Morgunblaðið - 29.05.1971, Qupperneq 12

Mikill listamaður
er sífellt að finna
sjálfan sig...
„Listamaður á að htigsa um
s.jálfiwi sík fins off iðnaðar-
mann — mann, sem býr til
hluti, <mi okki sem innblásinn
snilling:. Þrgar við töium um
að verk, hvers eðlis sem það
er, sé listaverk, eigum við i
rauninni aðeins við, að það sé
betra og fegurra on við áttum
von á. .. “
„Listamaðurinn á ekki að
kveða upp dtim um smilli verka
sinna, heldur almenningur, —
þeir sem sjá þau eða heyra,
veita þeim viðtöku. . . “
„Vissulega hafa verið lista-
menn, sem eingöngti gátu gert
iistaverk í alveg sérstöku hug
arástandi, — til dæmis Hugo
Wolf — en slíkt er óvenju-
legt. Venjulega er geðheilsu
sUkra manna áhótavant og
ástand þeirra ræður engu um
gæði verka þeirra. Þegar memi
eru í „manísku" ástandi halda
þeir oftast, að hinn mikli andi
hafi komið yfir þá en aðeins
sárafáir fæða af sér verk sem
haf'a listrænt giidi.“
Ofangreind ummælí hefur
brezka ljóðskáidið W. H.
Auden eftir Igor Stravinsky,
einum mesta tónsmið þessarar
aldar, í grein, er hann skrifaði
um hann sem listamann,
skömmu eftir andlát hans í
apríl sl. í þessari grein tiltók
Auden ýmislegt eftir Strav-
insky, sem hann taldi lýsa vel
afstöðu hans til listar sinnar
og annarra. Þeir voru góðir
kunningjar og unnu m.a. sam-
an að óperunni „The Rake’s
Progress“. Auden metur mikils
þá afstöðu Stravinskys, að
listamaðurinn eigi að vera eins
og hver annar starfandi mað-
ur, gera til sjálfs sín strangar
kröfur og láta ekki ríkjandi
tízkustefnur í listum svipta sig
sjálfstæði í listsköpun. „Þessi
afstaða,“ segir Auden, „kemur
glöggt fram í því, er Igor sagði:
„Hæfileikar án snilligáfu eru
Igor Stravinsky
ekki líklegir til mikilla afreka
en snilligáfa án hæfileika er
ennþá minna virði. Munurinn á
hreinni iðn, svo sem trésmíði
og list er fyrst og fremst sá,
að trésmiðurinn veit nákvæm-
lega hvað hann ætlar að búa
til, þegar hann hefur starf sitt
— hann sér fyrir árangurinn
af verki sínu. Listamaðurinn
veit hins vegar ekki, hvað
hann ætlast fyrir fyrr en hann
er búinn að því; hann veit ekki
hver árangurinn verður fyrr
en verkinu er íullkomlega lok-
ið. En bæði trésmiðnum og lista
manninum ber að hugsa um það
fyrst og síðast að vinna verk
sitt eins vel og fuMkomlega og
kostur er á, til þess að það
verði varanlegt." “
• ÁSTÆÐULAUS UGGUB
Auden segir frá reynslu
sinni af samstarfinu við Strav-
insky, þegar þeir unnu saman
að fyrrgreindri óperu.
„Þegar okkur Chester Kall-
man var boðið að skrifa text-
ann að óperunni fannst okkur
að sjálfsögðu, að okkur hefði
verið mikill heiður sýndur en
jafnframt vorum við uggandi.
Við höfðum heyrt, að orðið
hefðu miklir árekstrar við gerð
Persefónu milli tónskáldsins
og textahöfundarins, André
Gide’s um það hvernig tónlist-
in skyldi falla að franska text-
anum. Þar að auki vissum við,
að Stravinsky hafði oftar en
einu sinni látið þá skoðun sína
í ljós, að texti við tónlist skipti
í sjálfu sér engu máli, aðeins
einstakar samstöfur. Við vorum
báðir tónlistarunnendur og
vissum, að aldrei getur orðið
fullkomið samræmi milli hrynj
andi orða og tóna, en við ótt-
uðumst, að Stravinsky, sem
aldrei hafði gert tónlist við
enskan texta, mundi afbaka
svo orð okkar, að þau yrðu
óskiljanleg með öllu. En um
leið og við byrjuðum að vinna
með honum sáum við, að ótti
okkar var ástæðulaus. Þegar
við fórum yfir textann, spurði
Stravinsky um og skrifaði hjá
sér hljóðfail hvers einasta
orðs. Aðeins einu sinni urðu
honum á mistök, þ.e. þegar
hann hélt, að i orðinu „sedan“
kæmi áherzla á fyrri samstöf-
una í stað hinnar síðari. Og
þessu breytti hann samst-undis,
er við bentum honum á það.
• MEÐALMAÐUBINN OG
AFBUBHAMAÐUBINN
„Líf Stravinskys sem tón-
skálds," heldur Auden áfram,
„er eitt bezta dæmi, sem ég
þekki um muninn á miklum
listamanni og meðalmanninum í
list. Tökum sem dæmi um
minni háttar listamann eða með
almann, ljóðskáldið Housman.
Éf við athugum tvö ljóð eftir
hann, svipuð að listrænu gildi,
verður ekki af þeim einum séð,
hvort samið er á undan. Það
er að segja: List meðalmannsins
hættir að eiga sér þróunarsögu
eftir að hún hefur komizt á
ákveðið stig, hann hefur fund
ið sjálfan sig og náð ákveðnum
þroska, e.t.v. fundið sér ákveð
inn sess og þaðan hreyfir hann
sig ekki. Mikill listamaður er
á hinn bóginn sífellt að finna
sjálfan sig, með þeim árangri,
að þróunarsaga verka hans
verður sem spegill listasögunn-
ar. Þegar hann hefur gert eitt-
hvað, sem hann er ánægður
með, gleymir hann því og fer
að takast á við eitthvað nýtt,
eitthvað, sem hann hefur aldrei
gert áður. Það er ekki fyrr en
að honum látnum, sem við sjá-
um, að einstök verk hans
mynda i rauninni ákveðna
heild, eru eitt stórt listaverk.
Við öðlumst jafnframt fyrst
fullan skilning á fyrri verkum
hins mikla listamanns, þegar
við sjáum og heyrum hin sið-
ustu.“
Um þetta atriði sagði Strav-
insky sjálfur fyrir hokkrum ár
Stravinsky var bæði mikilhæfur píanóleikari og hljómsveitar
stjóri og stjórnaði vírta nm heim síniim eigin verkiim.
VV. II. Auden
um. „Eínn helzti annmarkinn
á að verða 85 ára er sá, að lista-
maður er búinn að gera sér
grein fyrir því, að honum er
e.t.v. um megn að breyta verk-
um sínum. Það má auka magn
þeirra, jafnvel eftir 85 ára ald-
ur, en er hægt að breyta heild
armynd þeirra? Ég er þess að
minnsta kosti fuliviss, að síð-
ari verk mín svo sem „Varia-
tions“ og „Requiem Canticles“
hafa gerbreytt heildarmynd
verka minna.“
„1 viðhorfum sinum til fortíð
ar og nútíðar, nýjunga og
eríðavenja hefur Stravinsky
sett fordæmi, sem allir lista-
menn ættu að fylgja,“ segir
Auden. „Þegar ég lít yfir svið
lista og listamanna nú á dög-
um verður mér ljóst, hversu
lánsamir þeir menn voru, sem
við tölum um sem upphafs
menn nútímalista, — t.d. Strav-
insky, Picasso, Eliot og Joyce
— að ná fuillorðinsaldri fyrir
1914. Fram að heimsstyrjöld
inni fyrri voru þjóðfélög
Evrópu í öl'lum aðalatriðum
hin sömu og þau höfðu verið
á 19. öld. Því var það einung
is af listrænum hvötum en ekki
„sögulegum", sem þessir menn
töldu sér nauðsyn að gera upp
reisn gegn fortíðinni. Enginn
þeirra hefði hugsað sem svo
„hvernig list skyldi verða viður
kennd árið 1972“. Enginn
þeirra bugsaði um að fylgja
hópi framúrstefnumanna. Ég
gæti fremur ímyndað mér, að
þeir hafi hugsað á þessa leið:
„Það er einungis með þvi að
skapa eitthvað nýtt, sem ég get
gert mér vonir um að skapa
verk, er einhverntíma hlýtur
sinn sess í þróunarsögu list-
greinar minnar.“
Það var lika þeirra gæfa, að
skapa fyrir fól'k, sem var nægi
lega heiðarlegt til þess að láta
hneykslast af því sem því mis
líkaði. Við segjum ef til vill
nú, að þeir, sem i fyrstu
hneyksluðust á „Vorblóti" hafi
verið ihaldssamir, en viðbrögð
þeirra og skoðanir voru heiðar
leg; þeir sögðu ekki við sjálfa
sig „timarnir hafa breytzt, við
verðum líka að breytast til þess
að fylgjast með. . . “
Loks segir Auden: „Á tímum
hraðra þjóðfélagsbreytinga og
stjórnmálaátaka er sú hætta
alltaf fyrir hendi, að ruglað sé
saman grundvallarhugmynduim
stjórnmála og l'ista. Plato, sem
óttaðist stjórnmálaglundroð-
ann í Aþenu á sínum tíma,
reyndi að leggja hugmyndir list
sköpunar til grundvallar þjóð-
félagshugmyndum. Sílkar kenn
ingar geta, eins og við höfurn
séð, leitt til einræðis, sem m.a.
hefur í för með sér strangt eft
irlit opinberra aðila með list-
um. I vestrænum nútimaþjóð-
félögum ríkja nú hugmynd-
ir gagnstæðar Plato, þ.e.a.s., að
listsköpun eigi að fylgja sömu
grundvallarhugmyndum og
stjórnmálastarfsemi. En með
því eru listir dregnar niður á
svið endalausra stundarfyrir
brigða og bæði listskapendur
og listneytendur láta lagast. að
og beygja sig fyrir ráðandi
tízkustefnum hvers augnabliks
— slikt getur verið miklu
hættuiegra en hugsunarlaus
endurtekning hins liðna. . . “