Morgunblaðið - 29.11.1987, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 29. NÓVEMBER 1987
Listamannaþing 1 987 :Erskapandivitund íhættu?
Hvað væri Ódysseifur
án Trójustrfðs?
Erindi KristínarJóhannesdóttur, kvikmyndaleikstjóra
Hefúr hættan ekki alla tíð
verið við hvert fótmál og allt
útlit fyrir að þannig verði áfram svo
fremi sem líf hrærist með mönnum?
Hefur ekki skapandi vitund, skap-
andi hugsun, ætíð staðið frammi
fyrir ógnvekjandi andstæðingum og
tortímandi andstæðum? Að minnsta
kosti í menningarheimi okkar sem
byggjum á grundvelli Aþenu, Jerú-
salem og Rómar.
En vilja menn hættulaust ástand?
Eigum við að leiða hugann að því
hver yrðu afdrif skapandi hugsunar
í hættulausum heimi. Allur flotinn
í höfn og menn og málefni í góðvilj-
aðri forsjá. Nei, ég held bara ekki.
ímyndið ykkur Ódysseif án
Trójustríðs, eineygðra risa og tryll-
andi hafmeyja o.s.frv. o.s.frv. Hann
hefði að minnsta kosti ekki freistað
Hómers. En Ódysseifur náði höfn
þrátt fyrir allt og það til þess að
kviðumar mættu verða til.
Þannig er því líka varið með
skapandi vitund, hún nær höfn.
Spumingin er bara hvemig. Ég leyfi
mér líka að fullyrða að hættan er
hvorki meiri né heldur neitt minni
en hún hefur verið fram á þennan
dag. Hún er aftur á móti önnur.
Og þá liggur beinast við að íhuga
í hveiju hættan eða hættumar eru
fólgnar einmitt nú á dögum.
Að vísu verður að taka fram að
kannski er hugtakið vitund, skap-
andi vitund, nokkuð víðtækt og
óljóst og gæti átt bæði við vitund
skapandans og vitund móttakand-
ans.
Sköpun, skapandi starfsemi, er
framleiðsla á einhveiju nýju. Ein-
hveiju sem ekki var til áður.
Skýrasta dæmið um skapandi at-
ferli má Iesa í samnefndri sögu,
þ.e.a.s. sköpunarsögunni: „í upp-
hafi skapaði Guð himin og jörð.
Jörðin var þá auð og tóm og myrk-
ur grúfði yfir djúpinu og andi Guðs
sveif yfir vötnunum. Guð sagði:
verði ljós. Og það varð ljós...“
o.s.frv.
Þannig skapaði Guð eitthvað sem
ekki var til áður og það er okkar
skilningur á sköpun, a.m.k. í okkar
júdeo-kristna heimi.
En svo gerist það fyrir tæpum
tveimur öldum að nútíminn reið í
hlað og uppfrá því hefur skilningur
okkar á sköpunarstarfí verið jafn-
framt í nánum tengslum við vísinda-
vitund og framþróunarhugmyndir,
þ.e.a.s. að um sé að ræða stöðuga,
sífellda þróun fram á við, að hægt
sé að ná lengra, þróast.
Hins vegar er það nú um þessar
mundir loksins að renna upp fyrir
mönnum og mjög um það fjallað
einmitt þessi árin, að þetta gildi
ekki um sköpun í listum. Það nær
enginn lengra en Sófókles, da Vinci,
Mozart, Rimbaud... En það er
hægt að leita annað, leita öðruvísi,
það er hægt að bregða upp öðru
ljósi á nýja fleti en það er alls ekki
hægt að komast lengra samkvæmt
gamla hugsunarhættinum frá fyrri
hluta nítjándu aldar.
Hinn aldni meistari franskra
kvikmynda, Robert Bresson, skrif-
aði um þetta merka hluti í bók sinni
La Cinamatographe, að ekkert sé
í raun nýtt af sjálfu sér undir sól-
inni og hlutverk listamannsins ekki
að leita að þessu nýja viðfangsefni,
nýja efni, heldur einungis hinu nýja
viðhorfi, hinum nýja frásagnar-
máta, nýju ljósi að varpa. Þannig
og einungis þannig skapar lista-
maðurinn nýjan veruleika.
En þó svo menn geri sér grein
fyrir að ekki verður komist lengra
þarf það ekki, og meira að segja
alls engan veginn, að þýða að nú
fari allir í gamlar klisjur, hefð-
bundið og venjubundið form. Þvert
á móti. Skapandi vitund eflist við
þetta viðfangsefni sitt eins og
endranær.
En þetta með nútímann okkar,
tæplega tveggja alda gamlan, leiðir
hugann að öðru.
Það er einmitt tækniþróunin sem
veldur því að hægt er að fjölfalda
og dreifa klisjum, það er að segja
höfuðandstæðingum skapandi vit-
undar og skapandi hugsunar, á mun
skilvirkari hátt en nokkru sinni fyrr.
Það hefur fyrst og fremst með
móttakandann og vitund hans að
gera. Skapandi vitund hans er í
hættu..
Lengi vel voru það einkum skáld-
in og málaramir meðal listamanna
sem komli minni og minningum
mannsins í skapandi form og síðan
komu ljósmyndir, kvikmyndir og
síðast (og allra síst) sjónvarp. Sífellt
meira fjármagn, meira magn, en
minni sköpun.
Tæknilegir möguleikar verða
sem betur fer meiri og meiri, en
engu líkara en minni verði hæfnin
og skapandi viljinn til að nota þá.
I því elektróníska stórstreymi sem
sjónvarp og myndbönd eru, vill svo
einkennilega til að sífellt minna er
um eftirminnilegar myndir. Sá mið-
ill sem mestan hefur máttinn til að
koma minni til skila frá kynslóð til
kynslóðar, mesta möguleikann að
miðla sýn, sá aðilinn er síst minnis-
stæður. Hér er ég að tala um
sjónvarp heimsbyggðarinnar allrar,
ekki eingöngu RUV og Stöð 2.
Kristín Jóhannesdóttir
Það liggur við að sé freistandi
að henda þessu öllu og byija upp
á nýtt á skáldum og málurum og
sagnamönnum. Betri eru fáar
myndir og lífvænlegar, eftirminni-
legar, minnisstæðar myndir sem
miðla skapandi vitund heldur en
ofgnótt merkingarlausra mynda,
sem ekkert er nema óendanleg leðja
eða kvoða af klisjum. Magnið er svo
mikið og gæðin svo lítil að móttak-
andi heldur engri vitund, hvorki
skapandi né annarri.
Wim Wenders var fenginn til að
ritstýra síðasta hefti Cahiers du
Cinéma í tilefni af fjögurhundruð-
asta tölublaðinu. Hann ítrekar þar
þetta, sem áðan var minnst á, að
það ræðst af því hvernig er horft,
hvort skoðandinn hefur séð eitt-
hvað. Sjónvarpið er orðið blint eða
í besta falli eineygt eins og Kýkl-
óps. Hvað er til ráða?
En það er ekki bara í listum og
fjölmiðlum sem nauðsyn er á skap-
andi vitund, skapandi hugsun. Ég
nefni stjómmálin. Ekki fer meira
fyrir skapandi vitund þar heldur en
í elektrónískum fjölmiðlum. Nánast
ekkert nema klisjur. í ofanálag
hefur það víðast hvar gerst að fjöl-
miðlar em undirlagðir af tveimur
kategóríum: annars vegar fjölmiðla-
fólkinu sjálfu og hins vegar af
stjómmálamönnum. Með þessu hef-
ur klisjuframleiðslan náð hámarks-
afköstum.
Ég sé ekki betur en þar sé algjör
skortur á skapandi vitund og ætti
að vera helsta áhyggjuefni okkar
þjóðfélags. Ókræsilegt, bragðlaust,
eitrað sull, nákvæmlega sama í
hvaða flokk.menn skipa sér. Ekkert
nema klisjur.
Hvernig á þá að biðja móttakand-
ann um skapandi vitund? Það er
svo sem alltaf til hópur hinna
vammlausu, einnig meðal mennta-
og listamanna, sem talar í síbylju
um flóðbylgju hins og þessa, atlögu
að lágmenningu einhverra o.s.frv.
o.s.frv. Þessir farísear og toll-
heimtumenn fóma höndum og æpa.
Góði guð, ég þakka þér og lofa
fyrir að ég er ekki eins og þeir. Svo
standa þeir og horfa yfir völlinn og
aðhafast akkúrat ekki neitt og orð
þeirra sjálfra verða að saltstólpa
klisjunnar.
Hvað er til ráða? Á að henda
tækjunum, Qölmiðlunum, stjórn-
málamönnunum og fara í fýlu?
Nei, Ódysseifur vísar veginn.
Hann komst á leiðarenda. Hann er
listamaðurinn sem vísar samfélag-
inu leiðina.
Sírenur stjómmálamanna mega
garga, kýklópar fjölmiðlunar
hnykla vöðvana, Ódysseifur kann
ráð við því og kemst alla leið, hann
verður að komast alla leið svo hægt
sé að skrifa kviðumar.
Arkitektúrinn
-móðir listanna
Erindi Stefáns Arnar Stefánssonar
Arkitektúrinn eða byggingar-
listi.i hefur verið nefnd móðir
listanna og mátti ti! sanns vegar
færa til foma, þegar listgreinamar
voru færri. Síðan eru runnar margar
kynslóðir og niðjatalið orðið svo
langt, að yngstu kvistirnir í dag
kannast trúlega varla við formóður-
ina.
Þegar þess var farið á leit við
mig að tala hér á málþingi BÍL fyr-
ir hönd formóðurinnar, rann mér
blóðið til skyldunnar og ég svaraði
játandi eftir nokkurt hik að vísu, því
ég hafði svo sem varla áttað mig á
innihaldi spumingarinnar um það,
hvort skapandi vitund væri í hættu.
Og hef sannast sagnast tæplega
áttað mig á því enn, hvort hér ríki
hættuástand í þeim efnum.
Spumingin hljómaði reyndar fyrst
sem feitletruð forsíðufrétt eða jafn-
vel sem spuming dagsins hjá DV —
og ég væri þá einn af þeim, sem
fengi mynd af mér í blaðið og senni-
lega yrði svarið undir myndinni: Ég
er ekki viss um að ég skilji spuming-
una.
Það er kannski ekkert skrýtið, þó
manni detti í hug að setja spuming-
una í samband við fjölmiðla af einu
tagi eða öðru eins og hér að fram-
an. Það hefur sem sé læðst að mér
sá grunur, að hin skapandi vitund
gæti e.t.v. verið í vissum áhættuhópi
í því fjölmúlavíli, sem nú steðjar að
úr öllum áttum. Skoðanamyndarar
og vitundarskaparar em á hveiju
homi og annarri hverri bylgjulengd
og margt, serri stendur þinni eigin
skapandi vitund til boða, annað en
að vera að basla upp á eigin spýtur.
í mínum augum er hugtakið
kannski ekki ýkja fjarlægt eða hulu
sveipað. Ég geri jafnvel ráð fyrir að
þannig sé um fleiri hér inni í dag.
Þeim sem eru starfandi listamenn
innan hinna mörgu greina ættarinn-
ar er hugtakið í sjálfu sér daglegt
brauð og mörgum er það jafnvel hið
daglega brauð. Hin skapandi vitund
er hjá mörgum jafnvel orðin partur
af anatomíunni, svona rétt eins og
lungu eða nýru — í eilífri púlsvinnu
við að taka á móti og koma frá sér.
Og engin vökulög í gildi, sem
vemda hana gegn ofnotkun.
Mörgum er hún svo samgróin
starfinu, að þeir segja: — Þetta er
bara vinna og aftur vinna — og
sennilega er nokkuð til í því.
Arkitektar hafa í starfí sínu
kannski nokkra sérstöðu meðal lista-
manna.
Þeir vinna að sönnu með liti eins
og málarinn, með form í ljósi og
skugga eins og myndhöggvarinn og
jafnvel stundum með hljóma eins og
Stefán Örn Stefánsson
tónskáldið. En — þeir gera það ekki
sjálfir, andstætt t.d. ofangreindum
listamönnum, a.m.k. ekki almennt
talað, þó auðvitað séu hér undan-
tekningar á. Arkitektinn hefur mynd
í hugarium af því verkefni, sem hann
er að fást við og af þeirri lausn, sem
hann stefnir að. Sú lausn er sjaldn-
ast hin eina sanna, líkt og í stærð-
fræðinni, þar sem hægt er að fletta
henni upp aftast í bókinni, enda
væri það heldur þunnur þrettándi,
ef allar kirkjur væru eins eða búið
að teikna allar sundlaugar í eitt
skipti fyrir öll. Fyrir nú utan atvinnu-
leysið, sem slíku mundi fylgja.
En hún, þ.e. lausnin er rétt í skap-
andi vitund þess manns, miðað við
þær aðstæður, sem hann vinnur í,
breiddarbauginn og budduna svo
nokkuð sé nefnt. Ég nota hér orðið
lausn, m.a. vegna þess að það felur
í sér þá sérstöðu byggingarlistarinn-
ar að leysa praktísk verkefni. Fólk
þarf að komast frá götunni að úti-
dyrum sínum, böm þurfa að komast
í skóla án þess að fara yfír hrað-
brautir, orðið þarf að komast til
skila í kirkjunni o.s.frv. Þetta eru
kannski sára hversdagsleg atriði,
sem sjálfsagt má leysa í hveiju til-
viki á marga vegu. Lausnin þarf
heldur ekki að flokkast undir arki-
tektúr og gerir það kannski sjaldn-
ast, — en hún getur gert það.
Það sem fyrst og fremst er verk-
efni arkitektsins er að móta
samræmda lausn, búa til eina heild
úr þeim margvíslegu kröfum og tak-
mörkunum sem hveiju verkefni eru
sett og gefa þeim form í rúmi, í
þremur víddum.
Þetta er huglægt starf, sem þó er
í eilífri víxlverkun við hið hlutlæga.
Þetta er spurningin um að sjá og
meta, bera saman hug-myndina við
raun-myndina, og ýmis hjálpartæki
notuð til að koma hugmyndinni fram
og til skila — teikningar, módel, ljós-
myndir og orð, fortölur og hótanir
— allt eftir því, hvað við á eða hendi
er næst.
Verkfæri arkiteksins er þannig
augað fyrst og fremst og aðferðin
er abstraktion. Abstraktion, vegna
þess, að hann er ekki að vinna sjálft
verkið, heldur lýsa því hvemig það
gæti orðið, ef það þá verður nokk-
urn tíma. Og venjulegar arkitekta-
teikningar eru jafnframt hreinar
abstraktionir, hver hefur t.d. séð
sneiðingu í hús, nema þá e.t.v. eftir
jarðskjálfta. Og svona að endingu
er það sem sé ekki arkitektinn, sem
vinnur verkið, gerir hlutinn — heldur
her iðnaðar- og verkamanna.
Og þegar þar er komið sögu, er
eins gott, að hin skapandi vitund
hafí í upphafi haft það á hreinu
hvað hún ætlaði sér.
Arkitektúrinn sjálfur er nefnilega
enginn abstraktion, heldur áþreifan-
legur í besta lagi. Hann er hreyfing
og rytmi, hæð og breidd, ljós og
skuggi, hart og mjúkt, hljóð og þögn.
Að skynja hann eða njóta, er að
upplifa alla þessa þætti, eða suma
eftir atvikum og fletta saman við
eða utan um hinar praktísku þarfír,
hvort sem það er að fá lánaða bók
á bókasafni, kaupa inn á torgi eða
sjá Skugga-Svein á sviði.
Þetta er kannski orðin býsna hátí-
ðleg ræða og hætt við að manni
verði hált á þvi svellinu, en það má
líka taka einfaldara dæmi.
Böm t.d. vita vel hvað ég er að
fara. Þau byija ósjálfrátt að syngja,
gala eða öskra í yfírbyggðum portum
eða undirgöngum, því þau skynja
að í slíku rými brejitist ómtíminn og
þau nota hljóðið til að fínna rýmið
eða öfugt, nota rýmið til að finna/
heyra hljóðið og meta þannig
ómtímann út-frá eyranu.
Ég hef að sönnu orðið nokkuð
langorður um ýmislegt, sem tengist
mínu starfsviði og kollega minna —
og gert minna úr hættunni,*sem hin
skapandi vitund, hugsanlega er
komin í, eða því forvamarstarfi, sem
grípa þarf til. Enda vonast ég raun-
ar til að fræðast meira um það hér
á eftir. Mér er líka e.t.v. nokkur
vorkunn, sem öðrum hálfgerðum
fagidjótum.
Á mínu heimili er notaður brand-
ari um arkitektúr, sem mér sárnar
oftast hræðilega. Þegar arkitekta-
kjaftæðið gengur algerlega fram af
heimilismönnum setja þau sig í heim-
spekilegar stellingar og segja mjög
alvarlega: Já, arkitektúrinn, já, —
hann er allt.
Og þá varð ég sár og tilganginum
náð og brandarinn búinn.
En svei mér, ef þetta er bara
ekki rétt hjá þeim.