Morgunblaðið - 16.01.1987, Blaðsíða 10

eftirÞorvald Gylfason
I
Verdi var innan við þrítugt þegar
hann náði eyrum næstum allrar
ítölsku þjóðarinnar með óperunni
Nabucco, sem var frumsýnd í Scala-
leikhúsinu í Mílanó 1842. Fangakór-
inn, sem óperan er frægust fyrir
fram á þennan dag, varð eins konar
þjóðsöngur og sameiningartákn ít-
ala. Daginn eftir frumsýninguna var
hann sunginn um alla Mílanó líkt
•i og danslög eru sungin á okkar dög-
um og fór svo eins og eldur í sinu
um allt land. Ítalía var sundruð.
Mílanó var höfuðborg konungdæmis,
sem heyrði undir Austurríkiskeisara,
og nákomnir ættingjar hans stjóm-
uðu öðrum landshlutum. ítalir voru
í uppreisnarhug og fengu útrás í
söng.
Nabucco var sýndur 65 sinnum
fyrir næstum fullu húsi fýrsta árið.
Ahorfendaskarinn var um 170.000
manns. Langfiestir þeirra voru
Mílanóbúai', enda var þetta fyrir
daga jámbrautanna, og venjan var
sú, að óperan kom til fólksins og
ekki öfugt. Þessi mikla aðsókn er
merkileg, vegna þess að Míianó var
litlu stærri á þessum tíma en
1 1 Reykjavík og nágrenni em nú; íbúar
Mílanó voru innan við 150.000. Arin
næst á eftir var óperan sýnd í öðmm
Evrópulöndum og í Norður-, Mið-
og Suður-Ameríku.
II
Hylli þessarar þriðju ópem Verdis
markaði þáttaskil í lífi hans. Honum
var skipað á bekk með fremstu tón-
skáldum Ítalíu, og þurft hann ekki
að hafa fjárhagsáhyggjur upp frá
því. Tónlistarferill hans eftir þetta
var samfelld sigurganga í meira er,
hálfa öld, en þó alls ekki áfallalaus.
Ólíkt mörgum öðmm tónskáldum
, tók Verdi stöðugum framfömm alla
' ævi og stóð á hátindi sköpunargáfu
sinnar og frumleika á áttræðisaldri,
þegar hann samdi Otellu og Falstaft'
eftir leikritum Shakespeares. Verdi
varð smám saman sannknllud þjóð-
hetja á Ítalíu. Hann vaið þegar í
lifanda lífi ástsælasta ópemtónskáld
allru tíma, og það er hann enn, ef
áhorfendafjöldinn í ópemhúsunum
er hafður til marks.
Umskiptin vom skyndileg, næst-
um einu og í ópem. Skömmu áður
en hann samdi Nabucco, hafði Verdi
rambað á barmi örvæntingar, fé
vana, verklaus og þjakaður at'
þunglyndi og djúpri sorg. Hann hafði
misst bæði bömin sín komung og
konu sína með stuttu millibili og
neyðzfc til aö semja gamanóperu
(Kóngur í einn dag) um svipað leyti
— og er þó ólíku saman að jafna,
þótt Verdi sjálfur nefndi þetta allt
í sömu andrá síðar. Óperan hafði
verið hrópuð niður á fmmsýningu í
Scala-leikhúsinu og flutt þar aðeins
þetta eina sinn. Verdi hafði heitið
sjálfum sér að semja aldrei ópem
eftir það.
III
Sjálfur lýsti Verdi þessum at-
burðum þannig löngu síðar:
„En þá helltust hörmungarnar
yfir mig. í byijun apríl veiktist litli
drengurinn minn: læknarnir vissu
ekki hvað að honum var og vesaling-
urinn litli dó í fangi örmagna móður
sinnar. Eins og þetta væri ekki nóg,
veiktist litla stúlkan mín nokkmm
dögum síðar, og hún dó líka. Og
eins og þetta væri enn ekki nóg,
fékk vesalings konan mín heiftar-
lega heilabólgu, og 3. júní var þriðja
kistan borin út úr húsi mínu!
Ég var einn, einn, aleinn! A aðeins
tveim mánuðum höfðu öll þijú yfir-
gefið mig að eilífu; fjölskylda mín
var orðin að engu! Og þrátt fyrir öll
þessi ósköp var ég skuldbundinn til
að skrifa gamanópem!!
Kóngur íeinn dagwakti ekki fögn-
uð; viðtökurnar réðust vafalaust af
tónlistinni að nokkm leyti, en sýn-
ingin var ekki heldur góð. Ég fylltist
óskaplegri angist vegna ógæfunnar
í einkalífinu og beizkju, vegna þess
að vinnan hafði bmgðizt mér líka;
ég sannfærðist um, aö tónlistin
gæti enga huggun veitt mér, og
ákvað að semja aldrei tónlist fram-
ar.“
Ævisöguritarar Verdis hafa brot-
ið heilann um þessa átakanlegu
lýsingu, meðal annars vegna þess
að það em villur í henni. Dóttirin dó
á undan syninum, öfugt við frásögn
Verdis sjálfs. Enn undarlegra er hitt,
að bömin og konan féllu frá á
tveggja ára bili í raun og vem, ekki
á tveim mánuðum eins og Verdi
segir. Dóttirin dó í ágúst 1838, son-
urinn í október 1839 og konan í
júní 1840. Hvernig er hægt að mis-
minna annað eins og þetta? En
þannig var Verdi.
IV
Það var ópemstjórinn á Scala,
Merelli að nafni, sem kom Verdi til
bjargar eftir allar þessar hörmung-
ar. Hann stappaði stálinu í Verdi
og fékk hann með eftirgangsmunum
til að semja Nabucco. Það var reynd-
ar almælt um þetta leyti, og viðtekin
skoðun þangað til nýlega, að Mer-
elli væri faðir tveggja óskilgetinna
barna söngkonunnar dáðu Giusepp-
inu Strepponi, sem söng aðalsópran-
hlutverkið í Nabucco við fmmflutn-
inginn á Scala og varð síðar kona
Verdis. Nú er þó yfírleitt talið
líklegra, að faðirinn hafi verið Mor-
iani, sem var fremsti tenór ítala um
þessar mundir og giftur.
Verdi og Giuseppina höfðu kynnzt
þrem ámm áður, þegar fyrsta ópera
háns, Oberto, var færð upp á Scala
1839, enda áttu Giuseppina og Mor-
iani að syngja aðalhlutverkin. Én svo
veiktist Moriani, og allt fór úr skorð -
um, en Giuseppinu tókst þó að telja
Merelli á að sýna ópemna samt með
öðmm söngvurum. Óperan fékk góð-
ar viðtökur. Verdi var 26 ára.
Það var löngu seinna, að Verdi
og Giuseppina felldu hugi saman
eftir margra ára vináttu og bjuggu
svo saman í 12 ár, áður en þau gift-
ust. Þessi óvígða sambúð vakti
megna andúð í heimabyggð Verdis
í Busseto, þar sem þau bjuggu stund-
um, skammt fyrir suðaustan Mílanó.
Auk þess fór alla tíð ýmsum sög-
um af fortíð Giuseppinu og bömun-
um tveim, sem hún hélt í fjarlægð
og hafði lítið samband við til að
varpa ekki skugga á meistarann,
eins og Verdi var ævinlega ávarpað-
ur, hvar sem hann kom. Allt hvíldi
þetta eins og mara á Giuseppinu
eins og ljóst er af dagbókum hennar
og bréfum, þótt hún væri annars
ánægð, glaðvær og geðsleg að allra
dómi. En Verdi var dulur og erfiður
í skapi, svo að óvíst er, hversu þungt
honum féllu þessir málavextir. Hitt
virðist víst, að Giuseppina reyndist
Verdi ákaflcga vel alla tíð, og bar
hvergi skugga á af hennar hálfu svo
vitað sé.
V
Eftir að Nabucco hafði slegið í
gegn, rak hver óperan aðra á fimmta
áratugnum. Verdi samdi hvorki
meira né minna en 12. nýjar óperur
frá 1843 til 1850, og eru Ernani,
Macbeth (eftir leikriti Shakespeares)
og Luisa Miller þekktastar þeirra
nú. Hinar níu eru líka fluttar reglu-
lega á Ítalíu og annars staðar, og
eru aliar til á hljómplötum. Nabucco,
Ernani og Macbeth (og ein enn: !
Lombardi) eru meira aö segja til á
myndböndum, sem fást leigö í
Reykjavík og hægt er aö kaupa til
eignar frá útlöndum. Ekkert þessara
æskuverka Verdis hefur þó verið
flutt á íslandi hingað til.
Þessar fyrstu 15 óperur Verdis
má kalla fyrsta kaflann af þrem á
þroskaferli hans sem tónskálds. Ail-
ar fjalla þær urn ást, átölc og dauða
meö einnvetjum hætti — allar nema
misheppnaða gamanóperan, Kóngur
í einn dag. Og allar ern þær svipað-
ar að ytrt búningi. Með nokkurri
einföldun má segja, aö þessar óperur
sén allar eins konar sönglagasöfn,
þar seni hverfc atriði er eins og kyrr-
alífsmynd í málaralist. Hver arían
rekur aðra eins og á konsert: ein
lýsir afbrýðiskasti, önnur bljúgrí
auðmýkt, þriðja grimmdaræði; og
þannig er allt litróf tilfinninganna
túlkað í söng.
VI
Annar kaflinn á listaferli Verdis
hófst með meistaraverkunum þrem,
sem margir þekkja: Rigoletto, II
Trovatore og La Traviata. Þessar
óperur voru frumfluttar í Feneyjum
ogRóm 1851—53. Verdi vartæplega
fertugur og öðlaðist heimsfrægð á
skömmum tíma. Allar þijár hafa
verið á dagskrá nánast allra meiri
háttar óperuhúsa um víða veröld
jafnan síðan og notið íeiknalegra
vinsælda. Rigoletto var til dæmis
fyrsta óperan, sem Þjóðleikhúsið
sýndi vígsluárið 1951, með Guð-
mundi Jónssyni, Þuríði Pálsdóttur
og Stefáni íslandi í aðalhlutverkum,
og var hún endursýnd í Þjóðleik-
húsinu 1960. Hinar tvær hafa líka
verið sýndar tvisvar hvor hér heima,
fyrst í Þjóðleikhúsinu og síðan í ís-
lensku óperunni, II Trovatore 1986
og La Traviata 1983—4.
Nú kvað við nýjan tón. Áhorfend-
um var ekki boðið upp á söngatriða-
romsu í sama mæli og áður, heldur
runnu aríurnar og kóratriðin saman
í eitt í þessum óperum, þannig að
úr varö lifandi og órofa heild ein:; og
í góðum ieikritum. Þetta á þó sízt
við um I! Trovatore, þar sem aríum-
ar eru eins og glitrandi perlur á
bandi. Lagauðgin í söngnum og blæ -
brigðin í hljómsveitarleiknum voru
meiri í þessum óperum en í æsku-
verkunum. Auk þess var meira um
samsöng, þar sem sungid var v víxl
eins og í samtölum lifandi fólks.
Þannig býr til dæmis La Traviata
yfir sams konar leikrænum sannfær-
ingarkrafti og saga og leikrit Dumaa
um Kamelíufrúna, sem Verdi sótti
efniviðinn í, eða þá samnefnd kvik-
mynd með Gretu Garbo, sem margir
þekkja.
VII
Það er trúlegt, aö sagan og leik-