Morgunblaðið - 07.12.1957, Síða 11

Laugardagur 7. des. 1957
MOfíCriVBT 4Ð1Ð
11
Krisfmann Guðmundsson skrifar um:
Minningar Sveins Björnssonar Stytta skáldsins
PálS V. G. Kolka:
ÚTGÁFA sjálfsævisögu fyrsta
forseta íslands er stórviðburður
á bókmenntasviðinu íslenzka, og
óvænt gleðiefni, því það rjiun
hafa verið á fárra vitorði, að
forsetinn lét eftir sig handritið
að þeim. Nú eru þær komnar
fyrir almenningssjónir, — fögur
bók og smekkleg, virðulega út
gefin, svo sem hæfir efni hennar.
Dr. Sigurður Nordal hefur ann-
azt útgáfuna og fylgir henni úr
hlaði með eftirmála, þar sem
hann m. *>. rekur sögu handrits-
ins. Forsetinn hafði lagt bann
við útgáfu minninganna, eins og
þær voru, tók skriflega fram að
þær væru uppkast og lýsti, í
formála fyrir nokkrum hluta
þeirra, yfir því, að hann væri
óánægður með það, sem þá var
ritað af þeim. Eigi að síður hefur
verið horfið að því ráði að gefa
minningarnar út, og munu allir
Islendingar fagna því. Eru þær
mikill gróði og góður fyrir
stjórnmálasögu vora, menningar-
sögu og bókmenntir.
Vafalaust má telja að Sveinn
Björnsson hefir ætlað sér að end-
ursemja, hreinrita, hefla og fága
sjálfsævisögu sína, áður en hún
yrði prentuð. En honum entist
ekki tími til annars en gera „upp-
kast“ að minningum sínum fram
til þess tíma, er hann tók við
ríkisstjóraembættinu. Segir frá
því síðast, er ákvörðun var tekin
um stofnun þessa embættis, í
júní 1941.
Allir sem nokkuð þekktu for—
setann, vissu að honum var eink-
ar vel lagið að segja frá. Hann
hafði fengið mikinn skerf af
þeirri frásagnargáfu, sem er forn
arfur íslendinga og fjölmörgum
þeirra í brjóst lagin. Þess fær nú
alþjóð að njóta í ævisögu hans.
Enda þótt höfundurinn kalli hana
uppkast, er þar livarvetna í lif-
andi og ljósri frásögn ausið úr
lindum óvenjulegrar og dýrmætr
ar reynslu og margháttaðrar
þekkingar. Dr. Nordal segir svo
um hana í eftirmála: „Hún er
rituð af mikilli einlægni og vilja
til að segja það eitt, sem höfundur
vissi sannast og réttast, af heil-
brigðu sjálfsmati, jafnfjærri yfir
í stjórnmálum og vann sér slíkt
traust, að jafnt samherjum sem
andstæðingum. þótti hann sjálf-
kjörinn í hina ofur vandasömu
sendiherrastöðu.
Nú á tíð er erfitt að gera sér
grein fyrir þeim örðugleikum,
sem mættu fyrsta sendiherra Is-
lands í Danmörku. M. a. var
heimanbúnaður hans alls ónógur,
hvað fjármuni snerti, svo að hann
varð að nota af sínu eigin fé, sem
ekkj var mikið, til þess að skapa
virðingu um stöðuna. í byrjun
setans leiðir oss i margan ann-
leika, enn hollt er að kynnast, því
þetta er baráttusaga, saga lang-
varandi og oft mjög tvísýnnar bar
áttu, þar sem ekki þurfti síður
við seiglu, og sveigju og lipurðar
en hörku og ákafa.
En jafnframt sem þetta er bar-
áttusaga vor, bergmála einnig í
henni átök heimsþjóðanna, og
brugðið er upp skyndimyndum
af mörgu stórmenni, auk lýsinga
af löndum og stöðum. Kyrrstæð
er bókin aldrei, efnið er glitrandi
umhverfis afgirtan húsagarð. Það
hafði meira að segja það til sins
ágætis, að talið var reimt í því og
einn, ef ekki tveir, húsdraugar
þar á ferð. í raun og veru hefði
átt að friðhelga það sem forngrip,
en ekki má við minna una en að
saga þess og lýsing verði skráð
vandlegar en hér er gert, og
gefst mér ef til vill tækifæri til
þess síðar.
Gimli-lóðin er að vísu nluti af
upprunalegri lóð Stefáns Gunn-
laugssonar, sem þá náði norður
að Bernhöftslóð, en Guðmundur
landlæknir seldi Knud Zimsen
þann hluta lóðarinnar, og reisti
Ziemsen Gimli á honum 1905.
Nú eru þessi hús öll í eigu ríkis-
ins og gamla, virðulega höfuð-
bólið á Amtmannsstíg 1 orðið að
eyðikoti og beitarhúsum fyrir
Framsóknarfénað.
★
Svo að aftur sé vikið að styttu
skáldsins, þá þarf enginn að undr
ast það, né virða til vansæmdar
Jónasi Hallgrímsyni, styttu hans
og höfundi hennar, Einari Jóns-
Sveinn Björnsson forseti.
vildu Danir, með konung i broddi
fylkingar, ekki viðurkenna hann
sem raunverulegan sendiherra.
Kváðu þeir það lagalega ómögu-
legt, þar eð þjóðhöfðingjar beggja
ríkjanna væru einn og sami mað-
læti sem uppgerðar-lítillæti, og ur- „Það er ekki-hægt að skipta
af fullri sanngirni í annarra ' mér 1 tvennt, þótt ég sé langur",
manna garð. Hún er létt og ' saeði Kristján konungur, bæði í
skemmtileg aflestrar, jafnvel þar' Samm °2 alvöru. En Sveinn
sem fjallað er um erfitt og þreýt-
andj samningaþóf." — Þeim ís-
lendingum, sem luma á vanmeta-
Björnsson var raunverulegur
diplómat og öllum þessum örðug-
leikum vaxinn. Hann hélt svo
kennd sökum smæðar uppruna fast °S lipurlega á málum lands
síns, er hollt og gott að kynnast sms> að andstaðan hjaðnaði niður.
Sveini Björnssyni. Hann var raun 1 Síðan mótaði hann sendiherra-
verulega tiginn maður í hugsun
og tali, framkomu og athöfnum,
enda þótt afi hans væri fátækur
bóndi á afskekktum bæ, við norð
anverðan Breiðafjörð. Og lesand-
inn finnur hvarvetna i bókinni
nærveru þessa mikilhæfa og
prúða persónuleika, sem ritaði
endurminningarnar, mannsins er
öllum íslendingum þótti sjálfkjör
inn fyrsti forseti lýðveldisins.
Þegar Sveinn Björnsson gerðist
þjóðhöfðingi íslendinga, átti hann
að baki mikið og blessunarríkt
starf í þágu íslenzku þjóðarinnar.
— Sjálfsævisagan hefst á frásögn
um bernsku hans og æskuár.
Hann fæddist í Kaupmannahöfn,
árið 1881, en fluttist til íslands,
með foreldrum sínum á þriðja
ári. I Reykjavík ólst hann svo
upp, lauk stúdentsprófi þar, en
hóf síðan laganám í Höfn. Örlög
hans voru á einkennilegan hátt
bundin Danmörku. Þar kynntist
hann konuefni sínu, Georgíu,
dönsku stú.lkunni, sem átti eftir
að verða tignasta dama íslands,
og þar varð hann fyrsti sendi-
herra lands síns, með viðtækara
starfssviði en síðari sendiherrar
íslands hafa haft þar — og án
nokkurs efa miklu örðugra. Hann
var um tuttugu ára skeið eini
sendiherra íslands, frá 1920 til
1940. Ungur hóf hann þátttöku vær en hispurslausa frásögn for
stöðuna og skóp henni fulla virð-
margháttað og iðandi af lifi. —
Hliðstætt verk þessu er hin heims
kunna minningabók norska sendi
herrans fræga, greifa Wedel Jarls
berg, en hann vann mjög svipað
brautryðjendastarf í þjónustu
Norðmanna og Sveinn Björnsson
í þjónustu íslendinga. Báðir voru
þeir glæsilegir heimsmenn, prúð-
menni hin mestu og miklir dipló-
matar, en einkum gæfumenn, sem
auðnaðist að vinna ómetanlegt
starf fyrir þjóðir sínar. Báðir áttu
þeir galdragáfu frásagnarlistar-
innar, svo að allt er þeir rituðu,
varð skemmtilegt aflestrar. En
það skal með hreykni sagt, að
STYTTA Jónasar Hallgrímssonar
skálds hefur aldrei staðið á lóð
hússins Gimli við Lækjargötu,
eins og stendur í Mbl. 17. þ. m.,
þar sem sagt er frá því, að Stúd-
entafélag Reykjavíkur hafi lagt
blómsveig að stalli hennar á 150
ára afmæli skáldsins. Mér ætti
að vera nokkurn veginn kunnugt
um þetta, því að ég var í fimm
ár sambýlismaður skáldsins, eða
öllu heldur styttunnar, á hennar
fyrri stað. Við nutum báðir gisti-
vináttu míns góða frænda, Guð-
mundar landlæknis, ég öll skóla-
ár mín fram að stúdentsprófi, en
Jónas miklu lengur, eða frá því
er stytta hans var afhjúpuð 1907,
til þess er hún var flutt í Hljóm-
skálagarðinn. Stúdentafélagið
mun í upphafi hafa verið í nokkr
um vandræðum með stað fyrir
styttuna, þangað til Guðmundur
Björnsson bauð fram slíkan stað
til bráðabirgða á túnblettir.um
fyrir framan hús sitt á Amtmanns
stig 1, en Guðmundur var framan
af embættisárum sínum einn af ____________ __________________
helztu máttarstólpum félagsins. | yni, að skáldið er sýnt í ópress-
uðum buxum. Jónas Hallgríms-
son kom sem sé aldrei i press-
aðar buxur 1 lifanda lífi, og var
hann þó talinn nokkur sundar-
gerðarmaður í klæðaburði. Síð-
buxur með víðum skálmum eru
uppátæki 19. aldarinnar og kom-
ust ekki í viðunandi fovm með
fallegum brotum fyrr en í lok
hennar. Það varð fyrir tilvilju.n,
að sagt er, og hefur svo verið
með margar aðrar merkilegar
uppfinningar í sögu mannsand-
ans. Játvarður VII fór eitt sinn
í siglingu umhverfis hnöttinn,
þegar hann var prins af Wales,
og hafði meðferðis sparibuxurn-
ar sínar, sem höfðu verið vand-
lega brotnar saman og spenntar
niður í ferðatösku. Einhvers stað-
ar úti í löndum ætlaði hann að
hafa mikið við og fór í þær, en þá
var komið brot í þær af því að
Voru þeir Bjar»i frá Vogi þá
miklir mátar, eins og á Hafnai-
árunum, þótt nokkuð kulnaðí á
milli þeirra síðar i stjórnmála-
átökum aldarbyrjunarinnar.
Það er leitt til þess að vita, að
gröf Jónasar Hallgrímssonar í
Assistentskirkjugarðinum í Kaup
mannahöfn skyldi mega týnd
heita áratugum saman, Hitt er
með öllu ótækt, að það fari milli
mála, hvar stytta hans stóð í
Reykjavík, og því skrifa ég þessa
leiðréttingu. Stytta síra Friðriks
Friðrikssonar mun einmitt standa
nú á hinum ferna grunni hennar
fyrir framan gamla landlæknis-
húsið. Það hús er eitt af elztu
og merkilegustu húsum Reykja-
víkur, reist fyrir nærri 120 árum
af Stefáni Gunnlaugssyni bæjar-
og landfógeta, sem var einn af
þjóðræknustu embættismönr.um
síns tíma, enda er talið, að hann ! liggja fergðar í töskunni. Þetta
hafi orðið að láta af embætti • barst með símanum út um allan
a. m. k. með fram af þeim sökum. heim og daginn eftir var enginn
Þá var þetta talið veglegt hús,
eins og það ber enn með sér
við nánari athugun. Síðar átti það
Martin Smith konúll, sem lengdi
það til norðurs, og enn seinna
Guðmundur landlæknir, sem
lengdi það til suðurs. Eiginlega
var þetta „garður“ í gamalli
merkingu, með íbúðarhúsi, hest-
ingu. Ilann varð brátt mjög vin- íslendingurinn var engu síður
sæll í corps diplomatique, og varð | tiginmannlegur í allri framkomu
andi álit Dana á lionum nægir að ; en norski greifinn, og bera bækur
nefna, að þess var farið á leit | þeirra þess glöggt merki.
við hann, að hann tæki við sendi-
herrastöðu í þjónustu þeirra, eftir
fárra ára starf í Danmörku.
Það er fjarska fróðlegt, en jafn
framt mjög skemmtilegt að lesa
frásögn forsetans af sendiherra-
störfunum. Vera má að honum
hefði tekizt að gera hana bók-
menntalega betur úr garði með
endurritunum og annarri heflun,
en kannske hefði þá eitthvað glat
azt af þeirri einlægu og lifandi
tjáningu, sem í frásögninni felst
og gerir hana einkar hugstæða
lesandanum. Jafnvel það, sem hjá
flestum ævisöguriturum verður
þungt og tyrfið, svo sem alls kon-
Sjálfsævisögu Sveins Björns-
sonar lýkur stuttu áður en hann
tekur við embætti ríkisstjóra. Að
bókarlokum eru birtar tvær ræð-
ur forsetans, hin fyrri haldin 18.
júní 1944, en hin seinni er ávarp
á nýjársdag 1952, síðasta ræða
Sveins Björnssonar.
Einkunnarorð bókarinnar eru
tekin úr ræðu þeirri, er Sveinn
Björnsson hélt á Alþingi, er hann
tók við ríkisstjóraembættinu. Þau
hljóða svo:
„En framar öllu öðru lít ég á
starf mitt sem þjónustu, þjónustu
við heill og hag íslenzku þjóðar-
, innar, þjónustu við málstað fs-
ar samninga- og málastapp, er I íendinga, hvað sem framundan
einatt spennandi í meðferð ’Sveins kann að vera. Það er því ásetning
Björnssonar, hjá honum er það Ur minn að ieggja fram alla
orrustulýsing kunnandi hershöfð
ingja, og frásagnarlistin er honum
í blóð borin.
Mörgum veitist erfitt að gera
sér grein fyrir hinu storkostlega
straumfalli íslenzkrar sögu á tutt
ugustu öld, þeir skilja naumast
hVílíka baráttu hefur kostað
margt af því, er vér nú njótum
sem sjálfsagðra hluta. Hin hóg-
krafta mína, andlega og líkam
lega, til þess að sú þjónusta megi
verða landi mínu og þjóð til sem
mestra heilla.
Samkvæmt þeim einkunnarorð
um starfaði Sveinn Björnsson alla
ævi. Þau lýsa betur en nokkuð
talinn fínn maður, sem ekki hafði
sams konar brot í sínum buxum.
Til allra hamingju höfðu brotin
orðið aftur og fram, en ekki á
hlið. Þá hafði listaskáldið legið
nokkra áratugi í gröf sinni og er
því ekki sanngjarnt að reikna því
það til hirðuleysis í klæðaburði,
að það fylgdi ekki þeirri tízku,
húsi, hlöðu og geymsluskemmum sem nú þykir sjálfsögð.
Jólagjalasjóður „slóru barnanna“
Góðir Reykvikingar:
Ég ætla ekki að hafa mörg orð
um Jólagjafasjóð „stóru barn-
anna“ að þessu sinni, aðeins
minna á hann í blöðunum fyrir
jólin og færa þeim einlægar
þakkir, sem glatt hafa þessi börn
undanfarin ár. Ég hefi áður getið
þess, hvernig þessi sjóðshugmynd
varð upphaflega til og hvert
markmið sjóðsins er, en það er að
kaupa jólagjafir handa „stórum"
og smáum börnum á fávitahæl-
unum. Fyrsta ái'ið var sendur
jólaglaðningur á eitt hæli, og
þegar meira fór að safnast var
bætt við, og í fyrra voru sendar
jólagjafir til allra vistmanna,
eldri og yngri, sem dvöldust á
hælunum um jólin. Hælin eru
fjögur.
Konan mín var beðin fyrir
fyrstu gjöfina í þennan sjóð og
ég hefi skrifað fáeinar línur um
hann fyrir hver jól síðan. í fyrra
fengum við tvo góða liðsmenn til
þess að starfa með okkur, Georg
Lúðvíksson forstjóra Ríkisspítal-
anna Klapparstíg 29, sem er gjald
annað þessum manni, sem ávallt! keri og bókhaldari fyrir sjóðinn,
verður talinn meðal fremstu og ’ og Ragnhildi Ingibergsdóttur
beztu sona íslands. | lækni Kópavogshælisins, sem sér
Kristmann Guðmundsson. 1 um innkaup jólagjafanna. Við
veitum öllum gjöfum til sjóðsins
viðtöku.
í fyrra safnaðist meira en áður,
eða yfir 5000 krónur í reiðu fé.
Auk þess hafa nokkur fyrirtæki
ætíð veitt rausnarlegan afslátt á
jólagjöfum, sem keyptar hafa ver
ið hjá þeim, svo sem Vinnuhæl-
ið Reykjalundur, Sælgætisgerð-
irnar Víkingur og Freyja og
verzlunin Liverpool. Guð blessi
alla þá, sem ekki gleyma því að
gleðja minnsta bróðurinn um jól-
in.
Gleðileg jól.
Emil Björnsson.
Góður afli hjá
Húsavíkurbátum
HÚSAVÍK, 6. des. — Frá Húsa-
vík voru gerðir út til fiskróðra
í nóvember 6 dekkbátar, og þrjár
trillur. Flestir fóru bátarnir um
20 sjóferðir og var afli allgóður,
miðað við þennan tíma árs. Afl-
inn var um 6—8 skippund til
jafnaðar í róðri hjá þeim flest-
um. Var yfirleitt jafn afli. All-
ur aflinn er frystur hjá Fiskiðju-
samlagi Húsavíkur. — Fréttar.