Morgunblaðið - 15.05.1987, Blaðsíða 8

A í-J
8 B
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. MAÍ 1987
Eiríkur Rögnvaldsson:
NOKKUR VTÐSKEYTI
OG TÍÐNIÞEIRRA
menn séu stundum ásakaðir fyrir
að fara illa með minnihlutahópa er
ég heldur vantrúaður á þetta. í
frumtextanum hefur líkast til staðið
„turkey" sem þýðir „kalkúni" frem-
ur en „Turk“.
Þetta var um þýðingarvillur,
gerðar af fljótfæmi eða vanþekk-
ingu. En oft standa þýðendur
frammi fyrir óþægilegum vanda-
málum þegar þýða á orðaleiki og
orðtök sem eiga sér ekki samsvörun
í málinu sem þýtt er á. í bandarísku
gamanþáttunum Löðri sem sýndir
voru í sjónvarpinu fyrir nokkrum
árum hét ein söguhetjan Dutch.
Orðið „Dutch“ getur einnig þýtt
holienskur og þannig skildi önnur
söguhetja nafnið jafnan. Þetta var
notað æ ofan í æ, bandarískum
áhorfendum til skemmtunar en þýð-
anda þáttanna hjá sjónvarpinu til
sárrar gremju. Ég þýddi ekki Löð-
ur, en hef hins vegar þýtt allmarga
gamanþætti fyrir sjónvarp og oft
þurft að beijast við orðaleiki. Bret-
um fínnst mjög gaman að leika sér
■”* að orðum og oft hef ég þurft að
þýða samtöl þar sem þeir leika sér
með hugtakið „best man“. Það get-
ur vitanlega þýtt „hinn besti" en
líka „svaramaður".
Þegar ég setti saman bamabók
1982 ætlaðist ég náttúrlega til að
hún yrði þýdd á tungur helstu
menningarþjóða heims, og væntan-
legum engilsaxneskum þýðendum
til hrellingar læddi ég á einum stað
inn þeim misskilningi söguhetjunn-
ar að svaramaðurinn ætti að svara
'■* fyrir brúðina. Fannst mér þetta
maklega hefnd. En ég hef ekki
fengið að njóta hennar. Og nú naga
ég mig í handarbökin: kannski er
það vegna þessarar illkvittni minnar
sem sagan hefur ekki verið tekin
til þýðingar á heimsmálið ensku.
Oft er það svo að líkingar og
mjmdmál er sótt í raunveruleika eða
sagnir sem ekki eru til í menningar-
heimi þeirrar þjóðar sem á að lesa
væntanlega þýðingu. Þá verður
þýðandinn oft að smíða nýjar líking-
ar — ef hann fylgir þeirri stefnu
að þýðing hans eigi að líta út eins
og frumsaminn texti.
Eitt vandamál ætla ég að nefna,
sem íslenskir þýðendur þurfa stund-
um að fást við. Ég held það sé
reynsla flestra sem prófað hafa að
erfítt er að fjalla um kynferðismál
á íslensku á alþýðlegan og eðlilegan
hátt: Mikil hætta er á að menn
verði ískyggilega hátíðlegir í tali,
læknisfræðilegir, ellegar þá kiúrir.
í sjónvarpi nú fyrir skömmu talaði
læknir nokkur um hættu á að sjúk-
dómurinn eyðni legðist á unglinga.
Sagði meðal annars að ungt fólk
skipti gjaman oft um „partnera".
Augljóst er að þetta er sletta og
ekki góð í málinu. En hvaða íslenskt
orð átti læknirinn að nota í staðinn?
Mér kemur ekki í hug neitt annað
en orðið „rekkjunautur" — en það
orð er hátíðlegt og bókmálslegt.
Ég hef stundum minnst á sjón-
varpsþýðingar hér að framan og
þá einkum texta sem birtast á
skjánum. Þær þýðingar hafa þá
sérstöðu að textinn verður að kom-
ast fyrir á skjánum og þarf að
standa þar svo lengi að áhorfendur
geti lesið hann. Oft þarf því að
draga mjög saman og stytta þýð-
ingar af þessu tagi og þær verða
stundum nánast endursögn á er-
lenda textanum. En eigi að síður
þarf að vanda þær — því að á þær
horfír þjóðin. Oft fáum við sjón-
varpsþýðendur orð í eyra fyrir
óvönduð vinnubrögð. En það leyfí
ég mér að fullyrða að við eram þó
hátíð hjá mörgum þeim sem taka
að sér að þýða kvikmyndir fyrir
myndabandaleigur, og er fyllsta
þörf á að íhuga þau mál. Margir
unglingar horfa mikið á myndbönd
og eigi málþroski þeirra að miðast
við þá eyðimörk sem þar ríkir stund-
um er ekki von á góðu.
Ég ætla að ljúka þessu spjalli á
einu íhugunarefni sem tengist þýð-
ingum, þótt ekki sé um vanda
þýðendanna sjálfra að ræða. Við
lifum í þjóðfélagi þar sem mikið er
unnið. Éðlilegt og sjálfsagt er talið
að hjón skili sem svarar þremur til
fjóram störfum úti á vinnumarkað-
inum og sjái þar að auki um
heimilishaldið. Ljóst má vera að
fólk sem vinnur svona mikið hefúr
ekki margar stundir til þess að
spjalla við böm sín og auka mál-
þroska þeirra. Málfarslegt uppeldi
færist æ meir yfír til stofnana og
ijölmiðla. Flest íslensk böm horfa
á bamaefni í sjónvarpi. Þar er
margt af því efni sem ætlað er
yngstu kynslóðinni birt með erlendu
tali og textum sem ólæs böm geta
vitaskuld ekki lesið. Þetta fínnst
mér mun meiri ástæða til að banna
en að sýna íþróttir með erlendu
tali óþýddar.
Þar skiptir sparkið og hlaupin
hvort eð er öjlu máli en ekki hinn
talaði texti. Ég heiti á þá áhuga-
menn sem hér eru staddir að gera
sitt til að það verði í lög leitt að
bamaefni sem sýnt er í íslenskum
sjónvarpstöðvum, og einkum er við
hæfí ólæsra bama, verði ekki sýnt
öðravísi en með íslensku tali.
í þessu erindi ætla ég að segja
frá könnun sem ég hef gert und-
anfarið á tíðni nokkurra við-
skeyta i íslensku nútímamáli. Ég
vil strax taka fram að þessari
rannsókn er langt frá því að vera
lokið. Ég hef unnið að henni í
hjáverkum undanfarnar vikur og
lagt kapp á að geta sagt frá helstu
niðurstöðum hér á þessari ráð-
stefnu. Mér hefur því ekki gefist
tími til að prófa niðurstöðurnar
eins vel og skyldi, og því má ekki
taka þær tölur sem ég kem hér
með of hátíðlega; þær geta átt
eftir að breytast eitthvað við nán-
ari athugun, þótt ég geri ekki ráð
fyrir að þar muni miklu. Einnig
má vinna miklu meira úr þeim
tölum sem fyrir liggja, en þar er
sama sagan, að til þess hefur ekki
unnist tími1.
1. Textarnir
Ástæðan fyrir því að ég hóf þessa
athugun var sú að ég hafði undir
höndum mikið af textum úr íslensku
nútímamáli; alls 1,4 milljónir les-
málsorða. Til að gefa hugmynd um
magnið má nefna að meðalskáldsaga
er á bilinu 60—80 þúsund lesmáls-
orð, þannig að þetta svarar til u.þ.b.
20 slíkra. Mig langaði til að nýta
þessa texta til einhverra málfræði-
legra athugana og þá lá beint við
að kanna viðskeytanotkun. Við-
skeyti era ekki það mörg, að tiltölu-
lega auðvelt er að finna þau og
flokka, þótt þar komi reyndar upp
fleiri vandamál en halda mætti að
óreyndu.
Textamir voru af ýmsu tagi. Mest
var þar af skáldsögum, bæði íslensk-
um og þýddúm, og einnig var
talsvert af efni úr dagblöðum; sjá
annars yfirlit 1 (1).
(1) Tegundir texta:
Blaðafréttir og -greinar um ýmis
efni.
Bókmenntafræði, bókmenntasaga,
gagnrýni.
Dýrafræði.
Guðfræði, trúarrit.
Heimspeki, hugmyndasaga.
íþróttir, ýmsar greinar.
Leikritun, leikdómar.
Lögfræði.
Málfræði.
Sagnfræði, ævisögur.
Skáldsögur, innlendar.
Skáldsögur, þýddar.
Tíska og fatnaður.
Tölvur og tölvun.
Uppeldis- og kennslufræði.
Verslun og viðskipti.
Textamir vora hins vegar ekki
sérstaklega valdir til að nota í þess-
um tilgangi og vissulega má deila
um hversu dæmigerðir þeir séu. I
einstöku tilvikum, þegar um er að
ræða fágæt viðskeyti, getur einn
texti skekkt heildarmyndina tals-
vert. Ég hef þó ekki trú á að mikið
sé um slíkt hér, þótt erfitt sé að
fullyrða um það. Á hitt er að líta,
að seint mun hægt að setja fram
óumdeilanlegar reglur um það
hvemig velja skuli texta til slíkra
rannsókna. Á t.d. hver fræðigrein,
hver iðngrein, hvert svið daglegs lífs
að fá ákveðinn kvóta? Á að athuga
hvaða prentað mál er gefið út á
landinu á tilteknu ári og gefa sýnis-
hom af öllu sem þar er fjallað um?
Eða á að velja sýnishom eftir út-
breiðslu texta, þannig að t.d. dagblöð
vegi þungt? Um þetta má lengi deila.
Eg stóð þannig að athuguninni
að ég bytjaði á að gera stafrófsrað-
aða orðaskrá úr öllum textunum, þar
sem allar orðmyndir komu fyrir í
stafrófsröð. í þessum 1400 þúsund
lesmálsorðum reyndust vera 112
þúsund mismunandi orðmyndir.
Síðan keyrði ég á skrána forrit til
að velja úr henni orð með ákveðnurh
viðskeytum. Og þá kom strax upp
grundvallarspurning: Hvað er við-
skeyti?
2. Viðskeytin
Það er langt frá því að auðvelt
sé að gefa einhlíta skilgreiningu á
viðskeytum. Ég hygg þó að flestir
noti orðið í svipaðri merkingu og
Baldur Jónsson (1984), og segi að
„viðskeyti sé orðmyndunareining,
sem fer næst á eftir rót eða stofni,
en sé ekki til sem sjálfstætt orð sömu
merkingar". Niðurlagið skiptir hér
máli; sum þeirra viðskeyta sem hér
era til umræðu era vissulega til sem
Sjálfstæð orð. Það á einkum við um
-dómur og -háttur. Um það fyrra
hefur Halldór Halldórsson fjallað í
grein (1976), þar sem hann sýnir
fram á að ýmis orð með -dómur sem
seinni lið hafí uppranalega verið
samsetningar, og seinni liðurinn
merkt það sama og orðið dómur
eitt og sér. Vísdómur merkti þá
„viturlegur dómur". Síðan breytist
þetta og -dómur glatar sinni upp-
haflegu merkingu í slíkum samsetn-
ingum, en fyrri liðurinn yfírtekur
meginmerkinguna; og þá verður að
telja að -dómur sé orðið viðskeyti,
enda tekur Alexander Jóhannesson
það með í bókinni Die Suffixe im
Islandischen (1927). Hann tekur
-háttur hins vegar ekki með og
vissulega má deila um hvort það
skuli teljast viðskeyti. Háttur er
auðvitað til sem sérstakt orð, í mjög
svipaðri merkingu og það hefur í
mörgum þeim orðum þar sem ég
taldi það viðskeyti. Hins vegar virð-
ist mér oft að sjálfstæð merking
þess sé tekin að dofna; og meginá-
stæða þess að ég tek það hér með
er sú að það hefur oft alveg sömu
merkingu eða hlutverk og -skapur,
sem er ótvírætt viðskeyti. Það er
varla nokkur munur á kjánaháttur
og kjánaskapur, svo að dæmi sé
tekið. En vissulega er þetta umdeil-
anlegt.
I þessum dæmum var um að ræða
orðhluta sem era skýrt afmarkaðir;
spumingin var um það hvort þeir
skyldu teljast rætur eða viðskeyti.
En vandamál við afmörkun við-
skeyta felast ekki síður í því að
ákvarða hvað telja skuli sérstakar
orðmyndunareiningar og hvað ekki.
Oft er það nefnilega svo að við-
skeyti hafa glatað sérstakri merk-
ingu eða hlutverki og runnið svo
saman við rótina að þar er ekki
hægt að greina á milli nema með
allmiklum lærdómi. Lítum t.d. á eina
mynd úr fyrstu útgáfu málfræði
Björns Guðfinnssonar (1937).
Hér era orð greind samviskusam-
lega niður í orðmyndunareiningar
eftir upprana sínum. Sumt af því
sem þar kemur fram speglar vissu-
lega kunnáttu sem hver einasti
Islendingur býr yfir, meðvitað eða
ómeðvitað, án þess að hafa lært
nokkuð í málsögu eða orðmyndunar-
fræði. Þannig vitum við öll að hægt
er að skeyta -andi við sagnir og
búa til nafnorð, sbr. gefandi; að
-ugur og -ull era algeng viðskeyti
í lýsingarorðum og leiða þau af öðr-
um orðflokkum, sbr. göfugur,
förull; o.s.frv. En æði margt af því
sem þama er sýnt hugsa ég að komi
venjulegum málnotendum spánskt
fyrir sjónir, s.s. að elska skuli sam-
sett úr rótinni el- og viðskeytinu
-sk-, eða sími úr rótinni sí- og við-
skeytinu -m-, eða þá afl úr rótinni
af- og viðskeytinu -1. í öllum þessum
tilvikum og mörgum fleiri er óhætt
að fullyrða að rót og viðskeyti séu
rannin svo saman að venjulegir
málnótendur sjái þar engin skil.
Við val viðskeyta sleppti ég öllum
sem ég taldi að nútíma íslendingar
ættu erfítt með að greina frá rót
út frá samtímalegum rökum. Auk
þess sleppti ég nokkram viðskeytum
sem Alexander Jóhannesson telur
aðeins koma fyrir í örfáum orðum,
og ég taldi ekki virk, þ.e. ekki not-
hæf við nýmyndun orða í nútíma-
máli. Mat á því hvaða viðskeyti
málnotendur greini frá rót, og hver
sé hægt að nota í orðmyndun hlýtur
alltaf að verða ejnstaklingsbundið
að einhveiju leyti. Ég legg þó áherslu
á að þau viðskeyti sem hér gæti
verið álitamál hvort eigi að taka
með eða ekki era öll mjög fágæt.
Auk þess takmörkuðu tæknilegar
ástæður nokkuð val viðskeyta. Aug-
ljóst er að svo stórt safn sem hér
um ræðir er ekki hægt að kanna
af neinu viti nema í tölvu. Ég not-
aði sérstakt forrit til að lesa heildar-
safnið, og skrifa orð með ákveðnum
stafaröðum út í sérstaka skrá, ef
leyfilegar endingar komu á eftir.
Væri verið að leita að viðskeytinu
-ar- stansaði forritið við orðmyndina
kennarans, fann út að -ans væri
leyfíleg ending veikra karlkynsorða,
og skrifaði orðið því út í sérstaka
skrá. Myndir eins og hamar og
strákamir koma hins vegar ekki
með, þvi að forritið veit að hvorki 0
né -nir er leyfíleg ending í þessu
tilviki. Þó verður aldrei komist hjá
því að eitthvað komi með af orðum
sem ekki hafa viðkomandi viðskeyti
í raun og vera. Þannig er erfítt að
útiloka orð eins og sterkari; þau
hljóta að koma með. Það var því
nauðsynlegt að fara gegnum allar
skrárnar eftirá og eyða úr þeim að-
skotaorðum. Það liggur í augum
uppi að þeim mun lengra sem við-
skeytið er, því auðveldara er að velja
orð með því úr stærri skrá. Sam-
Tískuverslun in
HERA
a N D I R P A K I /V a
Eiðistorgi 15 — Sími 61 10 16
Frakkar, pils, blússur,
peysur, buxur,
skartgripir.
Opið frá kl. 10.00-19.00,
virka daga,
10.00-16.00, á laugardögum.
Orð Forsk. Rót Viðsk. Stofn Beygend
farald far- -ald- farald
líkan lík- -an- líkan
gefandi gef- -and- gefand- -i
kunnátta kun- -n-átt- kunnátt- -a
mold mol- -d- mold
glaður gla- -ð- glað- -ur
glóð gló- -ð- glóð
jörð jör- -ð- jörð
gróður gró- -ð(u)r- gróð(u)r
göfga göf- -g- göfg- -a
eyja ey- -j- eyj- -a
afl af- -1- afl
karl kar- -1- karl
kerling ker- -1-ing kerling
sími sí- -m- sím-- -i
glaumur glau- -m- glaum- -ur
gleymska giey- -m-sk- gleymsk- -a
sókn sók- -n- sókn
hernaður her- -nað- hemað- -ur
lifnaður lif- -n-að- lifnað- -ur
heilsa heil- -s- heils- -a
elska el- -sk- elsk- -a
fermsla fer- -m-sl- fermsl- -a
mylsna myl- -sn- mylsn- -a
lyst lys- -t- lyst
hjarta hjar- -t- hjart- -a
göfugur göf- -ug- göfug- -ur
forull för- -ul- förul- -i
náungi ná- -ung- náung- -i
jötunn jöt- -un- jötun- -n
mölva möl- -V- mölv- -a
andbyr and- byr andbyr
ófær ó- fær ófær
torlærður tor- lær- -ð- torlærð- -ur