Morgunblaðið - 16.10.1965, Blaðsíða 17

LaugardagUT W. oíctóber 1965
MORGU N B LADIÐ
17
Þ j óðleíkhúsið:
Afturgöngnr
Eftir Henrik Ibsen
Leikstjóri: Gerda Ring
Þýðandi: Bjarni Benediktsson frá Hofteigi
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ frumsýndi á'
miðvikudagskvöld hið kunna'
leikrit Ibsens, „Afturgöngur“,
senj á sínum tíma vakti úlfa'þyt
víða um heim og var fordæmt,
af flestum sómakærum leikhús-
stjórum og gagnrýnendum bæði
í Noregi og annars staðar. Öll
þau ólæti koma okkur skrýtilega
fyrir sjónir núna, því leikritið
er tiltölulega meinlaust miðað
við margt af því sem við höfum
átt að venjast undanfarna ára-
tugi. Hitt er samt vert að muna,
að „Afturgöngur“ brutu blað í
sögu leiklistarinnar, og m.a. af
þeim sökum er það forvitnilegt
nútíðarmönnum, þó sjálf for-
senda harmleiksins (kvillinn
sem Ósvald tekur í arf frá föður
sínum) sé talin meira en vafa-
söm af vísindamönnum. En það
rýrir ekki gildi leiksins fremur
en ýmsar „úreltar“ hugmyndir
úr samtíma Shakespeares skemma
verk hans.
3Hin arfgengi sjúkdómur var
Ibsen nauðsynlegur til að túlkaj
þá meginhugmynd sem í leikn-
um felst. Hliðstæðan við forn-
grísku harmleikina er augljós:
í þeim voru ættirnar á valdi
skapanorna, og syndir feðranna
komu niður á börnunum í þriðja
og fjórða lið. En þó er talsverður
munur á. Hjá Grikkjum var
bölvunin andlegs og siðgæðilegs
eðlis, en hjá Ibsen er hún líf-
fræðileg, enda hafði Darwin ný-
lega birt . kenningar sínar og
natúralisminn var í miklum upp-
gangi í Evrópu, þegar verkið var
samið. Natúralistarnir lögðu
megináherzluna á ætterni og
umhverfi, og þetta tvennt er
rauði þráðurinn í „Afturgöng-
Leikritið er hatröm árás á
Ihræsni og tepruskap þjóðfélags-
ins, þar sem mest er lagt upp úr
sléttu og felldu yfirborði, en
minna hirt um þó allt sé rotið
og maðksmogið undir niðri.
Barnahælið og sjómanna-
heimilið eru tákn Ibsens um
þessa innri rotnun. 1 þjóð-
félaginu er tvöfaldur mælikvarði
á hegðun manna og siðgæði, ann-
ar opinber, hinn innan veggja
heimilisins^ þar sem virðulegir
góðborgarar hegða sér einatt eins
og skepnur. Það er misræmið
milli einkasiðgæðisins og hins
opinbera mælikvarða, sem Ibsen
ræðst gegn. Hann fordæmir boð
og bönn, heimtar meira frelsi og I
svigrúm, svo einstaklingurinn fái
þrozkast meö eðlilegum hætti.
Það sem framar öðru gerir
„Afturgöngur11 sígilt leikhúsverk
er að sjálfsögðu ekki vandamálið,
sem tekið er til meðferðar, held-
ur hvernig um það er fjallað og
umfram allt hin margræða mynd
sem dregin er upp af Helenu
Alving. Hún er ein af stóru per-
sónunum í leiktoókmenntum
heimsins.
í>ó persónur leiksins séu vissu-
lega tákn og formælendur ólíkra
viðhðrfa við mannlífinu og þjóð-
félaginu, hefur höfundurinn var-
azt að gera þær einvörðungu
málpípur tiltekinna sjónarmiða.
Hann hefur með snjöllum hætti
sameinað hugmyndir og lifandi
persónur, en í þeirri erfiðu list
átti hann ekki marga jafningja.
Á einu plani fjalla „Aftur-
göngur" fyrst og fremst um leit
Helenu Alvings að sjálfri sér.
Spurningin er, hvort hún hafi
ríkari skyldur við boð og bönn
þjóðfélagsins en við sínar eigin
sannfæringar, sín eigin viðhorf
til siðgæðis og hugsjóna. Frú
Alving kennir umhverfinu um
alla ógæfu þeirra hjóna. Það var
umhverfið sem eyðilagði hinn
lífsglaða Alving kaftein og þrúg-
aði hana sjálfa. Örlög þeirra öll
eiga rætur sínar í félagslegu og
náttúrlegu urtihverfi. En hvað
gerist þegar frú Alving hefur
gert sér þetta ljóst og horfzt í
augu við það? Er hún orðin ný
manneskja? Getur bún staðið við
loforðið sem hún gaf syni sínum?
Þeirri spurningu svarar Ibsen
ekki í leikslok, heldur verða leik-
húsgestir sjálfir að gefa sér svar-
ið með hliðsjón af því sem á
undan er gengið. Samkvæmt
þeim nýja skilningi á lífinu, sem
frúin hefur öðlazt, ætti hún að
standa við loforð sitt, en kannski
erum við komin út fyrir vett-
vang valfrelsisins þegar blóð-
böndin koma til sögunnar.
í „Afturgöngum" kemst Ibsen
að þeirri niðurstöðu, að menn
haldi ekki sönsum nema þeir
svipti burt hjúpi blekkingarinn-
ar, en í „Villiöndinni“ er niður-
staðan reyndar þveröfug, þannig
að skáldið var svo sannarlega
ekki að bjóða veröldinni upp á
neina „endanlega lausn“ mann-
legra vandamála í leikritum sín-
um. Hann var einungis að leiða
okkur fyrir sjónir manneskjuna
og viðbrögð hennar við margvís-
legum vanda lífsins, og af því
hann var trúr manneskjunni í
verkum sínum eru þau enn leik-
in.
Óvíða kemur betur fram en i
„Afturgöngum“ hvílíkur völund-
ur Ibsen var á efni sitt. í raun-
inni má segja, að leikritið sé svo
kyrfilega saman rekið, að það
orki næstum ósannfærandi, og
sums staðar er þáð alveg á mörk-
um melódramans. En með yfir-
burðatækni lánast höfundinum
að breiða yfir þessa hættulegu
agnúa og ljá leikbrögðum sínum
(sem eru fá) dra’matíska merk—
ingu sem lyftir leiknum. Nær-
tækast dæmi um það er eldurinn
í lok annars þáttar.
Persónusköpunin er skýr, en
fjarri því að vera einföld, nema
kannski séra Manders, sem er
helzti „saklaus" og blindur á
staðreyndir lífsins fyrir smekk
nútíðarmanna, þó eflaust hafi
hann átt sér margar hliðstæður
í hópi norskra presta á síðustu
öld og eigi kannski enn.
Norski leikstjórinn Gerda
Ring setti leikinn á svið í Þjóð-
leikhúsinu og leysti þann vanda
vel og samvizkulega. Sýningin
var heilsteypt, en nokkuð hæg og
Guðbjörg Þorbjarnardóttir (fr ú Alving) og Gunnar Eyjólfsson
(Ósvald.
má deila, hvort rétt hefði _verið
að færa sýningua nær nútíman-
um og leggja minni áherzlu á
það tímabundna.
Gunnar Eyjólfsson, Guðbjörg
son (séra Manders).
þunglamaleg framan af. Senni-
lega hefði stílfærðari og mynd-
rænni uppfærsla náð sterkari
tökum á áhorfendum, en um hitt
Guðbjörg Þorbjarnardóttir, Lárus Fálsson (Engstrand smiður) og Valur Gíslason.
Þorbjarnardóttir og Valur Gísla-
Leikendur lögðu sig allir fram,
og varð niðurstaðan svipuð og
oft áður, þegar góðir erlendir
leikstjórar leggja hönd á plóg-
inn: frammistaða einstakra leik-
ara var með ágætum.
Guðbjörg Þorbjarnardóttir fór
með viðamesta hlutverk leiksins,
frú Alving, og gerði því minnis
verð skil. Framan af gætti nokk
urs hiks og öryggisleysis í fasi
og þó einkum framsögn, en í
öðrum þætti magnaðist túlkunin
og náði hámarki í þriðja þætti
þar sem þessi þóttafulla, lang-
hrjáða og vontolekkta kona öðl-
aðist tragíska reisn sem minnti á
grísku harmleikina.
Valur Gíslason lék séra Mand-
ers og skóp sannfærandi persónu
úr þessu einhæfa hlutverki.
Valur lagði megináherzluna á
góðmannlegt „sakleysi“ prests-
ins og gerði hann mennskari
heldur en hann hefði orðið í
túlkun, sem einkum hefði dregið
fram ofstækið og einstrengings-
háttinn. Eins og Valur túlkar
prestinn verður hann okkur
skiljanlegri, þó vissulega reyni
„blinda" hans talsvert á trúgirni
manna á miðri tuttugustu öld.
Gunnar Eyjólfsson lék ósvald
Alving, hinn sjúka son, og náði
einnig eftirtektarverðum tökum
á hlutverkinu, ekki sízt í átökun-
um í þriðja þætti. Hann túlkaði
mætavel kvíðann og vonleysið
hjá þessum dæmda manni, en
var ekki eins heilsteyptur í orða-
skiptunpm við prestinn í fyrsta
þætti.
Lárus Pálsson lék hið þakkláta
og skemmtilega hlutverk Eng-
strands smiðs með miklum til-
þrifum og ísmeygilegri glettni
sem skilaði þessum brögðótta og
lífsreynda hræsnara heilum til
áhorfenda. Er langt síðan ég hef
séð Lárus fara á slíkum kostum.
Bryndís Schram lék Regínu
Engstrand, ungu stúlkuna á heim
ili frú Alvings. Hin unga og
gervilega ieikkona stóð að sjálf-
sögðu illa að vígi með fjóra þaul
reynda leikara sér við hlið, enda
reyndist henni erfitt að halda í
við þá. Sviðshreyfingar hennar
voru tilþrifamiklar en ýktar til
lýta. Hún hafði ekki fullt vald
á röddinni; það vantaði í hana
hljóminn. Þegar til átaka kom
skorti hana nauðsynlegan þrótt
og leiktækni, og lífsgleðin, sem
hún átti að geisla frá sér, var
fyrirferðarlítil. Hlutverkið er of
viðamikið fyrir byrjanda, en á
stöku stað brá fyrir þokkalegum
leik hjá leikkonunni, einkum í
öðrum þætti.
Um sviðsmynd Lárusar Ingólfs
sonar er það að segja, að stofan
var mjög sæmileg og í stíl við
sinn tíma, en útsýnið handan við
gluggann á baksviði var vægast
sagt herfilegt. í leikritum Itosens
skiptir umhverfið og „andrúms-
loftið“ geysimikiu máli. Það er
í rauninni einn af „leikendum."
í „Afturgöngum“ er landslagið
og veðráttan fyrir utan gluggann
veigamikill þáttur í sjálfum
leiknum og skapar ákveðnar
stemningar sem móta samtöl per-
sónanna. í Þjóðleikhúsinu fór
þetta „andrúmsloft" að mestu
forgörðum, og sætir fullkominni
furðu hve lítil rækt hefur verið
lögð við þennan mikilvæga þátt
sýningarinnar. Það má teljast
undarlegt, ef ekki er hægt að
framkalla í íslenzku leiksviði
sannfærandi sýn til fjalla og
skriðjökuls! Glampinn frá elds-
voðanum var líka sérlega klaufa-
lega framkallaður, og yfirleitt
var meðferð ljósa í lélegasta lagi.
Þýðing Bjarna Benediktssonar
frá Hofteigi er snjöll og mergjuð,
lipur í munni og „trú“ hverri
persónu leiksins.
Sigurður A. Maguússon.