Morgunblaðið - 15.05.1987, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. MAÍ 1987
(fr
B 5
farartæki hafi þegar verið skil-
greint.
í upptalningarskilgreiningu er
umfang hugtaksins skilgreint með
því að:
a) telja upp alla hluti eða atriði sem
falla undir það: eðalgastegundir
eru helíum, neon, argon, krypt-
on, xenon og radon;
b) telja upp öll undirhugtök aðal-
hugtaksins sem á að skilgreina:
með vélknúnu farartæki er átt
við bU, fjórhjól, bifhjól, vélsleða
og dráttarvél;
c) gefa reglu til þess að fá upptaln-
ingu: meðaltal er summa talna
deilt með fjölda talnanna.
Ýmislegt ber að varast í skil-
greiningaskrifum. Hér skal nefnt
það helsta.
1. Ófullkomin skilgreining: skyr-
hræra er matur. Skyrhræra er
ekki nægilega aðgreind frá öðrum
mat.
2.. Of víð skilgreining: Hesthús er
bygging í dreifbýli. Hér er hest-
hús ekki aðgreint frá öðrum
byggingum né tekið tillit til þess
að hesthús eru líka til í þéttbýli.
3. Of þröng skilgreining: gos-
flaska er glerflaska undir
gosdrykk. Hér er horft framhjá
því að líka eru til plastflöskur und-
ir gosdrykki.
4. Hringskilgreiningar.
a) innan sömu skilgreiningar: raf-
rás er rafrás sem notuð er í
tölvubúnaði. Hér er sama orðið
notað til að skilgreina sjálft sig.
b) innan sama hugtakakerfis:
ISO-staðall er staðall sem ISO
gefur út, og síðar ISO er stofnun
sem gefur út ISO-staðla.
Hugtakakerfi
Hugtök tiltekinnar fræðigreinar
eru ekki einangrað fyrirbæri heldur
ber að líta á þau í samhengi. Til
þess að skoða þetta samhengi er
nauðsynlegt að skoða venslin milli
hugtakanna og setja þau upp í hug-
takakerfí þar sem sjá má tengsl
þeirra í skjótri svipan.
Ekki flokka allir þessi vensl eins
en hér skulum við líta á flokkun
samkvæmt þýskum stöðlum DIN
2330/2331. Þar er skipt í tvo aðal-
flokka, stigveldisvensl og önnur
vensl, og skiptast þeir í nokkra
undirflokka (6. mynd):
vensl
stigveldisvensl
— eiginleikavensl
eða rökvensl
— hlutvensl
önnur vensl
— orsakavensl
— tímavensl
— upprunavensl
— tólvensl
— framleiðsluvensl
Eiginleikavensl má sýna m.a. á
þennan hátt (7. mynd):
eiginleikavensl
sama hugtak
yfirhugtak —
undirhugtak
skörun
merkingar útiloka
hver aðra
© © neitun
Ekki eru öll vensl jafnmikilvæg
í íðorðastarfi en oftast eru notuð
vensl aðal-, undir- og hliðarskipaðra
hugtaka í hugtakakerfí t.d. (8.
mynd):
hlutvensl
f arartæki
bill
Hinar ýmsu gerðir hugtaka-
vensla má nota til þess að setja upp
hugtakakerfi. Hugtakakerfi er skil-
greint sem samsafn hugtaka sem
tengjast með venslum eða sem skil-
greina má vensl á milli og mynda
þannig eina heild. Hugtakakerfi
þurfa að vera þannig að vensl hug-
taka séu ljós og auðvelt sé að bæta
við hugtökum.
Hugtakakerfi má setja fram á
myndrænan hátt eða sem lista.
Vensl hugtaka í kerfinu sjást nokk-
uð af stöðu þeirra. Einnig má nota
tölur og ýmis tákn og örvar. Eftir-
farandi atriði þarf að hafa í huga
við uppbyggingu og framsetningu
hugtakakerfis og skiptir þá ekki
máli hvaða aðferð er notuð við
framsetningu:
(1) Kerfíð þarf að vera einfalt og
skýrt og gert við hæfi þeirra sem
eiga að nota það.
(2) Auðvelt þarf að vera að fá yfír-
lit yfír allt kerfið. Erfitt getur verið
að átta sig á mjög mörgum hugtök-
um í einu. Uppsetningin þarf því
að miðast við þarfir notandans.
(3) Ljóst þarf að vera af uppsetn-
ingunni hvaða vensl eru milli
hugtaka og eftir hvaða eiginleikum
er flokkað.
(4) Auðvelt þarf að vera að auka
við kerfið án þess að endurskoða
það frá grunni.
Lítum nú á dæmi um það hvem-
ig setja má fram hugtakakerfí (9.
mynd):
framsetning hugtakakerfis
örtölva
1 örtölva
1.1. hugbúnaður
1.2. vélbúnaður
1.2.1 örgjörvi
1.2.1.1 reikniverk
1.2.1.1.1 hlaðminni
1.2.1.1.2 safnari
1.2.1.2 stýriverk
1.2.1.2.1 skipanateljari
1.2.1.2.2 skipanagisti
1.2.1.2.3 vistfangsgisti
1.2.1.2.4 biðminni
1.2.1.2.5 stöðugisti
1.2.1.3 minni
1.2.1.4 tengibraut
1.2.1.4.1 vistfangabraut
1.2.1.4.2 gagnabraut
1.2.1.4.3 stýribraut
1.2.2 fýlgibúnaður
1.2.3 tengibraut
1.2.4 ílagsstunga
1.2.5 frálagsstunga
En hvaða gagn höfum við af
hugtakakerfum í venjulegu íðorða-
starfi spyr sjálfsagt einhver. Því er
til að svara að það er ekkert tak-
mark í sjálfu sér að búa til hugtaka-
kerfi, hins vegar er hugtakakerfi
ómetanlegt hjálpartæki í íðorða-
greiningu og íðorðavinnu.
— Með hugtakakerfum má fá
grundvallarþekkingu á hugtaka-
kerfi þeirrar greinar sem í hlut á
og það er forsenda allrar skipu-
lagðrar íorðavinnu.
— Með hugtakakerfum má hafa
gott yfirlit yfir endurskoðun hug-
taka greinarinnar. Kerfið leiðir
fljótt í ljós göt í hugtakakerfið og
rangar staðsetningar hugtaka
o.þ.h.
— Með hugtakakerfi má fá þekk-
ingu á innbyrðis sambandi hugtaka
en það getur haft þýðingu við orða-
smíðina.
— Samanburður á hugtakakerfum
tveggja eða fleiri tungumála leiðir
í ljós að hve miklu leyti hugtaka-
kerfi málanna samsvara hvort öðru
en það er grundvallaratriði í öllum
samanburði í íðorðastarfi þegar
meta þarf jafngildi hugtaka og
íðorða milli mála.
— Þegar íðorðasafn er unnið upp
úr erlendum gögnum, t.d. staðli eða
orðasafni, þá má alls ekki þýða
orðasafnið beint á móðurmálið. Með
því móti er verið að þröngva er-
lendu hugtakakerfi og málkerfi upp
á móðurmálið og er ekki í anda
íslenskrar málvemdarstefnu. Þess
vegna er nauðsynlegt að hafa í
huga þau vinnubrögð sem hér er
lýst að framan til að koma sér upp
íslensku hugtakakerfí og skilgrein-
ingum þeirra hugtaka sem verið er
að fást við áður en farið er að
smíða ný íðorð svo að þau verði til
í eðlilegu íslensku umhverfi óháð
erlendum áhrifum.
Íðorðasmíð
Þá er loks komið að því að skíra
þessi hugtök sem ég hef verið að
flokka, skrifa skilgreiningar við og
setja í hugtakakerfi. Takið eftir því
að ég er búinn að tala í 20 mínútur
um það sem ég þarf að gera áður
en ég fer að huga að íðorðasmíð-
inni. Og til hvers skyldi svo allur
þessi undirbúningur vera? Jú, til
þess að auðvelda mér að búa til
heiti yfir þau hugtök sem eru í
þessu tiltekna orðasafni.
Mér ætti nú að vera ljósara hver
einkenni þessara hugtaka eru, hver
vensl eru á milli þeirra og hvað þau
merkja hvert fyrir sig. Eg er búinn
að skilgreina hugtökin svo að óþarfi
er að troða einhvers konar skil-
greiningu inn í íðorðið. Þess vegna
á að vera auðveldara fyrir mig að
beita þeim orðmyndunarreglum
sem ég kann eða á að kunna til að
búa til góð nýyrði sem lifa lengi
við mikinn fögnuð landsmanna!
Þetta hugtakakerfi mætti einnig
setja fram á eftirfarandi hátt (10.
mynd):
örtölva
. 3
Næmnisþjálfun
(SENSITIVITY - TRAINING)
Næmnisþjálfun hjálpar hverjum og einum að átta sig á hvern-
ig hann hindrar sig í að fá það út úr lífinu sem hann þráir
og hvernig hann getur sigrast á hindruninni.
Notaðar verða aðferðir grundvallaðar á lífefli og Gestalt,
sem auka næmi okkar á eigin tilfinningar og finna leiðir til
að tjá þær á þann hátt, sem fullnægir þörfum okkar.
Við vinnum í andrúmslofti trausts og hlýju sem gerir okkur
kieyft að vera við sjálf innan um aðra.
Námskeiðw verða tvö, mánudaga kl. 20.00-22.30
(6 vikur) og fimmtudaga kl. 20.00-22.30 (8 vikur).
Upplýsingar í síma 75875 eftir kl. 18.00.
ÍSLENSKUR GESTALTSKÓLI.
ARMBAND
Silfurlitað armband (spöng) með
tveimur litlum steinum hefur tapast,
sennilega í miðbænum. Finnandi vin-
samlega geri aðvart í síma 10770.
Fundarlatin.
ÓDÝRAR
GÆÐASKRÚFUR
Eigum fyrirliggjandi mikið úrval af galvaniseruð-
um skrúfum, ryðfríum skrúfum og álskrúfum
í öllum stærðum. Einnig sjálfborandi skrúfur og
plasthettur i\mörgum litum.
Þetta eru viðurkenndar vestur-þýskar þakskrúfur.
Afgreiðum sérpantanir með stuttum fýrirvara.
1