Morgunblaðið - 09.11.1983, Side 16

64
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. NÓVEMBER1983
eftir Siglaug
Brynleifsson
Fimmtánda öldin var öld
róttækra breytinga í sögu
Evrópu og heimsmynd
þeirra þjóða sem álfuna byggðu.
Avignon-útlegð páfanna lauk
snemma á öldinni, togstreita ver-
aldlegs og andlegs valds birtist
skýrar en oft áður. Deilur innan
kaþólsku kirkjunnar mögnuðust
og ný ógn vofði yfir álfunni eftir
að Hundtyrkinn hafði náð fótfestu
í álfunni með töku höfuðborgar
arftaka Rómaveldis, Miklagarðs
1453. Endurreisnarhreyfingin og
húmanisminn endurmátu stöðu
mannsins, maðurinn varð mæli-
kvarði allra hluta. Pico della Mor-
andola sagði „að maðurinn er eig-
inn herra og örlög hans mótast af
frelsi hans til ákvarðana, hann
getur gerst skepna eða endurfæðst
Guði líkur." Hugmyndir miðalda-
kirkjunnar og skörpustu guðfræð-
inga beindust að því að leitast við
að öðlast hlutdeild í konungsríki
himinsins með því að fyrirlíta
jarðlífið. Húmanistarnir töldu
jarðlífið ekki síður heilagt og eft-
irsóknarvert.
í stað guðveldis kom vald
mannsins og upphafning. Efna-
hagsleg framvinda í Evrópu eftir
efnahagshrunið af völdum svarta
dauða um og eftir miðja 14. öld
jókst með aukinni fólksfjölgun,
sem stórjókst eftir miðja 15. öld.
Verslun, iðnaður og bankastarf-
semi hlóðu upp fjármagni og stór-
kapítalisminn gjörbreytti hag-

Lúther á þinginu í Worms
Martin Lúther
þróun Evrópu. Kryddverslun
Portúgala og síðar miðstöð krydd-
verslunarinnar i Evrópu, Ant-
werpen, mögnuðu ásóknina í auð-
lindirnar um allan heim. Skipaút-
gerð margfaldaðist við aukna eft-
irspurn eftir sjávarafurðum og
þess gætti m.a. hér á landi
snemma á 15. öld. Aukin verslun
þarfnaðist aukins gjaldmiðils.
Námugröftur stórjókst, ekki síst í
þýska keisaradæminu.
Þýðingarmesta uppfyndingin á
15. öld var fjölföldun prentaðs
máls með aðferð Gutenbergs. Án
snilli Gutenbergs er útilokað að
kenningar Lúthers hefðu náð
þeirri útbreiðslu sem þær náðu á
sínum tíma og sama má segja um
kenningar húmanista. Forsenda
siðbótarinnar var prentlistin, en
án Lúthers hefði hún orðið önnur.
Það var prentlistinni að þakka, að
Lúther gat svarað Martin Bucer,
sem ávítaði guðfræðingana í Witt-
enberg fyrir að fara ekki eftir
fyrirmælunum: „Farið út um allan
heiminn..." — „Við gerum það
með ritum okkar.“
Breytingarnar á samfélögum
þeirra ríkja sem mótuðu hvað
mest sögu siðskiptaaldarinnar í
Evrópu voru fólgnar í auknu valdi
peningavaldsins á kostnað valds
aðals og kirkju. Það hefði ekki get-
að komið fyrir hundrað árum áður
að einn kaupmaður, sem var þá
reyndar auðugasti maður keisara-
dæmisins, segði í bréfi til keisar-
ans: „Það er vitað og er deginum
ljósara, að Yðar keisaralega há-
tign hefði ekki hlotið hina Róm-
versku krónu án minnar aðstoð-
ar.“ Kaupmaðurinn, Jakob Fugg-
ar, hafði lánað Karli V ca. 550.000
gyllini til þess að nota í mútur í
kjörfurstana við keisaravalið.
Heimsmyndin gjörbreyttist enn
frekar tæpum áratug eftir fæð-
ingu Lúthers, með fundi Ameríku
og afleiðingar þess juku á hraða
breytinga í andlegum og efnisleg-
um þáttum.
Innan kirkjunnar voru hat-
rammar deilur og árásjr siðbót-
armanna innan kirkjunnar á 15.
öld voru enn hatrammlegri en
sporgöngumanna þeirra á 16. öld.
Menn hafa leitast við að skýra
uppkomu siðbótarhreyfingarinnar
á margvíslegan hátt. Sumir hafa
talið ástæðuna vera siðferðilega
hnignun kirkjunnar, önnur skýr-
ing er sú, að landstjórnarmenn og
aðall hafi vænst mikils gróða af
eignaupptöku kirkjueigna og að
það hafi víða flýtt fyrir sigri sið-
skiptamanna. Hin kunnu ummæli
sem hver bullukollur eftir annan
hefur eftir Marx, „um trúarbrögð
sem ópíum fyrir fólkið", eru ekki
spöruð í þessu sambandi, en því
miður eru þessi ummæli fölsuð.
Þau birtust fyrst í Deutsch-
französische Jahrbucher 1843 og
þar hljóða þau svo: „Trúarbrögð
eru andvarp hinna hrjáðu og kúg-
uðu, hjarta í hjartalausum heimi,
sál í sálarlausu umhverfi. Þau eru
ópíum fólksins", en ekki eins og
Lenin falsaði þau „ópíum fyrir
fólkið". Það er talsverður munur á
þessu. Samkvæmt þessari kenn-
ingu hefur alþýðan sál, sem þarfn-
ast trúarbragða, en landstjórn-
armenn og yfirstéttir enga, en slík
niðurkerfun er vægast sagt hæpin,
sé litið á staðreyndir siðskiptaald-
arinnar.
Kenningar vissra höfunda um
landfræðilegar ástæður, svo sem
að siðbótarkenningarnar hafi
einkum haft áhrif þar sem sam-
göngur voru góðar og auðvelt var
fyrir áróðursmenn og prédikara
að ferðast um, hafa ekkert gildi, sé
litið á landabréf Evrópu. Aðrir
tala um sálrænar gerðir vissra
þjóða í þessu sambandi.
Uppkoma siðbótarinnar eins og
Lúther formaði hana verður ekki
skýrð með þvi að vitna tii efna-
hags eða samfélagslegra forsenda,
þótt þessir þættir séu vissulega
mikilsráðandi um alla sögu, þá er
siðferðis- og réttlætiskennd
(Croce) ásamt smekk (Nietzsche)
þyngri á metunum og það þyngsta
er einmitt það sem var inntak sið-
bótarinnar, trúin, sem er sameig-
inlegt fyrirbrigði meðal allra
þjóða og stétta. Þegar um trúar-
legar byltingar er að ræða, hlýtur
að liggja beinast við að álíta að
ástæðurnar til byltingarinnar séu
trúin í sjálfu sér (religio).
1483
1983
Martin Lúther fæddist 10.
nóvember 1483 í Eisle-
ben á Saxlandi. Ættar-
nafn föður hans var Luder, Lúder
eða Luider. Hann var ættaður frá
Möhra-þorpi i Þyringalandi. Hans
Luder, faðir Martins Lúthers, var
elstur margra barna fátæks bónda
og ólst upp í sárri fátækt, jarð-
næðið var það lítið að stór fjöl-
skylda gat engan veginn fram-
fleytt sér á því og þess vegna
hvarf Hans ásamt konu sinni það-
an og leitaði sér lífsframfæris í
Eisleben-þorpi, og ári síðar í
Mansfeld, þar sem hann starfaði
sem námumaður. Eftir nokkur ár
hafði hagur fjölskyldunnar vænk-
ast svo að Hans varð borgarráðs-
maður í Mansfeld og eignaðist
hlut í námum. Þegar hann lést
komu til skipta eignir sem voru
virtar á um 1250 gyllini, en þá var
verð sæmilegs einbýlishúss um
100 gyllini. Martin Lúther var
stoltur af uppruna sínum, „ég er
bóndasonur, afi minn var bóndi,
forfeður mínir voru bændur".
Hann var elstur barnanna, sem
urðu mörg, en af þeim létust fjög-
ur eða fimm í barnæsku.
Foreldrarnir spöruðu ekki vönd-
inn að sögn hans sjálfs, kirkju-
rækni var mikil og tíðarandinn
var heimsmynd miðalda. Himna-
ríki, helvíti og hreinsunareldur-
inn, baráttan við djöfulinn og ára
hans, sem voru hvarvetna á sveimi
„til að spilla sálum mannanna".
Trúin á mátt signingarinnar,
vigðs vatns og helgra minja var
ráðandi í meðvitund mannanna.
Galdranornir, djöflaútrekstrar,
áheit á helga menn og Maríudýrk-
un voru eðlilegur þáttur daglegs
lífs.
Fimm ára gamall hóf Lúther
skólagöngu i Mansfeld og var þar
næstu átta árin. Þar varð fram-
hald hirtinganna. Lúther lýsir
skólanum sem einhvers konar
hreinsunareldi, „djöflaskóla, sem
var stjórnað af böðlum og harð-
stjórum". Latínan var lamin inn í
skólasveinana og þeir urðu vissu-
lega ágætis latínistar og þar á
meðal Lúther. Þýska mátti ekki
heyrast í kennslustundum, öll
kennslan fór fram á latínu. Þarna
var Lúther við nám frá fimm til
þrettán ára og hann átti síðar eft-
ir að verða sá sem lagði grunninn
að þýsku ritmáli með biblíuþýð-
ingum og öðrum ritverkum sínum.
Fjórtán ára gamall (1497) var
Lúther sendur í skólann í Magde-
burg og ári síðar í skóla í Eisen-
ach, þar sem hann var næstu fjög-
ur árin. Þessar stofnanir voru alls
ólíkar fyrsta skólanum, og í Eisen-
ach kynntist hann patrisíafjöl-
skyldum og umhverfi sem var
honum framandi í fyrstu. Þótt
faðir hans greiddi skólagjöld og
annan kostnað, nægði það varla,
svo að Lúther vann sér inn vasa-
peninga með þvi að syngja í
kirkjukórum og einnig á strætum
úti. Síðan lá leiðin í háskólann í
Erfurt, þar sem „Martinus Ludher
ex Mansfeld" er skráður í
stúdentatölu 1501. íbúar Erfurt
voru þá um 20.000, stórborg á
þeirrar tíðar mælikvarða. Þetta
var auðug borg, sveitirnar um-
hverfis ágæt landbúnaðarhéruð og
verslun og iðnaður stóðu með
blóma í borginni. Háskólinn var
stofnaður 1392. Lúther varð kunn-
ur sem mjög lífsglaður og fyndinn
unglingur, vinnusamur og gefinn
fyrir söng og músík. Námið gekk
vel og 1505 varð hann magister,
annar í röð sautján þeirra sem
prófið þreyttu. f maí sama ár hóf
hann síðan nám í lögfræði og
hafði faðir hans „keypt fjölda
bóka til námsins". En ætlun hans
var að Lúther yrði löglærður og
„kvæntist síðan til fjár“. Svo ger-
ist það 2. júlí að hann er á leiðinni
frá Mansfeld og þrumuveður skell-
ur á, eldingar leiftra allt í kring-
um hann og hann verður dauð-
skelkaður og hrópar „hjálp, heil-
aga Anna, ég skal verða munkur".
Þetta heit var ekki afleiðing
skyndilegrar hræðslu, eins og
mætti ætla fljótt á litið, eða trú-
arlegrar örvæntingar sem sumir
telja að þá hafi verið tekið að gæta
með Lúther, fremur áhugi á guð-
fræði og iöngun til þess að draga
sig út úr heiminum. Lúther lætur
að því liggja síðar á ævinni að hér
hafi Guðs vilji haft hönd í bagga.
Hann segir „að Guð hafi skilið
heit sitt á hebresku, en Anna þýð-
ir náð á máli Gamla testamentis-
ins“. Með þvi að efna heit sitt til
móður Maríu og ganga í klaustur,
finnur hann náðina.
Lúther bauð skólabræðrum sín-
um til kveðjuveislu, „hann spjall-
aði, las og spilaði á lútu og söng að
venju og hvatti þá til glaðværðar,
hann myndi ekki geta vænst slíks
fagnaðar í næstu framtíð". Hans
faðir hans varð ofsareiður þegar
hann frétti um ráðslag sonar síns,
skrifaði honum harðort bréf og
neitaði að styrkja hann frekar.
Þessi afstaða hans breyttist fljót-
lega, tveir synir hans létust úr
pest sem geisaði um þetta leyti og
hann iðraðist orða sinna og taldi
sig „gefa Guði Martin“ með
klausturgöngu hans.
Lúther óskar eftir að verða tek-
inn í Ágústínaklaustrið í Erfurt
og í september 1505 er hann tek-
inn inn sem ungmunkur. Þetta
klaustur var í miklu áliti, reglan