Morgunblaðið - 18.02.1950, Qupperneq 7

Laugardagur 18. febrúar 1950
MORGUNBLAtilÐ
Anders
VIÐ norð'Urendan á Mjörs,
stærsta stöðuvatni Noregs, er
Lilti-Hamar, vinalegur bær og
vel á sig kominn, íbúar um
6300. Hjer mætast leiðir frá
því í grárri forneskju. — Frá
Litla-Hamri fluttu Birkibein-
arnir Hákon Hákonarson kon-
ungsefni 1% ára gamlan um
hávetur 1206 yfir fjöllin til
Niðarós til þess að bjarga barn
inu. Þeirrar skíðaferðar er enn
minnst á þann hátt að á hverj-
um vetri er þreytt skíðahlaup
yfir hin sömu fjöll — Birki-
beinahlaupið — enda er Litli-
hamar einn hinn vinsælast-'
dvalarstaður skíðafólks á vetr-
um.
Þarna við Litla-Hamar mæ1
ist hin forna vatnaleið efti’
Mjörs og landleiðin um Guð
brandsdal — mesta dal Nor-
egs, þar sem hæðst hefir borið
bændamenningu landsins um
aldir.
Loftslag á þessum slóðum er
heilnæmt og staðviðri mikil.
Þar dvelja því margir á öllum
tímum árs sjer til heilsubótar.
★
Árið 1885 kom 23 ára gamall (
tannlæknir til Litla-Hamars, j
bilaður á heilsu. ,,Kom þangað.
til þess að deyja“, eins og
hann sagði, síðar frá. En til ó- (
metanlegrar hamingju fyrir
Norðmenn og raunar Norður-
lönd öll og norræna menningu,
frestaði þessi ungi maður hinu
dapurlega „áformi" sínu, frest-
aði því vel ogo lengi. Hann er
nú nýdáinn eftir mikinn og
fagran vinnudag, hann andað-
ist á heimili sínu á Litla-
Hamri laugardaginn 11_ þessa
mánaðar, nær 88 ára að aldri.
Þessi maður var Anders Sand-
vig, maðurinn, sem safnaði og
kom upp hinu fræga þjóð-
menjasafni á Maí-hæðunum við
Litla-Hamar — De Sandvigske
samlinger pá Maíhaugen.
Margir íslendingar hafa
heimsótt Maihaugen og skoðað
söfnin þar og frá þeim hefir
verið sagt í blöðum og útvarpi
En það er ekki hlaupið að því
fyrir ókunnuga að átta sig á
því tvennu: Hvílíkt óhemju-
starf, þrotlausa elju og hví-
líkan sköpunarmátt hefir þurft
til þess að skapa slíkt lista-
verk sögu og starfslifs eins og
Sandvigs söfnin eru, og eigi
heldur hinu hve dýrmæt eign
og mikilsverð þessi söfn eru
ttorsku þjóðinni.
Anders Sandvig var bónda-
sonur, fæddur 11. maí 1862 í
Hústaðvík á Mæri. Sem ungling
ur þótti hann linur til verka.
Þá grunaði engan að starfs-
þrek hans myndi síðar reynast
með fádæmum. Anders hvarf
frá búskapnum 15 ára gamall
og fór að þurka saltfisk í
Kristjánssundi, og fást við járn
smíði. Loks lenti hann hjá tann
lækni, lagði það nám fyrir sig
og lauk því 1882. Skömmu síð-
ar komst hann til Þýskalands
og jafnframt því að stunda at-
vinnu sína skoðaði hann söfn
óg kynnti sjer listir. En þá
dróg bliku á loft. Sandvig fór
að spíta blóði og læknarnir
gáfu von um líf til næsta vors.
Nú lá leiðin heim aftur og ekki
f orn
Guðmundisr Gíslason Hagalín:
róður oamalla túna
Höfundur
safnsizis á
þjóðminja-
Litla-Hamri
vigs hlupu stundum undir
Anders Sandvig.
var um annað að tala en að
reyna að vinna fyrir sjer og
þannig komst Sandvig til Litla
Hamars. Þar var enginn tann-
læknir og von um vinnu er
væri við hæfi manns, sem var
kominn heim til að deyja, en
vildi þó reyna að bjarga sjer
á meðan frestur gæfist_
Á Litla-Hamri fjekk Sand-
vig heilsuna aftur með hjálp
góðra manna og við hollustu-
hætti þá, sem þar buðust. —
Hann náði fullri hreysti og
reyndist dugandi tannlæknir
og vel látir.n.
★
Dag einn sá Sandvig út um
gluggann sinn að Rusl-Þránd-
ur ók inn á torgið með hlöss
af gömlu dóti. En þessi gamli
sjervitringur keypti slíka
muni fyrir Norðiska Museet í
Stokkhólmi og var nú að senda
feng sinn áleiðis. Sandvig gekk
af rælni út til gamla manns-
ins, leit á dótið, og keypti af
honum sverð og púðurkorn. —
Þessir munir urðu upphaf hins
mikla safns, sem nú þarf marga
daga til að kynna sjer svo að
sæmilegt sje.
EIN ER sú grein bókmeimta,
sem njóta mun meiri vinsælda
á íslandi heldur en í nokkru
öðru landi, þ. e. þjóðsögur og
sagnir um líf og háttu íeðr-
anna, ritaðar í alþýðlegum frá-
sagnarstíl. Það er auðsætt, að
'iagga fjárhagslega. Einn þeirra þjóðtrúin gamlu á ennþá 'njög
agði: „Þú ert vitlaus, en þú mikil ítök í þjóðinni, og þó
kalt fá peningana" — sem þá að sumir hafi á henni ímug-
’antaði til þess að kaupa eitt- ust og telji hana bera vott um
'vað, sem falt var. menningarleysi, þá hef jeg tvr-
Árin liðu. Safnið hans Sand- ir mitt ieyti allmiklar mætur á
•ig var orðið eitt af því sem henni. Við skulum ekki varpa
'erðamenn er dvöldu á Litla- frá okkur neinni raunhæfri
Tamri vildu sjá og skoða og þekkingu, hvort sem hún kem-
iks kom sá dagur að Litla- ur vel eða illa við okkur, en
lamars fjelagið — einskonar skal gera hugmyndaheim
'=‘grunarfjelag bæjarins bauðst Þ°rra manna fátæklegri og
q að taka safnið að sjer. — yfirborðslegri með því að drepa
"’ærinn lagði til land á Mai- J þeim tilfinninguna fyrir þeim
'augen, rjett utan við bæinn. sannindum, sem eru jafnt í sam
Og nú var tekið til óspilltra ræmi við raunvísmdin og b3oð-
málanna um 1901. Gömlu hús- lrúna’ að margt er þeð 5
natt-
úrunnar ríki, á landi í lofti og
í sjó, sem maðurinn fær ekki
skynjað — og ennþá fleira, sem
hann skilur ekki, þó að hann
skynji það? En um hin mörgu
og misjöfnu söfn af þjóðsög-
um og sögnum er annars það
að segja, að flest flytja þau
meira en nokkru sinni. Þannig .,,, ^ ,
eitthvað ur ymsum hjeruðum
hielt hann áfram þangað til Qg landshlutum. sem fengur er
1946 að hann gaf frá sjer í. sjerleg 0rð og eitthvað merki-
stjórnina 84 ára gamall, en við ■ legt um verkshátt, lífskjör og
tók Sigurd Grieg, bróðir skálds hugmyndalíf) þó að margl sje
ins Noi dahl Grieg, sem allir ís þar hlrt) er teljast megi rítils
eða einskis virði, og þá einKum
in voru rifin á ný og byggð upp
aftur, í sem eðlilegustu um-
hverfi á Maihaugen. — Sand-
vig settist ekki í helgan stein.
Hann gerðist framkvæmdar-
j stjóri safnsins og ljet nú hend-
ur standa fram úr ermum
lendingar kannast við,
★
sem raunar allt efni bókarmn-
ar, og þykir mjer hún sist o-
læsilegri, þótt efnið sje af y,ms-
um toga spunnið.
Lengsti þáttur Eyfel^kra
sagna er frásögnin um ijdið-
Bælis ætt undir Eyjafjölium.
Sá þáttur er að ýmsu fróðieg-
ur, en eins og oft vill við br nna
um slíkar frásagnir, er hann
íull þurr, þar eð höfundur r.eí-
ur ekki átt kost á að vefa inn
í frásögnina nægilega mörg at-
vik og atburði, til þess að t^iasn
iífi í hana og setja lesanaa:run»
sögufólkið eftirminnilega j.yrir
sjónir. Eins hefði mátt vera
meira af slíkum lýsingum í írá-
sögninni af formennsku Jons a
Moldgnúpi. Hins vegar en»
ferðasögurnar, sem ritaðár, eru
cftir sögn Bjarna Einarsspnar,
með því skemmtilegasta, sem
bókin flytur. Ýmsir þætti.rnir
um sjerkennilega menn eru jiin-
ir læsilegustu, og kaflinn Cram-
an og alvara er það í besta
lagi. Sumar af þjóðsögunum eru
mjög' svipaðar því, sém fiður
hefur verið frá sagt, en aðrar
eru sjerlegar að efni, auk bess
sem þær eru sagðar þannig, að
það sjerstæða í þeim nýtur sír»
vel. Vil jeg þar t. d. benda ;»
söguna „Gef frið um yora
daga“. Þar er af mikilli al-
vöru sagt frá þeim firnum, að
galdramaður á síðari hiuta
sextándu aldar skar magál af
fyrir þær sakir, að þar þá; kerlingu og magnaði hann vo,
um að ræða margt það sama ogj að hann varð að hinni verstu
ókind. Varpaði galdramaðu.ínn
honum í Holtsá, sem við þetta
Nú gefur á að líta, um 80 áðúr hefur fram komið.
gamlar byggingar sem eru vakt Ungur Eyfellingur, Þðfður
ar til nýs lífs á Maihaugen. Þar Tómasson í Vallnatúni, gaf út
er Garmókirkjan, sem upphaf- í fyrra bindi af þjóðsögum og
lega var byggð á dögum Ólafs sögnum, sem. hann kallaði Ey-
helga. Henni safnaði Sandvig fellskar sagnir. — Síðastiiðið
saman löngu eftir að hún hafði haust kom svo annað
verið rifin og timbrið notað í slíkra sagna frá hans hendi.
hesthús og fjós og þar fram Bæði af frásögn Þórðar og legt væl heyrðist til árinnar úncl
eftir götunum. Þar er stórbýl- ■ eftirmála hans við þetta bindi an illviðrum öllum og íhlaup-
bindi
óx og ærðist. Söguritarinn -er-
ir að lokum:
„Magál kerlingar sáu nenn
í ánni langt fram á nítjándu
öld, helst undir verra veðúr, og
segin saga var það, að ámátt-
um“.
Þá geta lækningar fyrti tima
virst all-eftirtektarverðar i fra-
ið Bjarnarstaðir, alls 26 hús — er það auðsætt, að hann ann
°g Þar er fjallabýlið Öygárden, görnlum fróðleik, ber virðingu
19 hús. Lengra og ofar inn í fyrir íslensku máli og alþýðu-
skóginum er býlið hans Knúts menningu og vill vanda til sögn höfundar og alvara naní
hjáleigubónda, 5 hús, en á heimilda þeirra sagna, er nann j i frásagnarhætti haft hin spaugi
„efstu grösum“ eru selin j segir, og er allt þetta góðra J legustu áhrif. í þættinum af
lengst uppi, í skógarbrekkun- gjalda vert. Þá er og hitt auð- Jóni í Mið-Bæli er sagt frá því
um og kofinn hans Pjeturs sjáanlegt, að hann hefur aflað hörmungarslysi, sem hann yarð
Og Sandvig fór að líta í Gauts. Og hjer er margt fleira: j sjer allgóðrar þekkingar á is- fyrir átján ára gamall, þegar
kringum sig í Guðbrandsdal. prestsetur, kapella hins heilaga i lenskri tungu, hefur til að bera hann hóf upp á brjóst sjer helj-
Oftar og aftur sat hann ofan Ólafs og Maríu meyjar. Og frásagnargleði og frásagnargafu armikinn stein, en svo illa tókst
á hálfu hlassi af gömlum mun ekki má gleyma handverks- — og auk þessa skopskyggnij til, að steinninn lenti utan ;*
um, er hann kom akandi heim mannasafninu, þar sem saman sem gjarnan mætti gæta enn öðrum fótleggi Jóns og möl-
braut hann. Höfundur segir
svo:
„Þetta skeði um fráfærum-
meir í frásögnum hans en enn-
þá hefur orðið raunin.
Þó að höfundur kalli bók sma
ekki þjóðsögur, heldur Eyfellsk ar lá Jón frá þeim °S ^&m
ar sagnir, mundu ef til vill að jólum þar á Rauðafelli, lúrðu
í ferðakerrunni sinni úr ferð eru komin allskonar tól og tæki
um dalinn. Biðstofan varð að sem unnið var með áður fyrr
safni af merkilegum munum. í sveitunum, að járnsmíði, trje-
Sandvig eignaðist sitt eigið smíði, hattagerð, hjólsmíði,
hús, allt fylltist af dóti í kring fatagerð o. s. frv.
um hann. Og hann færði sig! En s'ík uoptalning segir fátt ýmsir finna að því, að þarna er litifl °S illa haldinn. Svo illa
upp a skaftið, kevpt.i 2—3 og iít.ið. Jeg sagði að hinar blandað - saman sannsöguiegu var búið um fotbrotið, að r]is—
gömul timburhús, sem við lá að gömlu bvgginvar hefðu verið : efni og þjóðtrúarlegu. En , af arnar stóðu út úr leggnum lengi
yrði rifin og færu í eldinn. — vaktar til nýs lífs. Öll hús eru eftirmála höfundarins og at-| vel og hællinn rjett framan ;»
Þau byggði hann upp aftur í fullbúin þeim munum, sem vera j hugasemdum hans við sumar lætinum. Að lokum sáu menn,
garðinum við íbúðarhúsið sitt,ber. Það er eins og að kúnum sagnirnar verður það ljóst, að að við svo búið mátti ekki
fyllti þau af munum og gerði hafi verið hleypt í haga á hann telur yfirleitt hið sann-, slan<la um hag Jons .. . . ‘
þau að safni. Hver eyrir, sem Bjarnarstöðum og það geti ver sögulega efni bókarinnar þjóð-' Þetta er hin átakanlegasta
Sandvig gat af sjer reitt fór i ið komið að því að þær skili sagnakennt, þótt þarna sjeu lýsing, og er lesandinn sannar-
^etta off oft var honum aura- sjer heim aftur og rölti inn á raunar innan um bæði þættir og iega sammála sögumanni um
fátt Eitt sinn átti hann kost á básana sina. Húsfreyjan hefir j atburðalýsingar, sem engan veg það, að nóg hafi nú Jón verið
vef jarteppi fyrir 100 krónur,' aðeins skroppið frá og kemur ! inn verða taldar annað en sann- búinn að taka út af þrautum,
en fjárhagurinn leyfði ekki að sennilega aftur að vörmu spori ‘ ar. Má þar nefna til dæmis þátt °g býst heldur en ekki við rót-
’-'auna, og teppið, sem nú er og heldur áfram störfum sín- ! lnn um formennsku Jóns bonda tækum ráðstöfunum, jafnvel
frægur gripur var selt til Env- um í eldhúsi og búri 1 skemm
jbnuR Löngu seínna keypti unum hangir hangikjötið í rjáfr
Sandvigs-safnið annað tepni inu •— þar á meðal bjarnar-
jfyrir 9000 krónur! Þá var orðið læri, sem eru komin til ára
nokkuð umbreytt. Vinir Sand- Framh. á bls. 12
á Moldgnúpi og ferðasógur því, að fjórðungslæknir eð:>
Bjarna Einarssonar í Hlaöbæ í máske landlæknir hafi verið
Vestmannaeyjum. En til þjóð- sóttur. Svo kemur þá líka:
lcgs fróðlciks getá talist bæði °g var þá drepinn
þátturinn og ferðasögurnar, svo Framh. á bls. 12.