Morgunblaðið - 19.01.1962, Qupperneq 11

Föstudagur 19. jan. 1962
MOKCriSBLAÐlÐ
11
æjarstæði landnámsmannsins
blasir við augum ísfirðinga
#4>^<tKÍ«!NÍK*KÍ*SKSKÍKSKSKÍ8«S>«»<S>«Ka><S><S><ÍHS>«»<ÍKfc<SKS><SKÍ«$>3>«»<$»<í>«»«8KÍ^^
1 feferkilegar upplýsmgar Jóhanns Gunnars
I Ólafssonar sýslumanns
I GREIN, sem Jóhann Gunn-
ar Ólafsson, bæjarfógeti á
tsafirði, ritar í ársrit Sögu-
félags ísfirðinga árið 1961,
ræðir hann m. a. um land-
nám í Skutulsfirði. Skýrir
hann frá því, að öruggar
heimildir séu fyrir því, hvar
bær hins fyrsta landnáms-
manns hafi staðið á Eyri í
Skutulsfirði. Fornar minjar
sýni greinilega enn þann dag
I dag hvar landnámsbærinn
hafi staðið.
Þessar upplýslngar eru svo
merkilegar og sérstæðar, að
Morgunblaðið fór þess á leit
við Jóhann Gunnar Ólafs-
son að það mætti prenta upp
kafla úr fyrrgreindri ritgerð
hans um þetta efni. Kemst
hann þar m. a. að orði á
þessa leið:
„Svo óvenjulega stendur á hér
á Isafirði, að kunnugt er hvar
á eyrinni var reist hin fyrs ta
byggð fyrir meira en þúsund
árum. Á ég þar við bæ land-
námsmannsins, Eyri í Skutuls-
firði.
Og þó er hitt merkilegra, að
rústir þessa forna bæjar eru
daglega fyrir augum okkar ís-
firðinga. Það er hólaþyrping ein
neðarlega á Eyrartúni. Það mun
vera einstakt, að svona vel hef-
ur til tekizt um svo fornt bæj-
flrstæði í fjölbyggðum kaup-
stað. Mikið mundu Reykvíking-
ar nú vilja gefa til að vita með
öruggri vissu hvar Ingólfur
Arnarson landnámsmaður þar
reisti Reykjavík og að eiga það
evæði autt og óbyggt.
Helgi Hrólfsson nam land í
Skutulfirði og reisti bæ sinn á
Skutulsfjarðareyri, og var bær-
inn nefndur að Eyri. Eftir að
kristni var í lög tekin árið 1000
var byggð kirkja að Eyri, en
ekki er nú kunnugt hvaða ár
það var. Á Eyri varð síðan
prestssetur, er tímar liðu.
Að því er ráða má var kirkj-
»n reist skammt frá bæjarhús-
unum, norðanvert á eyrinni, neð
an við þau, og gegnt bæjardyr-
um, eða þar sem nú er elzti
hluti kirkjugarðsins. Þar stóð
gamla kirkjan 1865, um það
leyti sem byggð var kirkja sú,
sem ennþá stendur, en það mun
hafa verið á árunum 1861—
1862. Hún var byggð utan kirkju
garðsins og var garður seinna
gerður um hana og grafið í
kringum hana.
Auðvclt að endurreisa bæinn
Fyrsti máldagi Eyrarkirkju er
frá 1286, en þá mun kirkjahafa
staðið á Eyri um langt skeið.
I kirknatali Páls Jónssonar bisk
ups frá því um 1200 er. hún
nefnd og mun það vera elzta
heimild um kirkjuna. Á Eyri
var síðan prestssetur þangað til
1872. Um þær mundir keypti
bæjarsjóður ísafjarðar Eyrar-
land og Árni Böðvarsson prófast
ur flutti bæjarhúsin í Fjarðar-
stræti og endurbyggði þar. Var
síðan sléttað yfir bæjarrústirn-
ar á Eyri og varð þar með tíð
og tíma vallgróið tún. Um bæj-
arhúsin á Eyri eru til nákvæm-
ar heimildir frá því um 1700 í
úttektarbók staðarins. Á mynd
frá þvi um 1860—1870 sem frú
Helga Krabbe gaf byggðasafn-
inu á síðastliðnu ári, standa bæj
arhúsin enn. Sést þar að bað-
stofan hefur snúið þvert á eyr-
ina frá suðri til norðurs, en
önnur hús með stafna og burst-
ir gegnt austri, og burstimar lík
lega verið fimm. Myndin er tek-
in úr hlíðinni vestan við bæinn,
svo að burstirnar sjást ekki.
Sést aðeins á eitt þak. Eftir þeim
heimildum um byggingar á Eyri,
sem fyrir hendi eru, er auð-
velt að endurreisa bæinn í sinni
fornu mynd.
Sjúkrahús Isafjarðar var reist
árið 1925 í Eyrartúni, spölkorn
ofan við bæjarstæði landnáms-
mannsins. Á skipulagsuppdrætti
kaupstaðarins hefur ekki verið
gert ráð fyrir byggingum á
Eyrartúni í nánd við sjúkrahús-
ið.einkum vegna þess að óvar-
legt væri að þrengja að sjúkra-
ar kirkju, en Eyrarkirkja er
nú um 100 ára, og farin að láta
húsi bæjarins með tilliti til
framtíðarinnar. Þó mun húsa-
meistari ríkisins og sóknarnefnd
einhverntima hafa gert ráð fyr-
ir því, að á bæjarhólnum forna
yrði reist kirkja úr steini, þeg-
ar ráðist yrði í byggingu nýrr-
á sjá. Tilhlýðilegra væri að setja
nýja kirkju á kirkjustæðið sem
nú er, eða jafnvel á hið forna
kirkjustæði í gamla kirkjugarð-
inum, þar sem Eyrarkirkja stóð
frá upphafi vega. Þar eru að
vísu gömul leiði, en þar ætti
þó að vera gjörlegt að fá nægi-
legt svæði fyrir kirkjuna.
Óskað friðunar
Árið 1959 var sótt um leyfi
til þess að byggja prestssetur á
bæjarrústinni á Eyri. Þá skrif-
aði ég bæjarstjórn á þessa leið
(27. nóv. 1959):
„Neðarlega á Eyrartúni eru
nokkrir hólar, em munu vera
rústir landnámsbæjarins að
Eyri í Skutulsfirði, síðar prests-
setursins á Eyri. Á þessum stað
hefur bærinn á Eyri staðið síð-
an á landsnámsöld og þangað
til um 1870 að prestssetrið var
flutt í burtu og síðasti bærinn
rifinn.
Mér hefur verið sagt, að þetta
svæði hafi ekki ennþá verið
skipulagt, en þó hafi komið til
mála að þarna yrði að nýju
byggt prestssetur fyrir íafjarð-
arprest.
Sökum þess að hér er um
sögulega merkilegan stað að
ræða, og engin rannsókn hefur
farið fram á byggingarústunum,
vildi ég vekja athygli bæjar-
stjórnar á því, að hægt er að
valda óbætanlegu tjóni með því
að raslta minjum, sem síðar
Jóhann Gunnar Ólafsson sýslu-
n.iour ísfirðinga og bæjarfógeti
á ísafirði.
meir gætu orðið til að minna
á fortíðina. Hugsanlegt er, að
byggðasafnið mundi síðar, þegar
því hefur vaxið fiskur um
hrygg, byggja aftur upp land-
námsbæinn á hinum fornu
veggja brotum, sem eflaust
finnast þarna í jörð, því að ná-
kvæmar lýsingar og mælingar
eru til á bæjarhúsunum frá því
á 18. öld og er ekki ósennilegt,
að bærinn hafi um langt skeið
haldizt í sama formi.
Ég vildi með þessum línum
beina því til bæjarstjórnar,
hvort ekki mundi vera rétt að
halda þessu gamla merkisvæði
auðu, að minnsta kosti að ein-
hverju leyti, svo að ekki rask-
ist hin fornu ummerki.“
í desembermánuði ræddi bæj-
arstjórn þetta mál, en ákvað að
fresta að taka ákvörðun þar til
nánar hefði verið athugað um
skipulagið á þessu svæði.“
Ummæli þjóðminjavarðar '
Greinarhöfundur skýrir síðan
frá því, að bæjarstjórn ísafjarð-
ar hafi borið þetta mál undir
Kristján Eldjám, fornminjavörð,
sem leggur til að reyna verði
af fremsta megni að láta hið
forna bæjarstæði á Eyri hald-
ast sem óbyggt svæði. Kemst
þjóðminjavörður m. a. að orði
á þessa leið í svarbréfi sínu til
bæjarstjórans á ísafirði:
„Staðurinn, sem frumbyggina
nam, er þekktur með fullkom-
inni vissu og þar stóð bærinn
á Eyri öldum saman. Ekkert
rask hefur verið gert á bæjar-
stæðinu. Isafjarðarbær á lóðina
sjáifur, og þetta er ekki lítið
atriði, ef til framkvæmda kem-
ur.“
Mögulegt að byggja landnáms-
bæinn upp.
Vonandi verða þessar ábend-
ingar Jóhanns Gunnars Ólafs-
sonar, sýslumanns, og Kristjáns
Eldjárns, þjóðminjavarðar, til
þess að hið forna bæjarstæði á
Eyri verði friðlýst. Það er vissu-
lega einstakt, eins og sýslumað-
ur bendir á í ritgerð sinni, að
svo vel hefur tekizt til um varð
veizlu forns báejarstæðis í fjöl-
byggðum kaupstað. ísafjörður
er einn af helztu kaupstöðum
landsins. Að því væri vissulega
mikill fengur, ef landnámsbær-
inn á Eyri í Skutulsfirði yrði
byggður upp, en á því eru tví-
mælalausir möguleikar, sam-
kvæmt þeim heimildum og forn
minjum, sem við blasa. Mundi
það ekki aðeins ísfirðingum til
sóma og menningarauka, heidur
og öllum landsmönnum, sem
unna sögulegum fróðleik og
fornum minjum. S. Bj.
Loftmynd af fsafjarðarkaupstað. Hvíti krossinn, sem örin bendir á er á sfaðnum, þar sem landnámsmaðurinn reisti bæ sinn fyrir
meira en þúsund árum. Þar eru bæjarrústirnar enn vel sjáanleg ar á óbyggðu svæöi á túni sjúkrahússins milli þess og kirkju-
garð sins.