Morgunblaðið - 16.11.1986, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 16. NÓVEMBER 1986
B 5
Fyrra bindi
Fávitans eftir
Dostoévskí komið
út á íslensku
Höfundurinn
Pjodor Dostoévski:
Það eru bara
voðalegar aðstæður
mínar sem neyða mig
til þess að hefjast
handa við þessa
ófullburða hugmynd___
HUGMYNDIN
ER AÐ LÝSA HINUM
FULLKOMNA MANNI
TEXTI/ILLUGIJOKULSSON
Um kvæði Krist-
jáns Karlssonar
í ritgerðinni um tvö kvæðasöfn
Kristjáns Karlssonar kafar Matt-
hías víða svo djúpt í botnlausa hylji
ljóðskjms og tjáningaraðferðar
Kristjáns, að ég hélt stundum, að
hann mundi kafna og að honum
mundi ekki skjóta upp aftur. Ótti
minn reyndist ástæðulaus. Matthías
kom úr kafínu með þann feng, sem
hann sóttist eftir: viðhlítandi skiln-
ing og skýringar. Kristján Karlsson
er mestur undir j-fírborðinu, eins
og borgarísjakinn, sem brotnar úr
jökulfjallinu og flýtur suður í golf-
strauminn, til þess að eyðast þar,
hverfa til upphafs síns, og koma
þaðan aftur sem efni í nýjan djúp-
kafara. Vera má að ég tali hér
óljóst, en svo ég segi unbúðaiaust
hug minn: þá er Kristján mikið
skáld og Matthías skarpskyggn á
sérkenni hans og frumleg sjónar-
hom.
Athvarf í himingeimnum
Þetta er stysta ritgerð „Bók-
menntaþátta". En hún er nægilega
löng til að lýsa viðhorfí Matthíasar
til ljóðskáldsins og gagnrýnandans
Jóhanns Hjálmarssonar.
Jóhann er skáld einlægni, hljóð-
látt og velviljað skáld, og hann er
áreiðanlega mjög vandvirkur í
ljóðagerð. En hann er fremur dapur
og lágróma. Ég er hissa á að Matt-
hías vinur hans skuli líkja honum
við eldgos, sem breiðir helluhraun
yfír jörðina. Er hann ekki fremur í
ætt við mjúkan mosann, sem klæð-
ir hraunið, undirstöðujurt allra
annarra jurta?
Umhverfis Sturiu
Þórðarson. Rit-
stýrð sagnfræði
Ritstýrð sagnfræði er að mér
skilst orð yfír hugtak, sem annað
hvort Halldór Laxness eða Þórhall-
ur Vilmundarson hafa fundið upp
og merkir skáldverk, sem höfundur-
inn setur saman úr staðreyndum,
sem hann lagar í hendi sinni og
mótar eftir þörfum skáldverksins
með eigin reynslu að ívafí og leiðar-
ljósi. Þetta tek ég undir.
Eitt af því sem við og við sannar
skarpskyggni Matthíasar í þessari
löngu ritgerð er þátturinn um dráp
Vatnsfirðinga, bræðranna Þórðar
og Snorra. Þar bendir Matthías á,
að lýsing Sturlu Þórðarsonar á
Þórði Þorvaldssyni er svo að segja
alveg samhljóða lýsingunni á Gunn-
laugi ormstungu í Gunnlaugssögu
og Hallfreði vandræðaskáldi í Hall-
freðarsögu. Hallfreðarsaga _ hefur
hingað til verið talin eldri en íslend-
ingasaga. Þetta stenst ekki lengur.
Höfundar Hallfreðarsögu og Gunn-
laugssögu gefa báðir aðalsöguhetj-
um sínum útlit og fas Þórðar
Þorvaldssonar, sem Sturla Þórðar-
son þekkti og dáist greinilega mjög
að.
Aftur á móti tel ég vangaveltur
Þórhalls Vilmundarsonar og fleiri
norrænufræðinga um þá hugmynd,
að Hörður Grímkelsson sé Sturla
Sighvatsson í dulargervi, heldur
ósennilegar og rökin fyrir þeim
veik.
Ég hallast mjög að þeirri kenn-
ingu Matthíasar, að Sturla Þórðar-
son sé höfundur Njálu. Áður
aðhylltist ég röksemdir Barða Guð-
mundssonar fyrir því að Þorvarður
Þórarinsson hefði skrifað Njálu og
notað samtímaatburði sem efnivið
í söguna. Með ritgerð sinni um
Sturlu hefur Matthías yfírbugað
Barða, og alla aðra sem leitað hafa
að höfundi Njálu. Helgi á Hrafn-
kelsstöðum hélt því fram, að Snorri
hefði skrifað Njálu, ogjafnvel hefur
Matthías gert því skóna í einni af
Lesbókargreinum sínum um Njálu,
að hann hafi átt þátt í frumnjálu,
— kannski er hann ekki viðsfjarri
hinu rétta. Frumnjála hefur vafa-
laust verið skrifuð í Odda og Snorri
flutt þau drög með sér vestur í
Borgarfjörð.
Fjörutíu árum eftir dauða Snorra
lýkur bróðursonur hans við stór-
virkið. Á allri 13. öld er Sturla
Þórðarson eini maðurinn sem hefur
öll skilyrði til að geta unnið þetta
guðdómlega bókmenntaafrek.
Matthías hefur dregið fram svo
mörg og augljós rök fyrir þessu,
að þau duga til að sannfæra mig.
Fjodor Dostoévskí þekkti
breyskleika mannanna
öðrum betur. í
skáldsögum hans er að
fínna þjófa, morðingja
og drykkjusvola; vændiskonur,
melludóiga og fjársvikara;
spilafífl, spjátrunga og gortara;
samsærismenn og rógbera;
oflátunga og guðníðinga, og þá
er ekki allt upptalið enn. Öllu
þessu fólki lýsti Dostoévskí af
innsæi sinnar píndu sálar og fann
að hann átti auðvelt með að setja
sig í spor þess. En þar kom að
honum blöskraði; hann
uppgötvaði í brjósti sér þörf og
þrá til þess að draga svona einu
sinni upp mynd af góðum manni,
eða fullkomnum manni eins og
hann orðaði það. Hann hafði í
huga Jesúm Krist en niðurstaðan
varð Myshkin prins, söguhetja
Fávitans sem nú er komin út á
íslensku, fyrra bindi.
Það er fátítt að rithöfundar
hafí búið við jafn mikla óvissu og
óreiðu og Dostoévskí en eigi að
síður tekist að semja snilldarverk.
Dostoévskf bjó ekki við sæmilegan
frið og þokkalegan flárhag fyrr
en allra síðustu ár ævinnar og
fram að því hafði líf hans verið
sannkallaður hvirfilbylur. Hann
flæktist í samsæri gegn stjóm
Zsarsins og var dæmdur til dauða
en náðaður frammi fyrir
aftökusveitinni; hann þoldi
þrælkunarvist í Síberíu og síðan
fyrirlitningu menntamanna í
Moskvu og Pétursborg þegar
hann gerðist íhaldssamur í pólitík;
tilvist guðs og freistingar holdsins
ásóttu hann; hann hafði ekkert
vit á peningum og safnaði
skuldum svo oft var hann beinlínis
í felum fyrir rukkurum, og þá
sjaldan hann eignaðist fé eyddi
hann því mestanpart í seyðandi
hringsnúning rúllettunnar. Hann
elskaði konur og margar konur
elskuðu hann en því miður
sjaldnast þær réttu.
Spilafíflið
skiptir sköpum
Árið 1866 datt Dostoévskí loks
f lukkupottinn. Hann hafði þá
þegar öðlast mikla frægð fyrir
bækur sínar, og af þeim ber Glæp
og refsingu hæst, en frægðin varð
ekki til þess að létta á áhyggjum
hans. Nauðungarsamningur við
óprúttinn útgefanda vofði yfír
honum; hann varð að skila
fullskrifaðri skáldsögu fyrir lok
október, að öðrum kosti mátti
heita að útgefandinn eignaðist
hann með húð og hári til æviloka.
í byijun október hafði honum
ekki tekist að hafa sig að
skrifpúltinu og eymd og volæði
blasti við. Vinir hans útveguðu
honum þá unga stúlku sem kunni
hraðritun, er þá var nýlunda, og
á fáeinum vikum las Dostoévskí
henni fyrir söguna um Spilafíflið.
Hann leitaði ekki langt yfír
skammt, seildist bara oní sína
eigin sálarkytru og bókin þykir
enn f dag einhver magnaðasta
lýsing á hvers konar fíkn sem
fest hefur verið á blað. Sagan
læknaði Dostoévskí að sönnu ekki
af spilagleðinni en hún frelsaði
hann úr klóm útgefandans
ófyrirleitna og umfram allt færði
hún honum hraðritarann Önnu
Snitkinu. Stúlkan var tvítug og í
byijun full óblandinnar virðingar
í garð Dostoévskís sem var
hálffímmtugur. Virðingin
breyttist á skömmum tíma f ást
og fyrir sitt leyti hreifst
Dostoévskí svo af stúlkunni að
aðeins hálfum mánuði eftir að
vinnunni við Spilafíflið lauk bað
hann hana að kvænast sér.
Það var mesta gæfuspor lífs
hans því hún átti eftir að koma
ró bæði á óreiðufullan lífsmátann
og kvalið sálartetrið. í byijun voru
erfíðleikamir þó varla
yfírstíganlegir, skuldunautamir
þrengdu sífellt hringinn og alls
konar misskilin greiðvikni við
ættingja sfna stóð Dostoévskí
mjög fyrir þrifum. Hann tók það
eina ráð sem hann sá og stakk
af frá öllu saman. í upphafí árs
1867 héldu þau hjón til Evrópu
°g bjuggust við að snúa heim eftir
§óra mánuði. Þau vom í burtu í
fjögur ár og á þessum ámm
skrifaði Dostoévskí Fávitann og
þar að auki vænann part af
Djöflunum, næsta stórvirki sínu.
„Þetta er ófyrir-
gefanlegt“
Dresden og Baden og Genf og
Mílanó og Flórens og Wiesbaden.
Milli þessara borga flökkuðu
Dostoévskí-hjónin þrotlaust á
Evrópureisu sinni og Qárhagurinn
var að vanda slæmur. Þegar
Dostoévskí tókst að fá peninga
að láni var eins víst að hann sóaði
öllu saman við rúllettuborðin í
Baden og Wiesbaden, sama
hversu hátíðlega hann lofaði Önnu
að nú væri hann hættur. Hún
ávítaði hann aldrei og huggaði
hann möglunarlaust þegar iðmnin
hvolfdist yfír hann. Ægileg
flogaveikiköst hans bar hún
sömuleiðis með stóískri ró og hún
mátti þola dauða fyrri dóttur í
frumbemsku. Það er sjaldgæft
að jafn mikið sé lagt á jafn unga
konu en Anna Snitkina bugaðist
aldrei, þvert á móti efldist hún
við hveija raun. Enginn skyldi
ímynda sér að þolinmæði hennar
við Dostoévskí hafí stafað af
geðluðrahætti eða ragmennsku,
öðm nær; hún gerði sér bara grein
fyrir því að þessi erfíði og dyntótti
eiginmaður hennar væri snillingur
og helgaði sig því af óskiptri ást
að gera honum kleift að vinna sín
störf. Óvarlegt væri að vanmeta
vinnuþrek og þrautseigju
Dostoévskís en án Önnu Snitkinu
er vafasamt að honum hefði
auðnast að ljúka við Fávitann —
hvað þá Djöflana eða bálkinn um
Karamazov-feðga.
Fmmdrög og uppköst
Dostoévskfs að Fávitanum hafa
varðveist og gefa ómetanlega
mjmd af því hvemig hann vann,
hvemig hugmyndir hans þróuðust
og breyttust og persónur skiptu
um ham eftir því sem
grannhugmyndin krafðist. Sú
grunnhugmynd var einföld en
hægara sagt en gert að festa
hana á blað. Hann skrifaði
skáldbróður sínum: „Lengi hef ég
verið kvalinn af hugmynd einni,
en ég var hræddur við að búa til
úr henni skáldsögu af því hún er
svo afskaplega snúin og ég var
ekki undir hana búinn, þó hún sé
freistandi og ég sé mjög veikur
fyrir henni. Hugmyndin er að lýsa
hinum fullkomna manni. Ekkert
getur að mínum dómi verið
erfiðara, sérstaklega nú til
dags___Ég hef fengið vott af
þessari hugmynd áður en það er
ekki nóg. Það era bara voðalegar
aðstæður mínar sem neyða mig
til þess að hefjast handa við þessa
ófullburða hugmynd: kannski
þróast hún undir pennanum
mínum. Þetta er ófyrirgefanlegt. “
Dlmennin skrifa
sig sjálf
Og vissulega þróaðist
hugmyndin jafnóðum og
Dostoévskí skrifaði en það gekk
ekki átakalaust. Hann vissi varla
sjálfur til að byija með hvað hann
ætti við með „hinum fullkomna
manni" — nafnið „Fávitinn" var
ákveðið frá byijun en uppköstin
gefa til kynna að Dostoévskí hafí
lengi velkst f vafa um það hvort
söguhetjan, Myskhin, ætti
raunveralega að vera fáviti eða
bara svo græskulaus og einlægur
að hundingjamir í kringum hann
teldu hann fífl. Síðari lýsingin
varð ofan á en Myskhin vafðist
samt fyrir skapara sfnum enn um
sinn, enda margir rithöfundar
rekið sig á það að það er ekki
heiglum hent að lýsa „góðum
manni" á bók — meðan illmennin