Morgunblaðið - 01.06.1986, Blaðsíða 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. JÚNÍ 1986
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 1. JÚNÍ 1986
B 5

b + í LISTAHÁTIÐ 1986
LISTAHATIÐ 1986
uppruna þeirra og umhverfi, tæp-
ast lýst með þeirri vfsindalegu
nákvæmi, sem efnishyggjuhöfund-
ar 19. aldar dýrkuðu, nema tal
þeirra sé sem liícast því sem vera
myndi í veruleikanum. Það er því
í rauninni alls ekki undarlegt, þó
að Fröken Júlía beri sterkan keim
af sænskum uppruna sínum. Leik-
urinn fer fram í eldhúsinu á
sænsku greifasetri á Jónsmessu-
nótt, en Jónsmessan er frá fomu
fari haldin hátíðleg í Svíþjóð og í
vitund Svía tími grósku og gleði.
Eg hef sterklega á tilfinningunni,
að Strindberg hafí ekki af handa-
hófí valið þessa miðsumarhátíð,
þegar aiþýða manna kætist og
náttúran skartar sínu fegursta,
sem umgerð utan um sorgarsögu
fröken Júlíu. Hún myndar áhrifa-
mikla andstæðu — eða ætti a.m.k.
að gera það í höndum snjalls leik-
stjóra — við það örvæntingarmyrk-
ur, sem leikritið er fulit af.
Fröken Júlía segir frá ungri
greifadóttur, sem ær af leilqum
Jónsmessunnar lætur óuppdreginn
og ruddalegan þjón forfæra sig.
Auðvitað er slík efnisendursögn
gróf einföldun á list verksins, en
ætli yrði samt ekki dálítið erfitt
að vísa henni á bug. A.m.k. er
ekki ólíklegt, að sumir þeirra
gagnrýnenda, sem harðast for-
dæmdu verkið við útkomu þess og
sögðust sjaldan hafa séð annan
eins óþverra, hefðu tekið söguefni
þess saman eitthvað á þessa leið.
Fröken Júlía bregður upp mynd
af lífi, sem er ekki annað en
grimmúðug barátta um saðningu
dýrslegra þarfa; mynd samfélags
þar sem hástéttin lifir á lágstétt-
inni og upphefð eins er niðurlæg-
ing annars. Þau Júlía og Jean,
einkaþjónn greifans, föður Júlíu,
láta undan frumstæðustu hvöt
sinni í andartaks veikleika, eiga
saman stutta yndisstund í kamesi
hans inn af eldhúsinu; og á eftir
kemst hún að þeirri niðurstöðu að
hún geti ekki lifað. Hún hefur leyft
sér að stíga yfir þau takmörk, sem
dauðasök er að virða ekki, og fyrir
það hlýtur hún að gjalda með lífi
Strindberg
fröken Júlía
sínu. Auðvitað er það merki um
snilld Strindbergs, að honum skuli
lánast að gera svo nöturlega sögu
að heillandi skáldskap. Samt held
ég við ættum ekki að láta frægðar-
Ijóma leiksins blinda okkur fyrir
því óhijálega í honum. Okkur
finnst hlægilegt nú, að samtíð
skáldsins skyldi af siðferðisástæð-
um meina Fröken Júlíu aðgang að
sænsku leiksviði í 16 ár eftir að
leikurinn var saminn. En ætli sé
ekki einnig hugsanlegt að frjáls-
lyndi nútímans hafi gert okkur
sjálf full kaldgeðja og tilfinninga-
sljó. Fröken Júlía er sannarlega
ekki aðeins glæsilega samið drama
með frábærum mannlýsingum:
þama er farið inn á þau svið
mannlegs sálarlífs, þar sem kvala-
losti og hrottaskapur ráða ríkjum;
þar sem alger eigingimi skepnunn-
ar varpar öllum siðalögmálum út
í hafsauga og hún er í staðinn
brotin niður af óviðráðanlegri
sektarkennd. Höfundi hefur ekki
verið lítil þraut að lýsa þeim Jean
og Júlíu af samúð og skilningi, og
þó tekst honum það; annars væri
Fröken Júlía
(Marie
Göranzon) og
Jean (Peter
Stormare). Úr
uppsetningu
Ingmars
Bergman á
Fröken Júlíu á
Dramaten í
Stokkhólmi.
hann ekki heldur Strindberg! Það
hefur varla nokkurt leikskáld nema
Shakesepare fylgt persónum sín-
um jafn langt og Strindberg út í
ystu myrkur glæpsku og glötunar,
án þess að hætta að vorkenna
þeim og án þess að gefa þær upp
á bátinn.
Fröken Júlía er orðin til á hálfum
mánuði sumarið 1888 í höllinni
Skovlyst skammt frá Kaupmanna-
höfn, þar sem Strindberg dvaldist
ásamt fjölskyldu sinni. Þetta var
umbrotasamur tími í lífi hans:
hjónaband hans og finnlands-
sænsku leikkonunnar Siri von
Essen að leysast upp, hið margum-
talaða kvenhatur hans í hámarki
og einnig tekið að bera á þeim
ofsóknaótta, sem átti eftir að grípa
hann heljartökum í Infemó-kenn-
ingunni. Þar við bættist að sænskir
lesendur og útgefendur virtust
almennt vera að missa áhugann á
skrifum hans. En það er dæmigert
fyrir þennan höfund, að við slíkar
aðstæður tekur skáldgáfa hans að
blómstra. Árið 1887 semur hann
Föðurinn, leikritið sem lýsir því,
hvemig valdsjúkar konur bijóta
aðalkarlhetjunar niður; veturinn
1887—’88 skrifar hann Vamar-
ræðu vitfirrings, meistaralega
samda en óhugnanlega einhiiða
lykilskáldsögu um eigið hjónaband,
jafnframt því sem hann keppist
við að birta djúphugsaðar ritgerðir
um vanþróun konunnar miðað við
karlinn. Það kemur því ekki á óvart
þegar hann í formálanum að Frök-
en Júlíu gerir sem mest úr ógeð-
felldum hliðum aðalpersónunnar;
skorti hennar á sönnum kvenleik,
valdafíkn og alhliða úrkynjun, en
reynir heldur að bera í bætifiáka
fyrir Jean, almúgamann sem stað-
ráðinn er að komast hærra í sam-
félagsstiganum, hvað sem tautar
og raular. Við megum víst þakka
fyrir, að Strindberg skyldi semja
leikritið á undan formálanum.
Flestir njótendur verksins hafa
sem sé verið innilega ósammála
dómi hans um Júlíu og séð í fari
hennar miklu meiri reisn en höf-
undur vill vera láta.
Fullvíst má telja, að lýsing frök-
en Júlíu sé ofin úr mörgum ólíkum
þættum. Sjálfur gaf Strindberg
löngu síðar í skyn, að Siri kona
hans hefði verið aðalfyrirmyndin,
en eins og Júlía var hún aðalborin
og hafði því tekið niður fyrir sig,
er hún giftist manni úr borgara-
stétt. í sjálfu sér er ekki ástæða
til að rengja þetta, en þó er hér
að fleiru að hyggja. Á það hefur
oft verið bent, að Strindberg hafi
þetta sumar í Skovlyst ekki staðið
í ósvipuðum sporum og fröken
Júlía. Kona hans mun hafa verið
búin að halda honum frá sér í
marga mánuði, og er hann fann,
að komung systir ráðsmannsins á
staðnum var honum ekki með öllu
afhuga, stóðst hann ekki mátið.
Bróðirinn komst brátt á snoðir um
samband þeirra og reyndi að kúga
fé út úr Strindberg, sem brást við
með því að siga á hann lögregl-
unni, vegna gruns um þjófnað; um
haustið kom málið fyrir dómstól,
en þá var Strindberg flúinn af
hólmi. Þessir hádramatísku at-
burðir endurspeglast að nokkm
leyti í sögunni Tschandala, sem
Strindberg samdi næsta vetur, og
þar sem aðalpersónan, mennta-
maður af háum stigum, hefur
kynferðisleg mök við óbrotna þjón-
ustustúlku. Sé sú lýsingjafn sjálfs-
ævisöguleg og allt bendir til, hefur
Strindberg fundist samfarir sínar
og ráðsmannssysturinnar saurga
sig á sama hátt og Júlíu finnst
faðmlög Jeans gera. Þama er um
ekkert annað að ræða en gimd
eftir líkama hvort annars; æðri ást
kemur þar hvergi við sögu. Þegar
fysnunum er svalað þyrmir af svo
megnum viðbjóði yfir þann aðilann,
sem hefur þroskaðra tilfinningalíf
og næmari samvisku, að honum
finnst hann ekki geta lifað.
Sú hugsun leita afar sterkt á
Strindberg um þetta leyti, og má
raunar heita að hann geri hana
að lífsskoðun sinni, að mannkynið
skiptist í æðri og lægri einstakl-
inga: annars vegar háþroskaverur,
sem haldi uppi menningu og skapi
andleg verðmæti, hins vegar lítt
siðfágaðar og grófgerðar lág-
þroskaverur. Þessi heimspeki
minnir mjög á ofurmennishyggju
þýska hugsuðarins Nietzsches, en
þvi fer fjarri, að Strindberg hafi
sótt hana til hans einvörðungu.
Að vísu las hann Nietzsche og
dáði, en með þeim skilur í veiga-
miklu atriði: Strindberg varð sem
sé aldrei eins sannfærður og Þjóð-
veijinn um það, að hinir bestu
hlytu að sigra í lífsbaráttunni; að
sá sterkasti hljóti að vera sá besti
og siðfræði hins göfuga ofurmenn-
is eigi að lokum að verða öllu yfir-
sterkari. Ofurmennishyggja
Strindbergs hefur því ætíð mjög
tragískan blæ, sem er leikritum
hans um átök afburðamanna og
ómenna mikill styrkur. Hins vegar
leiddi þessi trú hann sjálfan að
lokum inn í blindgötu algerrar
bölsýni, sem hann komst ekki út
úr fyrr en í Infemó-kreppunni.
Þegar Strindberg skrifar Fröken
Júlíu er hann á leið inn í blindgöt-
una, en þó ekki kominn lengra en
svo, að hann sér enn í ýmsar áttir.
Hann hefur hafnað bamstrú sinni
og neitar að trúa á æðri réttvísi.
Samt sleppir vitundin um ábyrgð
mannsins gagnvart Almættinu,
óttinn við reiði þess — sem hann
tjáir síðan óviðjafnanlega í leikrit-
unum eftir Infemó — ekki taki sínu
á honum. Glíman við óskiljanlegan
höfund tilverunnar, hann leggur
svo óheyrilegar þjáningar á mann-
inn, heldur áfram í skáldskap
Strindbergs, hvað sem öllum yfir-
lýsingum um annað líður. Innst
inni trúir hann því heldur ekki, að
sigrar manna hver á öðmm skipti
nokkm máli, enda þótt tignun 19.
aldar á lögum jarðnesks efnisvem-
leika skipi mönnum að halda það.
Þess vegna er, þegar allt kemur
til alls, aukaatriði, hvort er hinu
sterkara, karlinn eða konan, Jean
eða Júlía: hvomgu verður hlíft af
örlögunum. Grannt skoðað em þau
tvö jafn veglaus og allslaus og
hinn fyrsti maður og hin fyrsta
kona, þar sém þau standa í smán
sinni úti fyrir læstum hliðum ald-
ingarðsins.
Höfundur er leiklistarstjóri
hljóðvarps.
P
Mat fólks á andlegum verðmætum getur stundum
orðið með dulítið undarlegum hætti, ekki síst ef
Mammon karlinn kemst í spilið. Glöggt dæmi þessa
er bók, sem nýlega þvældist mér milli handa og er
einskonar ljósmyndaður annáll ársins 1984. í riti þessu
er m.a. kafli sem fjallar um bækur, gefnar út á
umræddu ári og fylgja ljósmyndir af þeim höfundum
sem ætla má að skrásetjara annálsins þyki mestur
töggurí.
Nú er það vitanlega hveijum og einum ftjálst að
meta fyrir sína sál hvað hann telur til bókmennta,
og eins hitt, hvar hann skipar einstökum verkum á
bekk. Þó verð ég að játa, að ég varð eins og dálítið
hissa, þegar ég sá í þessum „skáldakafla" pínulitla
mynd af Jóni úr Vör en aðra mynd, rúmlega fjórum
sinnum stærri var sú, af Snjólaugu Bragadóttur.
Við mjmdina af Jóni úr Vör stendur ekkert skrifað,
utan það, að hann hafi sent frá sér nýja ljóðabók á
árinu. Rejmdar kom sú bók sterklega til álita við út-
hlutun bókmenntaverðlauna Norðurlanda, en einhvem
veginn virðist það hafa farið framhjá Espólín ljómynd-
anna. Að minnsta kosti lætur hann þess hvergi getið.
Undir mynd af Snjólaugu Bragadóttur stendur hins
vegar orðrétt: „Ný skáldsaga hennar fékk góðar við-
tökur sem fyrri bækur hennar."
Ekki efa ég að sagan hennar Snjóku hafi fengið
„góðar viðtökur" hjá því bókaforlagi sem þrykkja lét
annálinn. Það vill nefnilega svo til, að þetta sama
bókaforlag gefur út bækur Snjólaugar Bragadóttur
frá Skáldalæk, hvorki meira né minna.
En lesendur góðir, ég ætla ekki að láta hanka mig
á nöldri heldur víkja að atvinnuauglýsingu sem birtist
í Morgunblaðinu fyrir nokkrum vikum. Þetta var ósköp
yfirlætislaus auglýsig með krossi í efra homi til
vinstri. Hún hófst á því, að óskað var eftir eldri
mönnum til flokksstjómar og það skilyrði sett að
þeir hefðu reynslu í garðyrkjustörfum. Þar fyrir neðan
stóð orðrétt: Sláttumenn: Um er að ræða slátt með
orfi og ljá við fremur erfiðar aðstræður. Tilvitnun
lýkur, eins og sagt er á æðri stöðum.
Sennilega eru gálgahúmoristar famir að brosa út
í annað, en frómari sálum til leiðsagnar skal þess
TVEIR ÚR ST J ÖRNULIÐINU
________Djass_________
Sveinbjörn I. Baldvinsson
Tveir fulltrúar úr
alþjóðlegu stjörnuliði
djassins halda hljómleika
hér á landi á Listahátíð
1986. TVeir píanóleikarar
og tónsmiðir sem hvor um
sig hafa markað skýr spor
í djasssöguna þótt með
ólíkum hætti sé. Eins og títt
er um menn sem marka
söguleg spor hafa þeir
báðir verið nokkuð
umdeildir meðal
fræðimanna í sínu fagi, en
óhætt er að fullyrða að fáir
jassleikarar hafa öðlast
meiri frægð og frama um
sína daga en einmitt þeir
Brubeck og Hancock, þótt
þeir séu að nánast öllu öðru
leyti ósambærilegir.
DAVE
BRUBECK
HERBIE
HANCOCK
DAVE BRUBECK hefur ásamt sögu-
frægum kvartett sínum, sem starfaði á
árunum 1950—1967, náð manna lengst í
því að afla djasstónlist almennra vinsælda.
Þannig kannast víst flestir við lagið „Take
Five“ sem kvartettinn gerði ódauðlegt á
sínum tíma. Þetta lag er reyndar eftir
hinn látna samstarfsmann Brubecks, saxó-
fónleikarann Paul Desmond, en Brubeck
hefur sjálfur samið fjöldann allan af þekkt-
um djasslögum, svo sem „Blue Rondo a
la Turk“ og „Out of Nowhere".
Brubeck hefur löngum verið umdeildur
djassleikari og verið gagnrýndur fyrir að
vera lítill blúsmaður. Vissulega bera lög
hans og píanóleikur þess greinileg merki
að þar fer langskólagenginn tónmennta-
maður sem stendur nær evrópskri tónlist-
arhefð en hjartaskerandi blús í F. Það er
líka einkennandi fyrir hann að mörg laga
hans eru í takttegundum sem ekki eru
algengar í djassi.
Eftir að kvartettinn frægi hætti form-
lega störfum árið 1967 stofnaði Brubeck
nýjan með saxófónleikaranum Gerry Mull-
igan. Eftir því sem þrír synir stofnandans
uxu úr grasi og urðu betur að sér í hljóð-
færaslætti fjölgaði svo Brubeckum í hljóm-
sveitinni þar til Mulligan var orðinn sá
eini í bandinu sem ekki var líka mættur
við kvöldverðarborðið á Brubeck-heimil-
inu. Síðan hefur Brubeck leikið með ýms-
um kvartettum en ekki hvað síst með
sonum sínum þremur auk þess að leggja
hin síðari ár aukna áherslu á tónsmíðar
af ýmsu tagi.
Það er þó ekki fjölskyldukvartett
Brubecks sem leikur hér á landi nú. Sonur
hans, Cliff Brubeck, leikur þó á bassann,
en auk hans eru í sveitinni klarínettuleikar-
inn Bill Smith og trommmarinn Randy
Jones.
Tónleikar The Dave Brubeck Quartet
eru í Broadway sunnudaginn 8. júní og
hefjast kl. 21.00.
HERBIE HANCOCK er frægur djass-
píanisti og tónsmiður eins og Dave
Brubeck en þar fyrir utan eiga þeir heldur
fátt sameiginlegt. Hancock er tuttugu
árum yngri, fæddur árið 1940. Það fer
ekki miklum sögum af klassískri tón-
menntun hans, en hann varð allfrægur sem
lagahöfundur eftir að Mungo Santamaria
gerði lag hans, Watermelon Man, vinsælt
í kringum 1960.
Á árunum 1963—1968 lék Hancock hins
vegar í hljómsveit trompetsnillingsins
Miles Davis og hefur sú vist ugglaust
verið honum mikil og traust akademía í
sveifluvísindum og djassfræðum.
Á þessum árum öðlaðist hann brátt
orðspor sem mikill hæfileikamaður á sviði
píanóleiks og tónsmíða og hljóðritaði Miles
allmörg lög eftir Hancock.
Eftir tímabilið með Miles stofnaði
Hancock eigin sextett og hóf að þróa eigin
tónlist og varð sá þáttur þróunarinnar
mest áberandi er fólst í síaukinni notkun
á rafmagnshljóðfærum og hljóðgerflum
af ýmsu tagi.
Árið 1973 minnkaði Hancock sveitina
niður í kvartett og sendi frá sér plötuna
„Headhunters" sem naut mikillar hylli og
þá einkum lagið „Chameleon". Aflaði þessi
plata Hancock og félögum vinsælda langt
út fyrir raðir djassgeggjara og til marks
um það má hafa að um nokkurra mánaða
skeið árið 1974 átti Hancock fjórar stórar
plötur í einu inni á vinsældalista.
Nýlega var sýndur í sjónvarpinu þáttur
þar sem Herbie Hancock lék vægast sagt
ákaflega rafvædda og vélræna tónlist
ásamt hljómsveitinni Rockit, en á tónleik-
unum hér verður hann einn á ferð og er
þar um að ræða viðburð á alþjóðlegan
djassmælikvarða. Herbie Hancock hefur
ekki komið fram sem píanósólisti um langt
skeið og það verður því stórspennandi að
sjá og heyra hvað hann er að hugsa, svona
einn og sér. Tónleikar hans eru í Broadway
fimmtudaginn 5. júní og hefjast kl. 21.00.
A L L
getið, að stofnun sú, sem taldi sig vanhaga um sláttu-
menn sem brugðið gætu ljám við erfiðar aðstæður,
gengur undir nafninu Kirkjugarðar Reykjavíkur.
Vonandi hefur þessi Iitla auglýsing yljað fleirum
en mér um hjartaraetur, því hversu ljúft er ekki, að
eygja þess einhveija von á atómöld, að slungir sláttu-
menn nostri við leiði manns að loknu víxlastreði og
bardögum við vindmyllur.
Ein auglýsing kallar á aðra, og því kemur upp í
huga mér útvarpsauglýsing, fárra ára gömul. Hún
var frá sjávarútvegsráðuneytinu og átti víst að fjalla
um takmörkun þorskveiða á ákveðnu hafsvæði. Ekki
man ég hana frá orði til orðs, en hitt man ég, að í
henni kom fram, að bannað væria ð veiða þjmgri
þrosk en fímmtán tonn þar um slóðir.
Af skömmum mínum hringdi ég í ráðunejrtið og
bað um samband við höfund auglýsingarinnar. Það
var auðsótt mál og reyndist sá vera einn af æðstu
embættismönnum á þeim bæ. Auðvitað óþarft að taka
fram að maðurinn hafði háskólagráður í bak og fyrir,
þrátt fyrir þessa undalegu notkun á móðurmálinu.
Ég bar mig eins aumlega og manni af Reykjahlíðar-
ættinni er frekast unnt, og sagði manninum mínar
farir ekki sléttar. Þannig væri nefnilega mál með
vexti, að þegar ég keypti mér þorsk í soðið, þá væri
það segin saga, ég fengi undantekningarlaust ein-
hveija árans hortitti, sem nálguðust ekki einu sinni
tonnið, hvað þá heldur þá þyngd fimmtánfalda. Og
samt yrði ég að borga fyrir þessa ómynd dijúgan
skilding. Hvort hann vildi ekki vera svo elskulegur
að segja mér, hvar ég gæti keypt fímmtán tonna
þrosk og helst fyrir lítið.
Fyrst var eins og sá með embættið í bijóstvasanum
skildi ekki alveg hvað ég væri að fara, en svo áttaði
hann sig, blessaður. Hófust nú vinsamlegar viðræður
um íslenskt mál og hvemig með það skyldi fara á
almannafæri, ekki síst í opinberum auglýsingum.
Það mátti „toppurinn" eiga, að hann áttaði sigá
mistökum sínum, en eins og títt er um embættismenn
og aðra sem mannaforráð hafa, þá hafði hann pott-
þétta afsökun til reiðu. Afsökunin var sú, að mannekla
væri í ráðuneytinu og því væri ekki tími til að huga
að móðurmálinu.
Vera má, að það komi þessu máli ekkert við, en á
árum síðari heimsstyijaldarinnar er sagt, að Churshill
karlinn hafi sent herforingjum sínum illa skrifaðar
skýrslur í hausinn og gilti þá einu þótt fjöldi manns-
lífa væri í veði. Einhveijir voru víst eitthvað óhressir
með þetta og höfðu orð á því við gamla manninn.
Gonum varð ekki svara fátt, frekar en endranær og
svaraði eitthvað á þessa leið: Við beijumst fyrir fram-
tíð enskrar siðmenningar, en hún byggist á enskri
tungu. Ef foringjamir á vígvöllunum bera ekki virð-
ingu fyrir móðurmáli sínu getum við gefíst upp án
tafar.
Flóknara var það mál nú ekki. Ég til þess að menn
verði slegnir af fyrir slaka íslenskukunnáttu, en mér
þætti vænt um, að málsóðar prýddu tilveruna með
þögn sinni.
Pjetur Hafstein Lárusson