Morgunblaðið - 08.10.1988, Page 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. OKTÓBER 1988
Hb
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. OKTÓBER 1988
B 5
Anton Tsjekhov virðist ætla að verða nokk
uð í íslensku sviðsljósi í vetur og er það
vel. Kannski lýkur hér Pinter-bylgju og
Tsjekhov-æði tekur við. Mun þá mörgum
fínnast sem hlutimir hafi fengið sína réttu lögun
þegar hænan fær að njóta sín ekki síður en eggið.
I haust vom kynnin við verk Tsjekhovs fyrst
rifjuð upp í ágústlok er hingað komu gestir frá
Danmörku; leikaramir Jesper Langberg og Ann-
Mari Max Hansen, sem fluttu í Iðnó nýlegt leik rit
Frakkans Frangois Nochers „Tírai til ásta“ um sam-
band þeirra Antons Pavlovitsj Tsjekhovs og leikkon-
unnar Olgu Knipper. Nú er leikhúsið Frú Emelía
farið af stað með leiklestur í Listasafni íslands á
fjórum stærstu verkum Tsjekhovs: „Mávinum" sem
lesinn var um síðastu helgi, nú um helgina verður
„Kirsubeijagarðurinn1' lesinn, hina næstu er það
„Vanja frændi" og að lokum „Þijár systur". þetta
framtak er hið merkasta og gott ef sýning Dan-
anna hefur vakið þessa hugmynd í kolli Frú Emelíu.
Tsjekhov fær síðan verðugan útgang á þessu leik-
ári með væntanlegri uppfærslu Leikfélags
Reykjavíkur á „Þremur systrum" þegar kemur fram
undir vorið. Frú Emelía og Leikfélag Reykjavíkur
bjóða því upp á sjaldfengið tækifæri í vetur til að
kynnast verkum Antons Tsjekhovs og unnendur
leiklistar ættu ekki að láta það ganga sér úr greip-
um.
í þeim orðum er hér fara á eftir verður stiklað
á stóru í rit- og æviferii Antons Tsjekhovs og rifj-
að upp mikilvægi leikrita hans í leiklistarsögu þess-
arar aldar. Fyrst og fremst er þó ætlunin að veita
þeim, er hyggja á fjrstu kynni við Anton Tsjekhov
í Listasafninu nú í október, nokkum inngang að
verkum þessa mæta höfundar.
Fjölskylda og fyrstu árin
Anton Paviovitsj Tqekhov fæddist þann 17. jan-
úar árið 1860 í bænum Taganrog í Suður-Rúss-
landi. Anton var þriðji í röðinni í hópi 6 systkina,
fímm bræðra og einnar systur, faðir þeirra var
efnalítill verslunareigandi, listhneigður en harðlynd-
ur við böm sín og eiginkonu. Móðir Tsjekhovs var
sögð blíðlynd en beygð af ofurvaldi eiginmannsins.
Tsjekhov sagði síðar I bréfí til bróður síns að fram-
koma föður þeirra gagnvart móðurinni væri það
sem hann gæti síst fyrirgefið honum úr uppvextin-
um. Þetta er nefnt vegna þess að Tsjekhov lagði
ætið mikla áherslu á þá sannfæringu sína að uppeld-
ið mótaði einstaklinginn framar öðm; uppeldið
væri erfðunum mikilvægara og réði mestu um
hvemig úr spilaðist. Anton Tsjekhov var enda sá
eini af systkinum sínum sem virtist ná heillegu
sambandi við hæfileika sína og rækta þá til fulln-
ustu.
Þegar Tsjekhov var 16 ára varð faðir hans gjald-
þrota og fluttist með fjölskylduna til Moskvu þar
sem beið þeirra fátækt næstu árin, en Anton varð
eftir í Taganrog til þess að ljúka stúdentsprófi sínu.
Hann hafði í sig og á með einkakennslu næstu
þijú árin. Þessi tími Tsjekhovs er jafnan talinn
marka upphafið að ritferii hans; hann stóð að útg-
áfu skólablaðs og sjmdi fyrstu merki um þá leikni
og hraða í þeirri rituðu frásagnarlist — gamansög-
um og smásögum — sem fleytti honum síðan flár-
hagslega f gegnum háskólanám og gott betur en
það þegar fram í sótti.
Læknisfræði og ritstörf
Árið 1879 lauk Tsjekhov stúdentsprófi í Tag-
anrog og fluttist til fjölskyldunnar í Moskvu og
innritaði sig um haustið f iæknadeild Moskvuhá-
skóla og lauk þaðan embættisprófi í iæknisfræði 5
árum síðar. Á námsárunum gerðist Tsjekhov hin
raunverulega fyrirvinna fjölskyldunnar með því að
skrifa ógrynni af gamansögum, smásögum og ails
kyns greinum f dagblöð og tfmarit, margí af því
undir dulnefni en þó fór orðstír hans sem rithöfúnd-
ar hraðvaxandi og samhliða því fór hann sjálfur
að leggja meiri metnað í ritstörf sín; framan af tók
hann á ritstörfum sínum með léttúð og taldi hæfi-
leika sína á því sviði aukagetu í lífsbaráttunni.
Hann mun hafa lýst því sjálfúr þannig að læknis-
fræðin væri hans löglega eiginkona en ntstörfin
hjákonan sem gott væri að hverfa til eftir daglangt
þras. Sé þessari lfkingu haldið til streitu má segja,
að áður en lauk hafi Trjekhov verið skilinn við eigin-
konuna og genginn í fast og opinbert samband við
ástkonu sína, skáldskapargyðjuna, því sfðustu tíu
ár ævi sinnar sinnti Tsjekhov ritstörfum nær ein-
göngu. Ferill Tsjekhovs sem læknis var þó engu
að síður umtalsverður; vann hann þar mikið verk
og 'óeigingjamt sérstaklega þegar farsóttir geisuðu,
en þá lagði hann sig fram af mikilli ósérhlífni. Er
heldur ekki að efa að læknisstörfin hafi veitt honum
dýrmæta innsýn í hagi alþýðu manna, sem reynd-
ist honum dijúgur sjóður að ganga í við samningu
leikrita sinna. Mannskilningur Tsjekhovs og sam-
kennd eru einnig helstu aðalsmerki ritverka hans;
leikrita jafnt og smásagna.
Smásögxir og leikrit
Til einföldunar má skipta rithöfundarferli Antons
Tsjekhovs mjög gróflega i tvo hluta, hvað varðar
form og ritunartíma. Fram undir 1890 ritar Tsjek-
hov smásögur og nokkra farsakennda einþáttunga
fyrir leiksvið og árin eftir 1890 til dauðadags 1904
eru helguð ritun stóru leikritanna fjögurra, Máv-
sins, Vanja frænda, Þriggja systra og Kirsubeija-
garðsins. Þessi skipting stenst ekki ef grannt er
skoðað, þvf bæði hafði Tsjekhov ritað tvö leikrit
fyrir þennan tíma; Platonov (1881) sem var ógnar-
langt og Tsjekhov lauk aldrei við og Ivanov (1887)
leikrit í fjórum þáttum sem frumsýnt var 1887.
Þá ritaði Tsjekhov einnig smásögur og annan prósa
eftir 1890. Engu að síður gefur þessi ímyndaða
skipting hugmynd um þróun Tsjekhovs sem rithöf-
undar, til hvaða áttar krókurinn beygðist smám
saman og einnig vekur þetta athygli á þeirri stað-
reynd að Tsjekhov ritaði aldrei langa skáldsögu,
þrátt fyrir nálægð og áhrif samtfmaskáldjöfra á
borð við Fjodor Dostojefskíj og Leo Tolstoj og þær
miklu vinsældir sem skáldsagan naut á seinni hluta
19. aldarinnar. Eina skýringu mætti nefna og hana
helsta, að þegar gera mátti ráð fyrir að Tsjekhov
væri þar kominn í rithöfundarferli sfnum að vænta
mætti þess að hann réðist í ritun stórrar skáldsögu
hafði Ieikritun gripið hug hans allan. Það væri þó
mikill misskilningur að telja smásagnagerðina að-
eins skóla Tsjekhovs og undirbúning fyrir smíði
leikritanna því Tsjekhov var meistari smásögunnar
ekki síður en leikritsins og hafði þegar skipað sér
á bekk með fremstu skáldum Rússlands. Má þar
nefna að Keisarlega vfsindaakademfan í Pétursborg
sæmdi hann Púshkín-verðlaununum árið 1888.
Myndi annað af tvennu, smásögumar eða leikritin,
fyllilega nægja til að halda nafni hans á lofti enn
um sinn. Hér er full ástæða til að benda á að Frú
Emelia hefur ráðist í prentun og útgáfu á þeim
flórum leikritum sem lesin verða nú í október og
er þetta kærkomið tækifæri til að verða sér úti um
þessar öndvegisþýðingar þeirra Péturs Thorsteins-
sonar (Mávurinn), Eyvindar Erlendssonar (Kirsu-
beijagarðurinn) og Geirs Kristjánssonar (Vanja
frændi og Þijár systur). Margar af þekktustu og
bestu smásögum Tsjekhovs eru einnig aðgengilegar
f góðum íslenskum þýðingum fyrir þá sem vildu
kynna sér þá hlið þessa mæta höfundar.
Misja&iar viðtökur og banvænn
sjúkdómur
Þegar ferill Tsjekhovs er skoðaður vekur það
fljótlega athygli hversu misjöfnu gengi leikrit hans
áttu að fagna í upphafi — en þó er þessi fullyrðing
ekki einhlít frekar en aðrar. Oftar en einu sinni
kom það fyrir að Tsjekhov lýsti þ\d yfir að hann
væri endanlega hættur að skrifa fyrir leiksvið.
Fyrsta verkið hans, Ivanov, fékk daufar undirtektir
í Moskvu 1887 en var tekið upp aftur í Pétursborg
tveimur árum síðar og var þá vel tekið. Sama ár,
1889, var verk hans Skógarpúkinn frumsýnt í
Moskvu. Undirtektir voru afleitar og sýningar urðu
ekki íleiri en þijár. Þetta verk umskrifaði Tsjekhov
síðar og í endanlegri mynd fékk leikritið nafnið
Vanja frændi. Á þessum árum og þeim næstu skrif-
aði Tg'ekhov nokkra einþáttunga (Bónorðið, Brúð-
kaupið, Bjöminn, Svanasöngur) sem hlutu góðar
viðtökur leikhúsgesta. Hann reynir þó ekki aftur
við leikrit í fullri lengd fyrr en 1895 er hann skrif-
ar Mávinn sem var frumsýndur 1896 í Aleksandra-
leikhúsinu í Pétursborg. Sýningin var púuð niður
og Tsjekhov var niðurbrotinn maður. „Ég gleymi
aldrei gærkvöldinu, ég skrifa aldrei leikrit framar
til uppfærslu á leiksviði," skrifaði hann daginn eft-
Um leikskáldið Anton
Pavlovitsj Tsjekhov
ir frumsýninguna. Við þessi orð stóð hann næstu
þijú árin þar til þau tímamót urðu í lífi hans og
reyndar allri leiklistarsögu 20. aldarinnar að Lista-
leikhúsið i Moskvu var opnað með sýningu á Mávin-
um í leikstjóm Konstantfns nokkurs Stanislavskís.
Á þessum tíma fékkst einnig staðfesting á því
að Tsjekhov væri sjúkur af berklum og hrakaði
heilsu hans smám saman þar til hann lést langt
fyrir aldur fram árið 1904, aðeins 44 ára að aldri.
Sjúkleiki Tsjekhovs gerði honum erfitt fyrir á marg-
an hátt; hann varð að flytjast frá Moskvu og taka
sér vetursetu á Krimskaga í mildara loftslagi og
varð það honum oft angursefni er Listaleikhúsið
æfði og sýndi leikrit hans á árunum 1898 til 1904,
að honum fjarstöddum. Hann reyndi þó ávallt eftir
megni að fylgjast með og vafalaust hefur hann
ofboðið heilsu sinni með ferðum sínum til Moskvu
að vetrarlagi þrátt fyrir mótbárur lækna hans.
Mávurinn púaður niður
Hér má aðeins staldra við og velta fyrir sér hvers
vegna leikrit Tsjekhovs höfðu ekki notið meira
gengis til þessa tíma en raun var á. Ivanov og
Skógarpúkinn vom reyndar hvorugt sérstaklega
vel heppnuð verk, en sú skýring dugar engan veg-
inn til þegar kemur að Mávinum. Oánægju áhorf-
enda frumsýningarkvöldið í Pétursborg má rekja
til þess að verkið hafði verið valið til sýningar af
einni vinsælustu leikkonu borgarinnar og skyldi
sýningin vera henni til heiðurs. Aðgöngumiðamir
vom því seldir dýrt en leikkonan fræga forfallaðist
á síðustu stundu og áhorfendur urðu æfir þegar
þeir komust að því í byijun sýningar að stjömuna
vantaði. Reiðir áhorfendur púuðu sýninguna niður
en sökin var hvorki Tsjekhovs né Mávsins. Skýring-
ar leiklistarsögunnar era öllu virðulegri og er gjarn-
an bent á að hefðbundinn leikstíll 19. aldarinnar —
ýktar hrejrfingar og raddbeiting — samræmist eng-
an veginn því hárfína raunsæi sem Tsjekhov stefndi
að í verkum sínum. Þetta er að sjálfsögðu rétt.
Þá skipti kánnski ekki minna máli að hefðbundin
uppfærsla leiksýninga snérist um eina stjömu í
miðpunkti sviðsins, ekkert mátti skyggja á hana
né trafla; lítilsigldari leikendur máttu í tanda til
hliðar eða jafnvel aftanvið. Þessi framsetningar-
máti vai- i hreinni andstöðu við byggingu og tón
verka Tsjekhovs; hann vissi vel sjálfur hvað þurfti
til svo verkin nytu sín og gramdist ósegjanlega
þessi jp-oddalega meðferð leikhúsanna á viðkvæm-
um verkunum. Hér þurfti nýjan tón og önnur vinnu-
brögð svo snilld Tsjekhovs næði að njóta sín á leik-
sviðinu. Þess var heldur ekki langt að bíða — leik-
stjóm í nútímaskilningi var í fæðingu; Listaleik-
húsið í Moskvu reyndist sá bjargvættur sem Tsjek-
hov þurfti á að halda þegar hann hafði i fullri al-
vöra gefið leikhúsið upp á bátinn.
Listaleikhúsið í Moskvu
Það væri efni í aðra grein og gott betur ef rekja
ætti sögu og mikilvægi Listaleikhússins í Moskvu
fyrir alla leiklist Vesturlanda á þessari öld. Látum
nægja að segja að leikstíll sá og framsetningar-
máti t«m þar var þróaður í upphafi aldarinnar
hafi orðið undirstaða þess leikmáta sem við eram
hvað handgengust í dag og náð hefur hvað mestri
fullkomnun í kvikmyndum og sjónvarpi. Hvað An-
ton Tsjekhov varðar þá var Mávurinn í raun fyrsta
verkið I leiklistarsögu nútímans sem naut nútíma-
leikstjómar, þar sem allt yfirbragð sýningarinnar
var skapað frá granni; leikurinn sjálfiir, leikmynd
og búningar tóku mið af verkinu einvörðungu og
ekki nóg með það heldur urðu áhorfendur að gang-
ast undir þau ströngu skilyrði að hafa hljótt um sig
í salnum meðan á sýningum stóð.
Stofnendur Lástaleikhússins í Moskvu vora leikar-
inn og leikstjórinn Konstantin Stanislavski og rit-
höfúndurinn, leiklistarkennarinn og leikstjórinn
Vladimir Nemirovitsj-Dantsénko. Þessir tveir boð-
uðu nýja stefnu í leikhúsi sínu þar sem listræn
heild sýmmgarinnar hveiju sinni skipti höfuðmáli.
Til þess að ná þessu markmiði vildu þeir beita fyr-
ir sig raunsæi í framsetningu, sannri innlifun leik-
enda í persónur sínar, hvað leikhúsreksturinn sjálf-
an varðaði skyldi allri skriffinnsku, agaleysi og
sérgæsku kastað fyrir róða. Aðalatriðið skyldi ætíð
vera leikarinn og það er fram færi á leiksviðinu
sjálfu. Rtefnuyfirlýsing þeirra tvímenninganna var
að mörgu leyti samhljóma við hugmyndir fleiri full-
huga í leikhúslífi Evrópu á þessum tíma; August
Strindberg hafði boðað aukið raunsæi og afnám
ýmissa úreltra leikhúshefða í formálanum að Frö-
ken Júliu tíu áram fyrr og raunsæisstefnan hafði
þegar markað sér varanlegan sess í bókmenntum
Evrópu á þessum tíma. Rússland á þessum tíma
var ekki einangrað, helstu menningaistraumar
Anton Pavlovitsj Tsjekhov og Olga Knipper. Konstantln Stanislavskí
Evrópu áttu þar greiða farvegi. Verk Henriks Ibs-
ens, Augusts Strindbergs, Gerharts Hauptmanns
vora meðal þeirra sem framsæknir leikhúsmenn
Rússlands vora gagnkunnugir og Stanislavskí og
Nemirovitsj-Dantsénko höfðu verk þessara um-
deildu höfunda á efnisskrá sinni fyrir Listaleik-
húsið ásamt því að bjóða áhorfendum upp á nýjar
og ferskar túlkanir á verkum stórskálda fyrri tíma
s.s. Williams Shakespeares og Sofóklesar. Þeir vora
einnig sammála um það að Anton Tsjekhov væri
sá leikritahöfundur rússneskur sem hvað mestar
vonir mætti binda við og sá er hentaði best raun-
sæislegum framsetningarmáta Listaleikhússins.
Ást við fyrstu sýn
Það sem er eiginlega hvað merkilegast við leik-
hús þeirra Stanislavskis og Nemiriovitsj-Dantsén-
kos er að þeim skyldi hreinlega takast að hrinda
markmiðum sínum í framkvæmd með svo eftir-
minnilegum hætti sem raun ber vitni, því oft vilja
margir leggja orð í belg en minna verða úr fram-
kvæmdum.
Þegar þeir tvímenningamir höfðu samband við
Tsjekhov og föluðust eftir Mávinum til sýningar á
fyrsta leikári Listaleikhússins var fjarri því að
Tsjekhov brygðist við glaður og reifur. Hann var
oiðinn hvekktur á óföram leikrita sinna og það var
ekki fyrr en eftir langar fortöiur sem hann gaf
leyfi sitt. Mávurinn var þriðja leikritið í röðinni hjá
Listaleikhúsinu þetta fyrsta leikár. Fyrsta verkið,
Fjodor Ivanovitsj keisari, eftir Tolstoj fékk góðar
viðtökur en hið næsta, Kaupmaðurinn f Feneyjum
eftir Shakespeare, féll; og hið þriðja, Vefaramir
eftir Hauptmann, var einfaldlega bannað af trúará-
stæðum. Mávurinn varð því Listaleikhúsinu enn
mikilvægari en ráð var lyrir gert í upphafi og
framtíð leikhússins var í húfi; Mávurinn varð að slá
í gegn. Ekki bætti úr skák að Stanislavskí hafði
sínar efasemdir um ágæti verksins sem sýnir
kannski fyrst og fremst að öllum getur skjátlast.
Stanislavskí æfði verkið í þijá mánuði sem var
tvöfalt lengri tími en leikendur áttu að venjast og
Tsjekhov sjálfur hafði leyfi til að vera viðstaddur
æfingar eftir því sem heilsa hans leyfði. Það var
einmitt á æfingu á Mávinum sem fundum þeirra
Olgu Knipper, leikkonu sem síðar varð ein helsta
stjama Listaleikhússins, og Tsjekhov s bar saman.
Þetta var ást við fyrstu sýn og árið 1901 gengu þau
í hjónaband sem varði þó sorglega stutt, því Tsjek-
hov lést þremur áram síðar. Ekki þótti leikurunum
Tsjekhov sérstaklega hjálplegur við þessi fyrstu
kynni af höfundinum, en feimni Tsjekhovs og hlé-
drægni varð oft til þess að ókunnugir álitu hann
hrokafullt merkikerti. Ekkert var þó jafnfjarri sanni
því Tsjekhov var ljúfmenni hið mesta að sögn allra
þeirra er honum kynntust. Þegar leikaramir spurðu
Tsjekhov hvemig best væri að leika hlutverkin í
Mávinum svaraði hann stuttlega: „Eins vel og
hægt er.“ Sem að sjálfsögðu var rétt en kannski
ekki beint gagnlegt við persónusköpun. Samband
Tsjekhovs við leikendur og stjómendur Listaleik-
hússins varð þó innilegra og kærara en þessi fyrstu
orðaskipti benda til og áður en lauk var Tsjekhov
næstum orðinn átrúnaðargoð allra þeirra er við
leikhúsið unnu.
Mávurinn nlær í gegn
Þegar tjaldið féll eftir lokaþátt á framsýningu
Mávsins varð löng d&uðaþögn í leikhúsinu. Leikar-
amir brustu í grát &ð tjaidabaki því þeir héldu að
allt erfiðið væri unnið f jTÍr gýg. Næstum samtím-
is sprakk salurinn með tíjTjjandi lófataki og hávær-
um fagnaðarlátum svo ljóst var að Mávurinn var
leiksigur svo um munaði. Tjaldið sviptist frá og
leikaramir stóðu á sviðinu, ringlaðir með tárin í
augunum en brosandi út að ejrum þegar sannleik-
urinn rann upp fyrir þeim. Mávurinn hafði slegið
í gegn og framtíð Listaleikhússins var borgið. Stan-
islavskí og Nemirovitsj-Dantsénko gerðu sér fulla
grein fyrir þeirri þaldcarekuld sem leikhús þeirra
stóð í við Tsjekhov og i þakklætisskjmi var Mávur-
inn gerður að tákni leikhússins.
í kjölfar velgengni Mávsins vildu listaleikhúss-
menn endilega setja ami&ð leikrit eftir Tsjekhov á
svið og það var reyndar þegar fyrir hendi; Tsjek-
hov hafði umskrifað Skógarpúkann og undir heit-
inu Vanja frændi hafði verkið verið gefið út 1897.
Listaleikhúsið tók verkið til sýninga 1899 og ollu
viðtökur nokkram vonbrigðum, þvi lukka Mávsins
var ölium enn í fersku minni — þó er engan veg-
inn hægt að segja að sýningin hafi fallið; öllu
heldur að það hafi unnið á hægt og bítandi. Svip-
aða sögu var að segja um hin síðustu tvö verk er
Tsjekhov skrifaði; Þijár systur (1901) og Kirsu-
beijagarðurinn (1904) slógu ekki umsvifalaust í
gegn en unnu áhorfendur smám saman á sitt band.
Einstaklingurinn og heildin
Henrik Ibsen, August Strindberg og Anton Tsjek-
hov era þau þijú leikskáld sem risu hæst í lok
síðustu aldar og hver á sinn hátt lagði sitt af mörk-
um til mótunar þeirrar stefnu leikbókmenntanna,
sem nefnd hefur verið raunsæisstefnan. Þó era
verk þessara þriggja höfunda afskaplega ólík,
Iífsskoðun þeirra ekki síður og efnistök einnig. Það
sem tengir þá saman er kannski fyrst og fremst
sú hefðbundna umgjörð sem leikritunum hefur ver-
ið búin á leiksviðum heimsins síðustu 80-100 árin.
Aðferðir leikenda til túlkunar leikpersóna era einn-
ig af sama stofni, byggðar á hugmyndum Stan-
islavskís um persónusköpun og vinnubrögð leikar-
ans. Engu að síður era sameiginlegir þræðir í verk-
um þessara þriggja og með því að rekja sig eftir
þeim þráðum kemur að þeim punkti í list Tsjek-
hovs að hann fitjar upp á nýjungum og skapar sitt
einstaka munstur.
Uppreisn einstaklingsins gegn ríkjandi hefðum,
sigur hans eða ósigur jrfír flandsamlegu umhverfi;
fall einstaklingsins og tortíming eða hnarreist út-
ganga, era þeir pólar togstreitu sem verk Ibsens
og fýrri verk Strindbergs snúast að miklu lejrti um.
Tsjekhov fylgdi þessari hugmjmdafræði í fyrstu
verkum sínum; líkt og hjá Ibsen var undirrót dra-
matískrar togstreitu fólgin í uppreisn einstaklings-
ins gegn steinrannum og firrtum samtíma. Þessar
hugmyndir liggja að baki Ivanov og þeirra gætir
einnig að hluta í Mávinum. Þar má sjá einstakling,
Konstantín, gera tilraun til þess að bijótast undan
oki hópsins með þeim árangri einum að tortímast
sjálfur. Konstantín er enda svo veiklunduð persóna
&ð augljóst er að Tsjekhov gerði sér engar hug-
myndir um hetjulega lausn á uppreisn hans. Miklu
frekar að lausnin — ef lausn skyldi kalla — fælist
i uppgjöf alls hópsins gagnvart aðstæðum sínum
og rneð því móti gat Tsjekhov stillt upp til skoðun-
ar smækkaðri mynd af stöðnuðu þjóðfélagi, þar sem
persónumar lifa og hrærast aðgerðalausar en lifa
samt í voninni um að brejrtingar verði á högum
þeirra.
Brosað gegnum tárin
í Þremur systram og Kireubeijagarðinum nær
Tsjekhov fullum tökum á þessari samfélagsmjmd
sinni og vafalaust má skoða þessi tvö verk hans
sem lýsingu á logninu á undan storminum; skil-
greining á kynslóð sem situr næturlangt og ræðir
byltinguna en er síðan of þreytt að morgni til að
gera nokkum skapaðan hlut — hún getur jafnvel
ekki leyst sín daglegu vandamál, hvað þá önnur
veigameiri. Það er í þessum punkti sem verk Tsjek-
hov kristallast og öðlast sitt innra líf ef svo má
segja. Persónumar verða svo einstaklega mannleg-
ar; óraunsæi þeirra og breyskleiki, kjarkur þeirra
þrátt fyrir allt vonleysið og sjálfsmeðaumkunina,
veldur því að ekki aðeins þær heldur einnig áhorf-
endur brosa stöðugt gegnum tárin þó hetjuskapur
og fómarlund séu jafnan víðs fjarri.
Tsjekhov og Stanislavskí greindi á um túlkun
verkanna; sérstaklega var Tsjekhov áhyggjufullur
jdír því að Kirsubeijagarðurinn yrði yfirhlaðinn til-
finningasemi í meðförum Stanislavskfs. Sjálfur
lagði Tsjekhov mikla áherslu á að verk sín væra
gamansöm, séretaklega var honum umhugað um
að Kirsjubeijagarðurinn væri túlkaður sem slíkur.
Hefúr þetta orðið tilefni til endalausra vangaveltna
innan leikhúsa og utan og allsendis óvíst að þær
utnræður taki nokkum tima enda. Lesendur þess-
ara orða geta sem best svarað þessari áleitnu spum-
ingu hver fyrir sig, með þvi að notfæra sér leiklest-
ur Frú Emelíu nú í október og síðar í vetur leiksýn-
ingu Leikfélags Reykjavikur á Þremur systram.
Hávar Siguijónsson
tók saman.
Mótettukór Hallgrímskirkju að hefja vetrarstarf
v
etrarstarf Mótettukórs Hallgríms-
kirkju hófst síðastliðinn þriðjudag
þegar kórfélagar mættu til æfingar
á Óratoríunni Elia, eftir Mend-
elssohn. Hörður Áskelsson, orgel-
leikari, er stjómandi Mótettukórsins
og var hann spurður hvort vetrar-
starfið yrði með svipuðu sniðu og í
fyrra.
„Eftir þá miklu starfsemi sem
fram fór á vegum kórsins síðastlið-
inn vetur, var ákveðið að skera hana
eitthvað niður núna. En strax í sum-
ar var Ijóst að ekki yrði mikið úr
þeim áformum, því kórstjómin hefur
gengið frá mjög nákvæmu skipulagi
og þetta verður síður en svo dauður
tími,“ svaraði Hörður.
„Fyrsta verkefiiið sem fer í æf-
ingu hjá okkur er Elía eftir Mend-
elssohn. Hann var kristinn gyðingur
og í seinni heimsstjntjöldinni hurfu
öll hans verk í Þýskalandi. Elía er
eitt mesta verk Mendelssohns og
ein af mestu óratoríum 19. aldarinn-
ar. Og þetta er óratoría í fyllsta
skilningi. Þetta er frásögn af biblíu-
legum atburðum og vantar í raun-
inni ekkert nema tjöld og búninga
til að þetta sé kirkjuópera. Mend-
elssohn gengur mjög langt í því að
setja upp senur og verkið er mjög
dramatískt í uppbyggingu, sérstak-
lega fyrri hlutinn. Seinni hlutinn fer
meira út í útleggingar.
Þetta er sagan um Elía spámann,
úr Gamla testamentinu, en saga
hans minnir mjög mikið á sögu
Krists, sem seinna kom. Elía gerði
kraftaverk; lífgaði úr dái og hann
var fyrirlitinn af lýðnum og endaði
á því að ummyndast og stíga til
himna. Þessvegna er þetta verk svo
oft sett í samband við uppstigning-
ardag. Við framfljitjum verkið 6.
maí, en að þessu sinni er uppstign-
ingardagur 4. maí. Þannig að þessi
saga er eins og lit.il forsaga um
Krist."
Hver syngur hlutverk Elía?
„Þetta er hlutverk fyrir baritón
og það er Andreas Schmidt, sem
er okkur íslendingum af góðu kunn-
ur, sem syngur það. Það er feykileg-
ur fengur að því að fá hann hingað.
Hann er mjög ungur, en hefur nú
þegar haslað sér völl sem einn af
fremstu baritónsöngvurum í heimi."
Hvernig stendur Mótettukór-
inn gagnvart þessu verkefiii?
„Þessi óratoría kallar á stækkað-
an Mótettukór. Mér reiknast til að
við þurfúm um 80-90 manns í kór-
Hefur ykkur tekist að ná í þann
manuskap?
„Það hefur nú ekki reynt á það
ennþá. Ég sjálfur hef mestar
áhyggjur af karlröddunum. Kvenna-
kórinn okkar er feykilega góður og
ég held ég komist langt með hann.
Annars erum við fremur sein fyrir;
venjulega byijum við kórstarfið í
september. En við látum reyna á
það nú í vikunni að fá fólk. En ég
er ekki að tala um að við þurfúm
80-90 manns bara til að hafa þessa
höfðatölu. Það þýðir ekkert að stilla
upp hausum ef þeir era ekki hæfir.
Kórstarf er mjög krefjandi og
fólk þarf að vita út í hvað það er
að fara. Elía komum við til með að
æfa öll þriðjudagskvöld í vetur.
Kóræfingar verða hinsvegar tvisvar
í viku og laugardagsæfingamar fara
í að æfa aðrar tónsmíðar, sem ekki
era með hljóðfæri. Þær verða ein-
göngu fyrir Mótettukórinn.
Maður þarf sífellt að finna milli-
veg í svona kórstarfi. Fólk er hér
af áhuga, en ekki í vinnu og maður
verður að passa að ganga ekki of
langt í skilningsleysi á aðstæðum
fólks. En maður verður líka að gera
kröfur, því fólk er að gefa tíma sinn
frá heimili og öðru; það vill því láta
gera kröfúr til sín svo það nái ár-
angri.
Elía er líka mjög mikilvægt verk-
efni, því það er ekki eins og það sé
okkar einkamál. Þetta verður flutt
í samvinnu við Sinfóníuhljómsveit
íslands, svo ég vona að okkur ta-
kist að bæta góðum röddum við
kórinn. Hann gegnir n\jög stóru
hiutverki í Elía, miklu stærra én í
öðrum óratoríum. Þetta er itjög
r
Oratorían
Elía eftir
Mendelssohn
meðal verkefna
kórsins
ögrandi verkefm. Við höfum ekki
tekist á hendur svona viðamikið
verk áður.“
Ertu eingöngu með fólk sem
hefúr stundað söngnám?
„Nei, en þó mjög marga. Það
hefur bæði kosti og galla að byggja
upp kór með fólki sem er að læra
söng. Gallamir eru helst þeir að
þeir sem hyggjast leggja sönginn
fyrir sig hætta fljótlega. Sumir fara
erlendis til framhaldsnáms og svo
er hitt að margir einsöngskennarar
banna nemendum sínum að syngja
í kór. í kór þarf að fletja út sér-
kenni hverrar raddar til að ná góðri
heild. Maður þarf að biðja fólk að
fela persónueinkenni sín og falla inn
í þessa hópsál. I einsöng er þessu
alveg þveröfugt farið. Einsöngs-
kennarar leita alltaf að sérkennum
þínum. En margir bestu einsöngvar-
ar sem til eru byija söngferil sinn
i kór. Andreas Schmidt er einn af
þeim. Hann byrjaði í kór þjá pabba
sínum þegar hann var bam; var
fyret í sópranrödd, færðist síðan
yfir í altrödd, og að lokum í bassa.
Hann var aldrei tenór.
Það er líka kjörið fyrir þá sem
hyggja á söngnám að syngja í kór,
vegna þess að með því kjmnast þeir
Morgunblaðið/Bjami
Skúlptúrar Sóleyjar Eiriksdóttur í Gallerí Svart á hvítu.
Sóley Eiríksdóttir
sýnir höggmyndir
Um þessar mundir stendur
yfir í Gallerí Svart á hvítu
við laufásveg sýning á
grafík og höggmyndum Sóleyjar
Eiríksdóttur.
Sóley er fædd 1957 og lauk námi
frá Myndlista-og handíðaskóla ís-
lands árið 1981. Hún hefur tekið
þátt í fiölda samsýninga og haldið
einkasýningar. Síðast hélt Sóley
einkasýningu á Kjarvalsstöðum
1987.
Þær höggmyndir sem Sóley sýnir
nú í Gallerí Svart á hvítu em mjög
frábragðnar því sem hún hefur áður
sýnt. Verkin eru kraftmeiri enda
eru möguleikar steinstejipunnar
nánast ótakmarkaðir. Formin em
mannleg dýr - eða dýrslegir menn,
tema sem Sóley vinnur einnig með
í grafíkverkunum á sýningunni.
Sýning Sóleyjar Eiríksdóttur er
opin alla daga nema mánudaga frá
klukkan 14-18 fram til 16. októ-
ber.
mörgum tónverkum og þjálfa rödd-
ina.“
Hvað er fleira á döfinni hjá
Mótettukórnum i vetur?
„Fjrstu tónleikar kórsins era að-
ventutónleikar í upphafí aðventu.
Við flytjum hefðbundna kórtónlist,
tenda aðventu, eftir Scheidt, Schutz,
Purcel og fleiri. Síðan verðum við
með jólasöngva eins og venjulega í
desember, Elía í maí og svo árlega
vortónleika í júní fer kórinn svo til
Frakklands í tónleikaferð. Bæði
vontónleikamir og Elía eru hluti af
kirkjulistahátíð sem hefst hjá okkur
í byijun maí. Að lokum er í bígerð
plötuútgáfa, þar sem sungin verða
bæði innlend og eriend kórverk og
mér sýnist að upptakan á þeim
muni standa yfir meir og minna í
allan vetur."
Úr sýningu LR á Hamlet. Hamlet og Ófelía sjrgja Pólonius. Þröstur
Leó Gunnarsson, Sigrún Edda Björnsdóttir og Steindór Hjörleifsson.
Sýningar hafnar
á Hamlet að nýju
Leikfélag Reylgavíkur hefur
tekið upp sýningar á Hamlet
aftur en leikritið var sem
kunnugt er frumsýnt í fyrravor við
góðar undirtektir.
Hallmar Sigurðsson leikhússtjóri
sagði í samtali við Morgunblaðið
að af sýning félagsins á Hamlet
væri sú sem þeim sjálfum hafí þótt
hápunkturinn á síðasta leikári. „Það
sýndi sig líka að áhorfendur kunnu
vel að meta, aðsóknin var góð og
reyndar önnuðum við ekki eftir-
spum og hættum í vor fyrir fullu
húsi. Það gladdi okkur sérstaklega
að margir úr hópi áhorfenda komu
að máli við okkur og sögðust aldrei
hafa ímyndað sér að óreyndu að
Hamlet gæti verið svona skemmti-
legur og spennandi. Hamlet var
sýndur á 14 sýningum í fyrravor
og við reiknum með að geta haldið
sýningum áfram í haust framundir
á amótin er aðrar sýningar taka
við. Við munum því hugsanlega
þurfa að takmarka sýningafjölda
af þeim sökum,“ sagði Hallmar Sig-
urðsson leikhússtjóri hjá Leikfélagi
Reykjavíkur. Það er því full ástæða
til að hvetja fólk að láta heimsókn
á Hamlet í Iðnó ekki dragast úr
hömlu.
Leikendur f Hamlet em Þröstur
Leó Gunnarsson í titilhlutverkinu
og meðal annarra leikenda em
Guðrún Ásmundsdóttir, Sigurður
Karlsson, Sigrún Edda Bjömsdóttir,
Valdemar Öm Flygenring, Steindór
Hjörleifsson, Jakob Þór Einarsson,
Kjartan Bjargmundsson og Eggert
Þorieifsson.