjárhæð til niður-
greiðslna og í iýrra. Ekki er
vitað h?e mikið fje var notað í
þessu skyni í fyrra, en sjálfsagt
verður það ekki undir 30 millj.
kr. — Nú hefur dýrtíðin vaxið
enn, og samkvæmt útreikningi
Hagstofunnar verður ríkissjóður
að greiða niður nú 59,6 vísitölu-
stig. Það er því mjög hæpið, að
þessi; áætlu.n standist, nema svo
óliklega vilji til, að verðlag lækki
á þessu ári.
Um uppbætur á útfluttar vörur
verður allt enn óvissara, þó má
gera ráð fyrir að uppbætur á út-
fluttu kjöti nemi 3,5—4 millj. kr.
Fiskábyrgðin varð um 23 millj.
kr. s.í.'ár. Hún getur því aðeins
orðið minni að útflutningsmagnið
verði minna, sem raunar helst eru
líkur til eða hærra verð fáisí fyr-
ir vöruna en í fyrra, en um það
er engu hægt að spá að svo
stöddu.
En ekki verður þó anr.að sagt,
en að teflt sje á tæpasta vaðið
með þessa áætlun. Samkvæmt
frv. er tekjuhallinn áætlaður 642
þús. kr. og greiðsluhallinn nærri
27 millj. kr. Það er því fyrirsjáan
legt, að engir stórir útgjaldaliðir
mega bætast við, nema nýjar tekj
ur komi á móti.
Niðurlagsorð
Eins og háttvirtum alþingis-
mönnum mun Ijóst af því sem
hjer hefur sagt verið, er ekki um
handbært fje að ra?ða hjá ríkis-
sjóði, heldur hafa lausaskuldir
safnast og eiga eftir að vaxa a.
m. k. fyrri hluta ársins, því þá
koma tekjur inn með tregara
móti.
Utgjöld ríkisins hafa farið vax-
andi stórum skrefum ár frá ári.
Ábyrgðir sem ríkið hefur gengið
í velta á hundruðum milljónum
króna og hljóta enn að aukast þar
sem ábyrgðarskyldá ríkissjóðs er
lögbundin um óákveðinn tíma í
flestum tilfellum. Miklir örðug-
leikar eru a útvegun lánsfjár,
hvort sem ríkisábyrgð er fyrir
hendi eða ekki.
Með þetta ástand fyrir augum
hljóta allir að viðurkenna, að
hvað útgjöld ríkisins snertir eins
og þau eru áætluð í frv. er bog-
inn fullspentur.
Óhjákvæmilegt var við samn-
ing frv. að taka tillit til gildandi
lagaákvæða hvað útgjöldin snert
ir og því sú ein leið til að lækka
þá liði, sem ekki eru bundnir
með lögum. Þetta hefur mætt mis
jöfnum dómum og enda heyrst
raddir um það, að þingið breyti
í hækkunarátt. Verði það ofan
á er óhjákvæmilegt að gera ann-
að tveggja.
Að lækka með lagabreytingu
til -stórra muna fjárlagaliði sem
upp í frv. hafa verið teknir að
lagaboði, t. d. með frestun á fram
kvæmdum einhverra laga, eða
að finna nýjar leiðir til tekjuöfl-
unar ríkissjóði áð þeim óbreytt-
um, sem til eru.
Um tékjuhlið frv. vísa jeg til
fyrri ummæla minna og fyrir-
vara um vissa liði áætlunarinnar.
Eins og horfir í innflutnings-
málunum er einna mest hætta á •
að verðtollurínn bregðist og vil
jeg mega vænta þess, að þeir sem
hafa með höndum veitingu imi -
flutnings- og gjaldeyrisleyfa tak.i
það tillit sem frekast er unt til
þeirrar þýðingar, sem innfluí n ■
ingur á vörum til almennra þáría
þjóðarinnar hefur fýrir afkom i
rikissjóðs. Þetta gildir jafnt um
það sem innflutt er til neysin
sem iðnaðar.
í fyrri fjárlagaræðu minni
benti jeg á það m. a., að við hefo
um nú betri tæknilega aðstöðu
til þess að hagnýta auðlindiu
landsins en nokkru sinni fyr,-
í sögu þessarar þjóðar. Miklu fju'
hefur verið varið til þess að afla
þessara tækja sumum kann ao
þykja of miklu. — Tilgangurim.
var að fá stýrkari grundvöll und •
ir atvinnuvegina' og iryggja senj.
best góða afkomu aimenmngs.
En jafnframt þvi ao
afla hinna fullkomnustu tæ'kj-i
til framleiðslunnar var þannu:
leitast við að hervæðast til nyr. i
og stórfeldari átaka í atvinnu •
málunum en áður var kostur á»
Frh. á bls. 4.