Morgunblaðið - 21.12.1962, Qupperneq 6

6
MORCVNBLAÐIÐ
Föstuðagur 21. des. 1962
ÞIISUND ARA SVEITAÞ9RP
Árni Óla: Þúsund ára sveita
þorp. Úr sögu Þykkvabæjar
í Rangárþingi. Bókaútgáfa
Menningarsjóðs. Reykjavík
Í962.
Árni Óla rithöfundur hefur
greinilega gengið með atorku og
vinnugleði að verki meðan hann
viðaði að sér efni og gerði af
því bók þá, sem fyrir framan
mig liggur: Þúsund ára sveita-
þorp: sem er saga Þykkvabæj ar
í Rangárvaliasýslu, og að nokkru
leyti saga nágrannabyggðarlaga,
þar sem þættir tvinnast saman.
Árni Óla byrjar á upphafinu,
sjálfri Landnámu, og kal'lar hana
til vitnis um fyrstu búendur þess
landsvæðis, sem liggur milli
Þjórsár og Ytri-Rangár frá fjöru
til fjai'Ls. Fiman landnámsmenn
eru hér nafngreindir: Þorsteinn
lunan, sem bjó í Lunansholti og
eignaði sér land um efri hluta
núverandi Holtahrepps og neðri
Muta Landsveitar. Á svæðinu
þar sem lengst er milli ánna
bjuggu þrír landnámsmenn, hlið
við hlið, vestastur (næst Þjórsá)
Áskel'l hnokan Dufþaksson son-
arsonur Kjarvals írakonungs, og
bjó að Áskeishöfða, sem nú er
týnt bæjarstæði, en haldið er að
hafi verið við Þjórsá ekki langt
frá Þjórsárbrúnni, nágranni
bans að austanverðu var Jólgeir
sem einnig var írskur, og bjó
á Jólgeirsstöðum, þar sem nú
er Selssandur í Ásahreppi, og
austast Ráþormur bróðir Jól-
geirs og bjó í Vetleifsholti. Sunn
an við landnám þessara manna
nam land Þorkell bjálfi, fóst-
bróðir Ráþorms, og bjó að Háfi,
Þykkvibærinn var því í land-
námi hans. — Það er mjög eftir-
tektarvert að af þessum fimm
landnámsmönnum eru fjórir kelt
nes'kir, en sá fimti hefur keltn-
eskt viðurnefni þó hann sé tal-
inn norrænn. í fornöld var allt
þetta landsvæði nefnt Þjósárholt
og heldur Árni Óla því nafni,
þó seinni tíðar menn hafi iilu
heilli varpað fyrrihluta nafnsins
fyrir borð og kalli þetta hérað
nú einungis Holt. Þætti mér
réttast að taka aftur upp hið
Athugasemd
við athugasemd
ÞANN 12. des. sl. birtist i Morg-
unblaðinu „athugasemd" frá frú
Ásthildi Björnsd., ekkju Steins
Steirfars skálds. Lýsir frúin því
þar yfir, að frásögn mín af þeim
samskiptum okkar Steins, sem ég
minnist á í síðasta bindi ævisögu
minnar, „virðist birt í þeim til-
gangi einum, að koma fram
hefndum vegna ritdóms", að hún
sé „fjarri sanni“ og „svívirðileg
árás“.
Því er til að svara, að ég hef
í fórum mínum skriflegt plagg,
sem sannar, að Steinn bað mig
í vottavist fyrirgefningar á þess-
um „ritdómi" um bók, er Lann
sagðist aldrei hafa lesið. Plagg
þetta er auðvitað velkomið að
birta, ef frúin óskar þess.
p. t. Oslo, í des. 1962.
Kristmann Guðmundsson.
forna og fagra nafn á byggðar-
laginu og leggja af latmælið, og
gætum við Holtamenn þá fram
vegis sagt þeim sem okkur
spyrðu, að við væruim úr Þjóijs-
árholtum, menn keltneskir að
uppruna og konungbornir í ætt-
ir fram!
Byggðarsaga Þykkvabæjar verð
ur ekki rakin að rótum með
neinni vissu, en Árni Óla telur
þó fullvíst að þar hafi verið
þétt byggð — sveitaþorp —
um 900 til 1000 ár. Þykkvabæjar
er fyrist getið í máldaga Odda-
kirkju árið 1270. Að fornu mati
er byggðin aðeins 60 hundruð
og hefur alla tíð verið Tátin
halda því mati.
Á seinni öldum hefur saga
þykkvabæjarins verið saga sam-
felldrar baráttu upp á líf og
dauða við þungstreym vötn:
Markasfljót, Þverá, Rangérnar
tvær. Æ ofan í æ hafa öll þessi
vötn sameinazt við austurjaðar
byggðarinnar og brotið sér gegn
um hana breiða og djúpa farvegi,
breytt henni í sökkvandi eyju,
stundum svo að ekkert stóð upp
ur nema bæirnir og litlir túll-
kragar umhverfis þá. Jónas Hall-
grímsson telur það yfirnáttúru-
legt að Gunnaráhólmi skyldi enn
halda velli á eyrum Markar-
fljóts um 1840, ekki skal það
rengt hér, en hitt er þó miklu
stórfurðulegra að aldrei skyldi
vötnunum takast að skola
Þykkvabæ í sjó fram. Skáldið
heldur að hulinn verndarkraft-
ur hafi skýlt hólmanum, en
óþarft er að leita þeirrar skýr-
lingar á tilveru Þykkvabæjarins,
því þar var það einfald'lega fólk-
ið sem kraftaverkið vann.
Allrabezti þátturinn í bók Árna
Óla er sagan af rúmlega tvö-
hiundruð manna samfélagi, sem
kyruslóð fram af kynslóð berst
með berum höndum við hið ægi-
lega eyðingarafl straumvatn-
anna, sem alltaf annað slagið og
á fárra ára fresti umhverfast í
jöfculhlaupum, stundum svo
mögnuðum að á einni nóttu sekk
ur jörðin öli í öskugráan flaum-
Arni Ola.
inn, kannski um hásláttinn, en
þegar aftur fjarar, hylur blá
leðja þétt og þung engjalöndin
ag bithagann. Bkki munu grann
arnir á þurrlendinu í uppsveit-
unum hafa gert sér mikla grein
fyrir hetjudáðum fátæklinganna
niðri í damminum á þeirn árum,
heldur sáu þeir þar „hrossakets-
ætur“ einar og þótti lítið til
koma.
En svo fór eins og fyrri dag-
inn, að þeir síðustu urðu fyrstir.
Þó að allur landslýður og þar
með taldir lærðir menn og vald
hafar héldu það óvinnandi verk
að stífla stórósana og beina
þeirn í nýjan farveg, þá létu
Þykkfbæingar það ekki letja sig
að hefjast handa, enda fór svo
að lokum, að sigurvilji þeirra,
áræði og órofasamheldni hreif
ráðamenn þjóðfélagsins, svo þeir
féllust á opinberar fjárveitingar
til framkvæmdanna. Sjálfsagt
höfðu þeir þá fengið sannar
fregnir af því, að þrjð voru
ekki aðeins fulltíða karlmenn
sveitarinnar, sem stóðu í pæl-
unum og báru torfkekkina í ós-
kjaftana, heldur einnig börnin og
kvenfól’kið, jafnvel konur sem
komnar voru langt á leið. Það
var vorið 1923 sem ráðizt var
í fyrirhleðslu Djúpóss, sem þá
var orðinn einn eftir óstíflaður
af hinum meiriháttar vötnum
sem einangruðu byggðarlagið og
ógnuðu tilveru þess.
í bók sinni rekur Árni Óla í
stórum dráttum framkvæmd
þessa stórvirkis, sem ekki átti
sér þá neitt fordæmi á íslandi,
og segir síðan frá hinum stór-
stígu framförum, sem upp úr
því hófust í Þykkvabænum og
ekkert lát er á enn í dag.
Á eftir kaflanum, sem ber
fyrirsögnina „Hin válynöu
vötn“ er kafli þar sem leitazt
er við að gera grein fyrir sér-
kennum Þykkbæinga, þar á með
al ástæðunum fyrir því, að þar
hefur um langan aldur tíðkazt
meiri samvinna og samtök inn-
an sveitar en í öðrum byggðar-
lögum. Liggur það í augum
uppi, að það eru aðstæðurnar,
sem þjappað hafa fólkinu sam-
an. Sundraðir hefðu Þykkbæing-
ar hlotið að farast, en sameinaðir
stóðust þeir eldraun lífsbarátt-
unnar. í kaflanum. „Nokkrir
framámenn“ er lýst fáeinum af
leiðtogum sveitarinnar og eru
þessir helztir: Hannes á Unhóli
fæddur 1795, næsti höfðingi
Þykkbæinga var Ólafur Jónsson
bóndi í Hávarðarkoti, þá kemur
veðurspámaðurinn Þórður Jóns-
son á Jaðri, þar næst er talinn
Ólafur Ólafsson í Hábæ. Sigurður
sonur hans í Hábæ var einn af
forgöngumönnum þess að hlaðið
var í Djúpós. Fyrsti skólastjóri
þeirra, sem lagði grundvöll að
almennri menntun í Þykkvabæ
var Nikulás Þórðarson, Þórður
K. Ólafsson í Hávarðarkoti var
leinn af foringjunum í viður-
eigninni við vötnin, Gísli Bjarna-
son í Vesturholtum var hinn
sjálfmenntaði dýralæknir byggð
arinnar, Hafliði Guðmundsson 1
Búð hefur í heilan mannsaldur
verið og er enn leiðandi maður
og mikil driffjöður í búnaðar-
málum sveitarinnar og reyndar
öllum framfara- og menningar-
málum Þykkbæinga, Friðrik
Friðriksson í Miðkoti hefur um
margra ára skeið verið fjármála
jarl og leiðtogi í viðskipta- og
samgöngumiálum.
Sérstakur og allmerkur kafli
bókarinnar fjallar um sjósókn
Þykkbæinga, sem var alimikii
áður fyrr, en nú úr sögunni.
Þá segir frá rekafjörunum og
langvinnrun deilum um þær milli
Þykkbæinga og forráðamanna
Hlíðarendakirkju, sem töldu
hana eiga ítak í reka þar niðri
á sandinum. Safamýri er helg-
aður einn kafli bókarinnar svo
sem vert er, þar sem hún hefur
um lðO ára skeið verið gras-
gefnasta starengi landsins og
fóðurforðabúr margra hreppa í
Rangárvallasýslu, .þó að túnrækt
in hafi nú að verulegu leyti leyst
hana frá hlutverki sínu. Lýst er
núverandi stórbúskap Þykfcbæ-
inga og þá sérstaklega kartöflu-
ræktinni, sem rekin er með full
komnustu og nýjustu vélum,
enda er stærsta bygging sveitar-
innar nú kartöflugeymsla.
Seinni hluti bókarinnar er
nokkuð samtíningslegur og sund-
laus, en ekki óskemmtilegt lestr-
arefni fyrir þá sem til þekkja
og kunnugir eru staðháttum.
Vafalaust orka surnar álykt-
anir höfundar tvímælis, þar sem
heimildir skortir og getspekin
ein verður til leiðsagnar, en
hvorki nenni óg né kann að
leggja þar neitt betra til mála,
enda er ég í aðalatriðum ánægð-
ur með bókina og tel hana að-
standendum sínum til sóma.
Ég er allkunnugur Þykkbæ-
ingum og hef á þeim hdnar mestu
mætur, og það fuilyrði ég að í
bókinni Þúsund ára sveitaþorp
hefur Árni Óla hvergi hlaðið á
þá olofi, heldur einungis látið þá
njóta maklegs sannmælis.
Frágangur bókarinnar frá
hendi útgefanda er sæmilegur.
Guðmundur Daníelsson.
Vondar kartöflur í
Neskaupstað
Eftirfarandi bréf hefur Vel-
vakanda borizt frá konu í Nes-
kaupstað, sem kallar sig „ex
Dje“:
„Kæri Velvakandi!
Mig langar til að biðja þig
um nokkrar upplýsingar varð-
andi verð á kartöflum og flokk
un þeirra.
Það má með sanni segja, að
Kaupfélagið hér á staðnum sé
alls ráðandi með alla kartöflu-
verzlun, og eru þær kartöflur
sennilega frá kartöflukónginum
í Mjóafirði, Vilhjálmi Hjálmars
syni. Þær kartöflur, sem hér
eru seldar á kr. 7,30 hvert kg.,
eru að meðaiþunga hver kart-
afla 30 grömm og þar undir,
fyrir utan það, að fimmta og
sjötta hver kartafla er meira
eða minna skemmd. Hvað eiga
svona kartöflur að kosta? Bkki
trúi ég, að þetta séu fyrsta
flokks kartöflur. Og eitt enn:
Því í ósköpunum er ekki hafður
verðlagsstjóri hér í svona stór-
um bæ? Mér er kunnugt um
það, þar eð ég hef sjálf unnið
í verzlun hér, að verðlagsstjóri
Austurlands, sem situr á Reyðar
firði, kemur ekki hingað, nema
kannski einu sinni á ári. Og þar
sem Kaupfélagið hefur enga
verulega keppinauta í matvæla
sölu, er okkur hér á staðnum
boðið upp á hvers kyns rusl,
sem t.d. í Reykjavík væri ekki
talið söluhæft. Nefna mætti
svartan og skítugan strásykur
á sama verði og hvítur, fínn
sykur.
Ég vona, að þú birtir bréf
mitt, og verðlagseftirlitið sjái
sér fært að skipa hér verðlags-
eftirlitsmann, sem ekki er
hlynntur kaupfélagsklíkunni.
Kær kveðja, ex Dje".
Ein af skyldusparnaðar-
plágunum
Ungur maður sendir Velvak-
anda þetta bréf:
„Kæri Velvakandi!
Ég er einn þeirra ungu
manna, sem verð að hlíta regl-
um um skyldusparnað, sem í
sjálfu sér er ekkert athugavert
við. Að undanförnu hef ég stað
ið í húsbyggingu, þar sem ég
ætla að fara að kvænast. Þar
sem ég af skiljanlegum ástæð-
um er nokkuð aðþrengdur fjár-
hagslega, hugsaði ég mér að
reyna að fá endurgreitt að
nokkru það fé, er af mér 'hefur
verið tekið skv. reglum um
skyldusparnað. Skv. 5. gr. áð-
urgreindna reglna er undir-
skattanefndum heimilt að veita
timabundna undanþágu frá
sparnaðarskyldu þeim, er haía
'sérstaklega þungar fjárhagsb.
Ob

iu. \

Þar sem ég taldi mig heyra til
þeim flokki fór ég fyrst á skrif-
stofu lögreglus'tjóra og fékk
þar staðfest, að ef ég vildi fá
undanþágu vegna erfiðra fjár-
hagsaðstæðna bæri mér að fara
á skrifstofu skattstjóra og fá
þar „plagg" um undanþáguna.
Slíku undanþáguvottorði átti
ég síðan að framvisa á skrif-
stofu lögreglustjóra og fá hjá
honum vottorð þess efnis að ég
væri um lengri eða skemmri
tíma undanþeginn skyldusparn-
aði. Vongóður hélt ég á fund
þeirra, sem hafa með þessi mál
að gera á skrifstofu skattstjóra.
Ég varð satt að segj a fyrir mikl-
um vonbrigðum með afgreiðslu
mála Þar. Var mér tjáð, að ég
gæti aðeins fengið tímaibundna
undanþágu fram í tímann.
Þ.e.a.s. frá þeim degi að ég bæð-
ist undanþágunnar, en ég fengi
ekki undaníþágu fyrir þeira
sparimerkjum, sem væru í bók-
inni eða búið væri að leggja
inn hjá pósthúsinu. Þar sem ég
í núgildandi reglum um spari-
merki get ekki komið auga á
neitt, sem mælir gegn undan-
þágu um endurgreiðslu á spari-
merkjum aftur í tíniann, langar
mig til að fá upplýst, Velvak-
andi góður, hvaðan skattstof-
unni kemur heimild til að neita
mér um undanþágu, þar sem
augljóst er, að mér kemur ekki
að gag’ni að fá undanþágu veitta
fram í tímann“.
★ • ★
Velvakanda hafa stundum
borizt kvörtunarbréf vegna
skyldusparnaðarins. Þegar í
upphafi hans var Ijóst, að lög-
in um hann eru einstaklega
klúðursleg, eins og skyldusparn
aðaxhugmynd vinstri stjórnar-
innar reyndar sæmir, og ekki
bætir reglugerðin úr.