Morgunblaðið - 20.10.1985, Qupperneq 2

r, 2 c
, MOBGUKgLADlD, SUNNUPAGUR 20.01jTÓBER1985
akka mæru engi“ — 1928.
KJARVAL
ALDARMINNING
Um
Claude
Simon
í einni helstu skáldsögu hans:
La Route des Flandres (1961).
Og ekki síst í merkustu skáld-
sögu hans frá síðari árum: Les
Géorgiques (1981).
Og í þeirri sögu er George
Orwell, höfundur 1984.
5
Dragi maður saman það
helsta sem setur svip á skáld-
sögur Claude Simons gæti það
litið þannig út:
Skáldsagnagerð Claude Sim-
ons á sér rætur í heimi minn-
inga, þær eru af sjálfsævisögu-
legum toga. Helstu fyrirmynd-
ir og lærimeistarar eru Marcel
Proust og William Faulkner. í
eðli sínu er skáldsagnagerð
Simons harmræn: maðurinn
er varnarlaus og án tilgangs.
Vindar tímans velta honum
fram og aftur, hann hefur litla
sem enga möguleika til að hafa
áhrif á samtíð sína, allra síst
að koma vitinu fyrir þá sem
fara með völd. Þetta er grunn-
tónn meistaraverksins Le Vent
(1957). Rithöfundurinn er
sjálfur vantrúaður á að unnt
sé að ráða ferðinni með vopn-
um skáldskaparins. Skáldið
breytir ekki heiminum. Simon
hefur megnustu andúð á ýms-
um boðberum í skáldskap,
þeim sem hafa á takteinum
lausnir. Hann vill að orðið
hafi gildi í sjálfu sér og túlki
líf nútímamannsins og heim
hans án þess að segja fyrir
verkum. Honum er illa við orð
eins og raunsæi.
6
í skáldsögum Claude Simons
eins og í verkum margra ann-
arra góðra höfunda lifir orðið
sínu eigin lífi, það að fást við
orð er í anda vísinda, tilraun
sem ekki tekur enda. Þegar
allt hefur gengið að óskum rís
orðið sjálft upp og krefst réttar
síns. í notkun þess er sú eina
heimspeki fólgin sem skáldið
hefur áhuga á að leiða í ljós.
Orðið er tilgangurinn.
7
Ég býst ekki við að menn
muni lesa Claude Simon sér til
skemmtunar. Stíll hans krefst
mikils, er alltaf margræður,
en þó í þeim anda að frá ein-
hverju sé að segja. Stundum
er eins og Claude Simon hafi
misst tökin á frásögninni
vegna þess að hann hefur frá
svo mörgu að segja. En þá
kemur í ljós styrkleiki hans.
Orð og setningar fara að lifa
eigin lífi.
8
Claude Simon er góður höf-
undur, en það er ólíklegt að
hann muni verða fyrirmynd
yngri höfunda. Hann gerði
sína uppreisn. Þeirri uppreisn
er lokið. Nú vilja menn aftur
segja sögu samkvæmt sígildum
lögmálum.
9
Claude Simon sem er fæddur
árið 1913 fékk Nóbelsverðlaun-
in fyrir nokkrum dögum. Auð-
vitað átti hann að fá þau löngu
fyrr. Nú er hann orðinn afi
nýrrar kynslóðar skáldsagna-
höfunda og tilraunir hans
jafnsjálfsagðar og áætlanir
járnbrautanna.
I
Annar meginþáttur í list Kjar-
vals eru táknmyndir hans og fant-
asíur. Efnislega má skipta þessum
myndum í tvennt. Annars vegar
eru persónugervingar ýmissa nátt-
úrufyrirbæra og hins vegar mynd-
ir sem túlka vítt svið órökvísra
tilfinninga, drauma, innra lífs og
andlegra menningarverðmæta
sem lítið eiga skylt við hinn sýni-
lega veruleika. Mikill skáldandi og
ljóðræn myndsýn sem birtist í
þessum verkum skipa Kjarval á
bekk með örfáum myndskáldum í
evrópskri málaralist á 20. öld.
Yfirleitt eru táknrænar myndir og
fantasíur fremur fátfðar í nútíma-
myndlist og i íslenskri málaralist
eru táknmyndir Kjarvals einstæð-
ar. Þema þeirra má í mörgum til-
vikum rekja til symbólísku stefn-
unnar sem uppi var um sfðustu
aldamót, en Kjarval gæðir þessi
Skáldskapur Kjarvals er eins og
tónlist sem maður skilur bara
óbeinlínis, sagði Rfkharður Jóns-
son í ritdómi um Grjót í Vísi 22/2
árið 1930. Kjarval fannst það gott
sem Jóhann Sigurjónsson sagði
einu sinni við hann að lffið væri
músfk. Og Kjarval bætir við: „Við
erum tónar á orkestri" (Kjarvals-
kver, 35). Svo virðist sem þetta
atriði hafi verið veigamikill þáttur
í lífsskilningi Kjarvals. Rökhugsun
hans og raunar allt sem hann
skrifaði var afar huglægt og per-
gömlu minni lffi með hinu nýja og
frjálsa myndmáli 20. aldarinnar.
Tryggð Kjarvals við symbóiísku
stefnuna löngu eftir að hún var
liðin undir lok á meginlandi Evr-
ópu á líklega rætur í því menning-
arumhverfi sem hann var sprott-
inn upp úr. Þar voru bókmenntir
uppistaða alls menningarlffs en
myndlist nánast óþekkt. Hér má
minnast þess að Kjarval var sjálf-
ur skáld og þvi er ofurskiljanlegt
hversu líkingamál var honum
tamt. í samræðum Kjarvals bar
oft á góma að ísland ætti enga
fortíð í myndlist, en með því að
beita tákn- og líkingamáli gat
hann skírskotað til fornrar og
nýrrar menningar þjóðarinnar og
túlkað á ljóðrænan hátt þá drauma
og sýnir sem sagnir, skáldskapur,
trúarlff og þjóðarsaga blésu hon-
um í brjóst.
sónulegt. Sjón hans var sérkenni-
lega fersk, skilningurinn minnir á
opinn barnshuga. Og þetta kemur
vel fram f skáldskap.
Eitt heilsteyptasta skáldverk
Kjarvals er Meira grjót, sem heitir
reyndar Brjef frá London. Meira
grjót á kápunni. Þessi texti byggist
á bréfum sem Albjartur Siklings-
bur skrifar frá London þar sem
hann er að skoða heiminn. Við-
takandi bréfanna er Þurfður
frænka hans, en Albjartur á einnig
bróður („í móðurættina") í sveit-
II
Jóhannes Sveinsson Kjarval var
einkar næmur og margslunginn
persónuleiki. í eðli hans voru tveir
þættir sem öðru fremur mótuðu
list hans. Það var djúpur skilning-
ur á íslenskri náttúru og skáldleg
sýn á menningu Islands að fornu
og nýju. Til að geta túlkað íslenskt
landslag gerði hann sér far um að
lifa alla ævi f sem nánustum
tengslum við náttúruna. Eftir því
sem listþroski hans og vald á mál-
aratækni óx, tókst honum æ betur
að sýna margbreytileik íslands í
verkum sínum. Þótt ekki sé í fljótu
bragði auðvelt að átta sig á þróun-
arferli Kjarvals var hann samt
heilsteyptari en í fyrstu kann að
virðast þrátt fyrir ýmis hliðarspor.
Fyrir honum vakti alla tíð að sýna
ekki aðeins ytri fegurð landsins
heldur að túlka þann innri kraft
og líf sem býr undir yfirborðinu.
inni sem kaus heldur að verða
bóndi en skoða heiminn, og er sagt
dálftið frá honum fyrst í bókinni.
Kjarval segir frá því sem Albjart-
ur sér í Lundúnum og fjallar um
sveitabúskap og fleira.
Sagan af Albjarti Siklingsbur
hlýtur að hafa margar sjálfsævi-
sögulegar vfsanir. Kjarval dvaldist
erlendis um skeið, þar af tæpan
vetur í London, og honum hefur
verið hugsað til þess hvaða augum
menn litu á flakk hans í útlöndum
heima í Meðallandinu og Borgar-
Þótt landslagsmálverk Kjarvals
séu að sönnu mikilfengleg og frum-
leg náði snilli hans þó hæst í
huglægum verkum. Þegar veru-
leikasýn hefti ekki hugarflug hans
og skáldanda kom hvað skýrast f
ljós hversu létt honum veittist að
tjá margvísleg hughrif og tilfinn-
ingar. A seinni árum hafði hann
á hraðbergi ólfkar stílgerðir eftir
því sem næmi hans og skáldlegt
innsæi blés honum í brjóst hverju
sinni. Lítilmótleg atvik urðu
kveikja að stórbrotnum verkum
og list Kjarvals er i senn ofur
einföld en býr samt yfir mikilli
dýpt. Þótt vissulega hafi Kjarval
oft verið svo mislagðar hendur að
furðu sætir, hygg ég að engum sem
skoðar bestu verk hans blandist
hugur um, að hann er ókrýndur
konungur islenskrar málaralistar
á 20. öld. Guðbjörg Kristjánsdóttir.
firði eystra. Félagar Albjarts telja
hann algeran ónytjung að hverfa
burt úr sveitinni, og hann virðist
taka undir það sjónarmið af því
að hann undirritar mörg bréfanna
til Þuríðar frænku sinnar „Þinn
ónýtur, Albjartur Siklingsbur".
Þegar Albjartur fór utan sagði
hann:
Jeg fer til útlanda til þess
að jeta dilkana ykkar með
Englendingum. Jeg er vanur
ostum, smjöri og skyri - og
drafla og öllum þeim kræs-
ingum úr sumarsauðnum.
Jeg treysti mjer ekki til að
jeta þetta gull, sem þið fáið
fyrir að hætta við sumar-
búskapinn. Verið þið sælir.
Jeg hef heldur ekki vit á
sveitabúskap. (4—5)
Skáldið Kjarval