Morgunblaðið - 15.05.1987, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. MAÍ 1987
B 7
Guðni Kolbeinsson:
AÐ ÞÝÐA
Á ÍSLENSKU
hef gert að umræðuefni hér. Þeir
eru oft vænlegir til að vekja at-
hygli og eru sumir mjög snjallir; í
sumar var auglýst ákveðin tegund
af gosdrykk með orðunum „þetta
er gosið sem ginið er við“, og fer
tvíræðnin ekki framhjá neinum. Nú
þessa dagana er verið að auglýsa
stökk-súkkulaði, sem gefur mögu-
leika á að tala t.d. um „stökkt og
gott sælgæti", hvetja menn til þess
að „stökkva út í búð“ o.s.frv. „Lyst-
viðburður", með y, er líka dæmi
um eins konar orðaleik; orðið gefur
í skyn tengsl milli fagurra lista og
matarlystar enda ættað úr auglýs-
ingu fyrir veitingahús þar sem
höfðað er til óperu- og leikhúss-
gesta. Orðið vekur athygli, þó ekki
sé fyrir annað en að menn telji sig
sjá þarna stafsetningarvillu og þar
með er markmiðinu náð, fólk tekur
eftir auglýsingunni. Tilgangurinn
helgar meðalið, mundu sumir segja!
Það ætti að vera orðið nokkuð
ljóst hvers eðlis orðmyndun er í
auglýsingum, sem sagt einhvers
konar merkingarleg orðmyndun
fremur en málfræðileg. Ástæðan
er einkum sá naumi tími sem fólk
gefur sér til að „meðtaka" auglýs-
ingar; hraðinn í þjóðfélaginu, fjöldi
auglýsinga og birtingarmiðla, allt
þetta krefst þess af auglýsingum
að þær innihaldi engin orð sem
ekki skiljast um leið og þau eru
numin.
4. Auglýsingar eru oftlega gagn-
rýndar fyrir slæmt málfar og
sumum ykkur hér inni er örugglega
ofar í huga umfjöllun um auglýsing-
ar frá slíku sjónarhomi heldur en
því sem hér hefur verið horft frá.
Þrátt fyrir að rauði þráðurinn í
þessari ráðstefnu sé orðaval og orð-
asmíð í íslensku, þá er ekki svo
fráleitt að ljúka þessu erindi mínu
með örstuttu spjalli um þessa hluti.
Málfar í auglýsingum er oft
slæmt, því er ekki að neita. Hvort
þar má um kenna „subbuskap" í
meðferð málsins, kunnáttuleysi,
fjótfærni eða naumum tíma skal
ekki fullyrt. Hins vegar endurspegl-
ar auglýsingamál oftast daglegt
alþýðumál og ég vil halda því fram,
að þrátt fyrir galla sína þá komist
„auglýsingamálið" aldrei í hálf-
kvisti við „stofnanamálið" marg-
fræga. Auglýsingar eru oftast
auðskiljanlegar vegna þess hversu
nálægt þær eru venjulegu töluðu
máli. Helst er það lélegt orðfæri,
ofnotkun einstakra orða og klisju-
kennt málfar, sem ég hef á móti,
en vitanlega koma oft fyrir ýmsar
ambögur og málleysur eins og
gengur. En það er oft fundið að
ótrúlegustu hlutum og meðal þess,
sem einhveijir (þó ekki málfræðing-
ar) hafa kvartað um við mig, er að
ég hafi notað tökuorðið pláss,
líklega í stað orðsins rými; ég hef
líka í texta talað um glæný brauð,
en einhver kvartaði undan því og
taldi að ekkert gæti verið glænýtt
nema fískur úr sjó.
Þetta minnir mig nú á umfjöllun-
ina í Daglegu máli sl. vor um orðtök
á borð við „að vera vel í sveit sett-
ur“, sem geti tæpast átt við nema
í sveit, og að „vera vel í stakk bú-
inn“, sem ekki átti að geta gengið
annars staðar en úti á sjó, ef ég
man rétt; til hvers eru þá orðtök
og hvað eru orðtök, ef ekki má
nota þau nema í tengslum við upp-
runalegt umhverfi? Kannski var
verra þegar ég lagði blessun mína
yfir að eitthvað væri meiriháttar
gott; þar vissi ég reyndar upp á
mig „sökina", orðin meiri og hátt-
ar í þessu sambandi (einhvers konar
„lagfæring" á mikils háttar)
standa víst ekki með lýsingarorði,
svo að rétt geti talist, en þar erum
við aftur komin að talmálinu. Þetta
er nefnilega algeng notkun meðal
unglinga og ég sé satt að segja
sáralítið að því að nota þessi orð á
þennan hátt þegar það á við.
Öllu verri en áðumefnd atriði
þykja mér slettur, eins og þegar
talað er um í auglýsingu að vera
töff eða smart, „algjört söggsess"
eða notað orðið jektor (líkl. skylt
enska orðinu eject) í stað þrýstistút-
ur, eða eitthvað slíkt.
Það má lengi telja upp ambögur
úr auglýsingum, vondar nafngjafir
á fyrirtæki o.m.fl., þótt algengustu
villumar í auglýsingum séu nú bara
ómerkilegar stafsetningarvillur, en
ég ætla að ljúka þessu með því að
tengja þennan kafla við fyrri um-
ræðu mína um orðaval og orðmynd-
un og taka þijú dæmi um vonda
orðmyndun undir enskum áhrifum
og tvö snjöll dæmi, þar sem yfirlýst
rangt mál er notað til að vekja eftir-
tekt:
í Hafnarfirði er veitingastaður-
inn Gafl-Inn. Þama er auðvitað
verið að leika sér með hitt nafnið
á Hafnfirðingum, Gaflarar, og er
ekkert nema gott um það að segja,
en hvers vegna í ósköpunum er
verið að skríða fyrir enskri tungu
með því að stafsetja nafnið svona,
Gafl-Inn, með greinilegri hliðsjón
af enska orðinu „inn“ (= krá, veit-
ingastaður)? Á Hverfisgötunni er
myndbandaleigan Video Hlemm.
Ekki er mér ljóst hvers vegna síðari
hluti nafnsins er í þolfalli, en senni-
lega á þetta að virka útlenskulegt.
Lágkúran verður tæpast meiri en
þama. Þriðja dæmið er Softver.
Því er ekki að neita, að þama er á
ferðinni svolítið sniðug „íslenskun"
á enska orðinu „software" sem
merkir hugbúnaður. Soft- fellur
ekki illa að íslensku máli og -ver
er algengur síðari liður í ömefnum
og verslananöfnum. En því er held-
ur ekki að neita að virðingin fyrir
íslenskri tungu er heldur lítilfjörleg
þama, þar sem orðið hefur enga
merkingarlega skírskotun til neins
tungumáls nema ensku, þótt í
íslenskum búningi sé.
Snjöllu dæmin tvö eru þessi: Nýr
leikhópur, sem tók til starfa í fyrra,
nefnir sig Veit mamma hvað ég
vil? Aðstandendur hópsins skrifa
síðari hluta nafnsins „vill", en krota
yfir síðara 1-ið. Þetta vakti mikla
athygli þegar hópurinn var að hefja
starfsemina og hafði komið fyrir
litlum auglýsingamiðum út um alla
borg með nafninu sínu og rautt x
krotað yfir 1-ið. Hitt dæmið er út-
varpsauglýsing um ávaxtadrykkinn
Svala, sem flestallir ættu að muna
eftir: „Mamma, mér langar í Svala"
segir bamið og móðirin leiðréttir
með gömlu þulunni „Mig langar í
Svala, þig langar í Svala, hann
langar í Svala ...“ o.s.frv. Óneitan-
lega frumleg aðferð við að auglýsa.
Gaman hefði verið að vita hvort
þessi auglýsing hafi haft einhver
málfarsleg áhrif, en um það fæst
víst aldrei nein vitneskja.
5. Ég hef ekki grandskoðað aug-
lýsingatexta svo vel að ég geti mikið
sagt um önnur málfarsleg einkenni
þeirra en það sem hér hefur komið
fram. Ég hef engar talningar fra-
mið og engan samanburð gert á
tíðni einstakra orða eða orðflokka,
lengd og gerð setninga eða öðru
sem áhugavert væri að rannsaka.
Nákvæm athugun á auglýsingum
hlýtur að geta sagt okkur ýmislegt
sem eykur við þekkingu okkar á
íslensku máli; auglýsingar hljóta
t.a.m. að spegla allvel daglegt mál
þess tíma sem auglýsingin var sam-
in á og tiltölulega auðvelt er að
finna þá dagsetningu svo að litlu
skejki.
Ég vona að fyrirlesturinn hafí
svarað einhverjum spurningum um
málfar auglýsinga og helst vakið
aðrar, eða í það minnsta gefið ein-
hveija mynd af textagerð í auglýs-
ingum.
Góðir fundarmenn.
Ætlunin er að ég spjalli hér ögn
um þýðingar og einhver þeirra
vandamála sem þýðandinn stendur
frammi fyrir þegar hann hyggst
snara texta af einu máli á annað.
Þýðingar eiga sér langa sögu.
Sargon Assýríukonungur, sem uppi
var á þriðja árþúsundi f. Kr., lét
þýða frásagnir af afrekum sínum á
öll þau tungumál sem töluð voru í
ríki hans. Á dögum Hammúrabís
Babýloníukonungs — um 2100 f.
Kr. — var stétt rrianna meðal þegna
hans sem starfaði við að þýða ýms-
ar tilskipanir og reglugerðir, enda
margar þjóðir sem byggðu Babýlon
hina fomu.
Þriðja dæmið skal hér nefnt um
foma þýðendur. í Esterarbók, 8.
kapítula, 9. versi, segir svo:
Og skrifurum konungs var þá
stefnt saman, hinn tuttugasta og
þriðja dag hins þriðja mánaðar —
það er mánuðurinn sívan —; og
var skrifað með öllu svo sem
Mordekai bauð, til Júða og til
jarlanna og til landstjóranna og
til höfðingja skattlandanna
hundrað tuttugu og sjö, í hvert
skattland með skrift þess lands
og til hverrar þjóðar á hennar
tungu, og einnig til Júða með
þeirra skrift og á þeirra tungu.
Árið 1509 fæddist Dolet-hjónun-
um í Orléans í Frakklandi sonur sem
skírður var Etienne. Þegar hann
óx upp settist hann á skólabekk,
nam meðal annars í París og fór í
námsferð til Ítalíu. Etienne varð
síðan frægur þýðandi og lærdóms-
maður. Hann gerðist félagi í
pólitískum samtökum sem ekki
þóttu nógu holl stjómvöldum og var
hann því handtekinn æ ofan í æ
og 13 ritverk eftir hann vom bönn-
uð og brennd. 37 ára að aldri flýði
hann úr fangelsi, var handtekinn í
Lyon og ákærður fyrir að hafa þýtt
eina af samræðum Platós rangt og
lætt inn í ritið eigin vantrú á ódauð-
leika sálarinnar. Fyrir þennan glæp
var þýðandinn síðan dæmdur sem
guðleysingi, pyntaður og kyrktur
og lík hans brennt — ásamt eftirrit-
um af bókum hans.
Etienne Dolet er þó ekki frægur
sem fyrsti þýðandinn sem óvægnir
gagnrýnendur tóku rækilega í gegn
heldur vegna þess að hann setti
fyrstur manna fram kenningu um
eðli þýðinga og æskileg vinnubrögð
við þær. Þessar kenningar sínar dró
hann saman í fimm meginreglur:
1. Þýðandi verður að skilja til hlítar
ritverkið sem hann ætlar að þýða
og gera sér grein fyrir hver er.
tilgangur höfundarins með rit-
inu.
2. Þýðandi verður að skilja full-
komlega það tungumál sem
hann þýðir úr og hafa jafnfull-
komna þekkingu á tungu þeirri
sem hann þýðir á.
3. Þýðandi skal varast að þýða
frá orði til orðs; ef hann fer
þannig að týnir hann merkingu
frumtextans og stíl.
4. Þýðandi á að nota látlaus orð
sem eru algeng í mæltu máli.
5. Loks á þýðandi með orðavali
sínu og stíl að gefa verkinu
heildarblæ við hæfi.
Að því er ég best veit standa
meginreglur Dolets óhaggaðar enn
þann dag í dag. Eigi að síður hafa
margir sett fram kenningar um
þýðingar og eðli þeirra og þykkir
doðrantar verið skrifaðir um þetta
efni. Ég ætla aðeins að geta Skot-
ans Alexanders Frazers Tytlers sam
gaf út bók um grundvallarreglur
þýðinga árið 1790. Hann dró grund-
vallarreglur sínar saman í þijár
stuttar greinar:
1. Þýðingin á að koma megin-
hugmynd og tilgangi frumtext-
ans fullkomlega til skila.
2. Stfll þýðingarinnar á að vera
í samræmi við frumtextann.
3. Þýðingin á að líta út eins og
frumsaminn texti.
Þessi þtjú markmið eru þýðendur
sífellt að glíma við, en sú glíma er
oft býsna torveld. Það getur reynst
ákaflega vandasamt að halda stíl
frumtextans en láta þýðinguna
jafnframt líta út eins og frumsam-
inn texta — og kem ég nánar að
því hér á eftir.
Nú skulum við aðeins víkja að
þýðendum og hvaða kostum þeir
þurfa að vera búnir.
Snemma á 18. öld sagði Sir John
Denham að þeir sem ekki hefðu
neina hæfileika sem rithöfundar
fengjust við þýðingar. Þessari skoð-
un hafa mjög margir mótmælt og
telja að góður þýðandi verði í raun-
inni að hafa mikla rithöfundar-
hæfileika.
En það er margt óljóst um starf
þýðenda og til dæmis vita læknar
og sálfræðingar ákaflega lítið um
hvernig heili þýðendanna hagar sér
þegar þeir sitja við snörunina. All-
margir tvítyngdir menn hafa
fengist við þýðingar og iðulega eru
slíkir menn fengnir til að túlka jafn-
harðan talað orð, ræður og fyrir-
lestra. En þótt furðulegt sé veitist
þeim oft auðvelt að þýða af öðru
móðurmáli sínu yfir á hitt en eiga
í megnustu vandræðum með að
snara i hina áttina.
Öll vitum við að þýðendur eru
misjafnir og mikil og góð tungu-
málakunnátta er engin trygging
fyrir góðri þýðingu. Margir frábær-
ir stflistar virðast missa flugið
gjörsamlega þegar þeir standa
frammi fyrir eríendum textabút
sem á að snara. En að öðru jöfnu
stendur sá vitaskuld betur að vígi
sem hefur staðgóða þekkingu á
báðum málum, því sem hann þýðir
úr og því sem þýtt er á.
En þótt menn telji sig kunna
bæði málin vel þarf oft ekki annað
en að efnið sé mjög sérhæft til
þess að þýðandinn sitji bara og rífí
hár sitt. Það er til að mynda ekki
á allra færi að þýða rit um tölvur,
læknisfræði eða hitabeltisdýr og
álít ég að þýðingar af slíku tagi séu
á stundum ekki síður vandasamar
en þýðingar fagurbókmennta —
vandinn er bara af öðrum toga.
Oft er í erlendum ritum fjallað
um hluti og hutök sem ekki eiga
sér nein heiti á málinu sem þýtt er
á. Þá reynir mjög á hugkvæmni og
orðsnilld þýðandans. Og ekki síður
þegar hann þarf að snúa orðaleikj-
um og orðtökum sem eiga sér enga
samsvörun í hans eigin máli.
Mér virðist því að þeir menn sem
veljast eiga til að þýða tiltekið rit
þurfi að vera orðhagir og stflsnjall-
ir tungumálaspekingar sem hafa
sérþekkingu á því efni sem ritverk-
ið fjallar um.
Eg minntist á það hér að framan
að ýmsum þýðendum gengi erfið-
lega að samræma 2. og 3. grund-
vallarreglu Tytlers: að stfll
þýðingarinnar sé í samræmi við
frumtextann en þýðingin líti jafn-
framt út eins og frumsaminn texti.
Markmiðið er að þýðing sé ná-
kvæm og form og innihald frum-
textans komi glöggt til skila.
Þýðandans á að gæta sem allra
minnst; þýðingin er ekki ritverk
hans heldur höfundarins. En í starfí
sínu á þýðandinn í sífelldri baráttu
við að samræma þessi markmið.
Oft er það svo að sé stíl frumtext-
ans og orðalagi fylgt nákvæmlega
verður þýðingin tyrfín og alls ólík
því að hún sé frumsaminn texti.
Eigi þýðingin hins vegar að líta út
eins og frumsaminn texti verður
það á kostnað nákvæmninnar.
Skoðanir eru mjög skiptar um það
hvora leiðina eigi að fara ef mark-
miðin tvö verða ósamrýmanleg og
færa hvorirtveggju sannfærandi
rök fyrir málstað sínum. Ég ætla
mér ekki þá dul að gerast neinn
dómari í þessu máli, en tel mér hins"
vegar fijálst að hafa skoðun — og
hún er sú að í riti sem skrifað er
á íslensku verði íslensk tunga ævin-
lega að sitja í fyrirrúmi.
Spurningin um það hvoru eigi
að gera hærra undir höfði, formi
eða innihaldi, vaknar ekki síst þeg-
ar þýða á ljóð. Ég hygg að flestir
séu sammála um að þar leyfist þýð-
endum hvað mest fijálsræði og
góðar ljóða„þýðingar“ séu í raun-
inni oftast ný ljóð, samin af
þýðandanum.
Þegar fræðimenn fjalla um þýð-
ingar ræða þeir nánast eingöngu
um þýðingar fagurbókmennta. En
eins og allir vita þarf að þýða fleira:
ýmiss konar afþreyingarrit, fræði-
rit, kennslubækur og bæklinga,
blaðagreinar, fréttir, kvikmyndir og
sjónvarpsefni.
Og vitaskuld skiptir líka miklu
að þýðingar af þessu tagi séu vel
unnar og á vönduðu máli. Við köll-
um okkur bókaþjóð. En ég er samt*-
sem áður sannfærður um — þótt
það styðjist ekki við neinar kannan-
ir Hagvangs eða félagsvísindadeild-
ar Háskólans — að hérlendis eru
margir sem lesa aldrei annað á
lífsleiðinni en þær kennslubækur
sem þeir eru píndir til að lesa í
skólanum; þýdda reyfara, fyrir-
sagnir og stöku fréttir í dagblöðum
og texta við kvikmyndir og mynd-
bönd. Og því skiptir geysimiklu
máli að þýðingar þessa efnis séu
vandaðar og á góðu og orðauðugu'"'
máli.
Eins og áður hefur verið minnst
á er ýmislegt sem gerir þýðendum
erfitt fyrir við starf sitt. Eitt af því
er fyrirbæri það sem Frakkar kalla
„foux ami“ eða falska vini. Það eru
orð sem eru að formi til nauðalík
einhveijum orðum í máli því sem
þýtt er á — en eru svo ótuktarleg
að hafa allt aðra merkingu. Þá er
hætta á að þýðendur misstígi sig,
einkanlega ef þeir eru að flýta sér,
orðnir of seinir að skila verkinu —
eins og oft er raunin, því miður.
Dæmi, sem allir þekkja um slíka
fláráða vini, er kryddsfldin sem þær
snæddu, stöllumar Margrét Þór-
hildur Danadrottning og Vigdís
Finnbogadóttir forseti.
Ég nefndi það áðan að ekki væri
alveg ljóst hvemig heilastarfsemi
þýðenda væri — en hins vegar er
nokkuð ljóst að Margrét Þórhildur
hefur einhver áhrif á þær heila-
stöðvar sem fást við þýðingar —
og þau miður holl. Þegar hún kom
hingað í sumar komst hún svo að
orði að eitthvað hefði svipuð áhrif
á sig og „blod dyne“. Þetta mun
víst útleggjast „mjúk sæng“ en í
þýðingu á viðtalinu varð „blod
dyne“ að blautri sæng — en við það
raskast merkingin þó nokkuð.
Mörg orð hafa fleiri merkingar
en eina og stundum verður þýðend-
um það á í fljótræði — eða af"
vanþekkingu — að grípa ranga
merkingu. Sjálfur á ég allmikið
safn slíkra mistaka sem ég hef
gert, en ætla mér ekkert að fara
neitt að tíunda þau hér. Hins vegar
er víst rétt að styðja frásögn sína
með dæmum og skal því nefnt að
í bók einni þýddri koma fram þær
tortryggilegu upplýsingar að við-
aukinn hafi verið tekinn úr aðal-
söguhetjunni. Þama hefur
þýðandinn ekki gætt þess að enska
orðið „appendix" þýðir ekki bara
„viðauki" heldur einnig „botn-
langi“.
Einnig eiga þýðendur til að rugla
saman svipuðum orðum. Eitt sinn
var ég að lesa þýdda, bandaríska
bók fyrir böm mín. Þar var sagt
frá skotkeppni og var Tyrki í verð-
laun, að því er sagði í íslensku
þýðingunni. Enda þótt Bandaríkja-