Morgunblaðið - 15.04.1989, Blaðsíða 7

e8er iíhha ,öi auoAaaAOUAa siGAjg'/iUOHoiv
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 15. APRÍL 1989
B 7
LISA VON SCHMALENSEE
Samtal listamanna
«
W:
°g gagnrýnenda EÐA listarinnar
gagnrýninnar?
ambandið á milli listar og gagnrýni hefur víst alltaf ver-
ið heldur erfitt. Bara af þeirri einföldu ástæðu að öll list
felur í sér reynslu. sem breytir og er þar með orðin ögr-
un við óbreytt ástand — status quo. Listin getur fært
okkur mannfólkinu upplifanir af áður óþekktum víddum
lífsskilyrða okkar og veitt okkur innsýn í djúpar innri aðstæður
á milli tortímingarhvata og uppbyggingarafla, sem annars vegar
gæti mögulega leitt til innsæis og samræmis — eins konar æðra
jafnvægis á milli mótsagnarkenndra þátta mannlegrar tilveru.
Og hins vegar gæti listin valdið glundroða — kaos, því ein-
mitt þessi sama innsýn — sem oftast á sín upptök í hvatalífinu
— er í andstöðu við skipulag okkar, í andstöðu við það sem talið
er eðlilegt og viðeigandi í þjóðfélagi okkar.
Á síðari tímum, og þá á ég við síðustu eitt hundrað ár, frá því
að Georg Brandes við upphaf raunsæisstefnu hóf að skilgreina
út frá hugmyndum, með því að reyna að skilja í stað þess að
dæma einungis hvort eitthvað væri góður eða slæmur smekkur,
hefur það verið viðtekin venja að skilgreina „góða“ gagnrýni
sem gagnrýni, sem á vitsmunalegu plani meðvitað gat afhjúpað,
skýrt og miðlað listupplifun — kortlagt almennt mannlega, já,
við skulum bara kalla það tilvistarlega formgerð listaverka.
Þetta hófst auðvitað löngu fyrr. I Danmörku var það hinn
óviðjafnanlegi Sören Kirkegaard, sem á miðri síðustu öld af-
hjúpaði töframátt tónlistar Mozarts, snilld Johanne Louise Hei-
berg sem leikkonu og aðdráttarafl hversdagslýsinga Thomasine
Gyllembourg, sem flestir skilgreindu reyndar sem afþreyingar-
bókmenntir. Kirkegaard vildi ekki túlka eitthvað sem einfalda
afþreyingu eingöngu yegna þess að það næði til mikils fjölda.
Það er ekkert sem bendir til þess, að honum hafi fundist það
skipta máli hvort listaverk hafi náð til stórs eða lítils hóps.
Fyrir honum var Iistaverkið sjálfstætt, og það sem máii skipti
var það sem hann sjálfur „las“ út úr verkinu, og hvaða inn-
blæstri það olli til að hugsa og tjá sig á skapandi hátt — hvað
sem síðan kæmi út úr því. Guðfræðingar okkar daga eru reynd-
ar ósammála um hvort skilgreina skuli Kirkegaard sem kristinn,
trúvilling, gagnrýnanda eða listamann.
Einn mesti gagnrýnandi sögunnar
er eflaust Kristur, sem helmingur
jarðarbúa hefur trúað á í 1000 ár,
þótt gagnrýni hans sé að vísu útlögð
á æði mismunandi hátt. Hann var
reyndar ekki einungis gagnrýnandi'
heldur einnig listamaður af Guðs
náð, en verk hans er túlkað jafn-
misjafnlega oggagnrýni hans. í aðal-
atriðum er að finna í nútíma guð-
fræði ósamkomulag um hvort hann
sé sonur Guðs eða mannssonur.
I umræðum níunda áratugarins
um gagnrýni er að finna nákvæm-
lega sömu deilur um listamanninn,
það er að segja, menn eru ósammála
um hvort fjalla skuli um listamanninn
eða
Ein <rf f jölmörgum myndskreytingum
Susnnne Anmunds viö grein Atle KHt-
angs.
getum einungis talað um bókstafi.“
Danski bókmenntarýnandinn Sör-
en Schou hefur í gre: i í danska bók-
menntatímaritinu Kritik, 82 (1987)
tekið þessar tvær stefnur sem dæmi
um geðklofann í bókmenntarann-
sóknum líðandi stundar. Greinina
nefnir hann „Krible-krable-skolen og
den röde traad“ (Iða-Skriða-skólinn
og rauði þráðurinn) og hann nefnir
sundurgreininguna Iða-Skriða-
aðferðina, en hann sækir nafnið í
ævintýri H.C. Andersens „Vatns-
dropann", sem greinir frá Iða-Skriða
og rannsóknum hans með hjálp
stækkunarglers.
ósamkvæmni, sem þvert á móti verða
einungis greind út frá stefnunni. Að
tala um áttaða stefnu eða vektoriser-
ingu, segir Schou, að sé ekki til þess
að bjarga hugmyndinni um verkið
sem gegnumlýstri nálægð. Því áttuð
stefna, heldur. hann fram, er ekki
fyrirbæri sem endilega er undir með-
vitaðri stjórn höfundarins. Það gæti
verið tak á einhveiju, sem ekki er
vitað hvað er. Það er sjálfkjörinn eða
tilviljunarkenndur samdráttur tilvist-
arinnar, tjáning í ákveðnu ætlunar-
verki, framsækinn verknaður.
Skilgreining Schous á áttaðri
stefnu (vektorisering) er því valkost-
emgongu um
listaverkið. I raun
og veru snýst um-
ræðan því um hvort
það þjóni yfirleitt
nokkrum tilgangi
að nota ævisöguað-
ferðina, aðferð sem kölluð hefur ver-
ið „rauði þráðurinn", því í þeirri að-
ferð felist sú skoðun, að listaverkið
sé birting skoðana og viðhorfa lista-
mannsins — að það sé manneskja á
bak við tungumálið, og því sé þessi
manneskja áhugavert viðfangsefni
til að geta skilið tilurð listaverksins
rétt. Nú er ekki þverfótað fyrir síkum
ævisögulegum verkum, skrifuðum
jafnt af bókmenntafræðingum sem
rithöfundum, sem spegla sjálfa sig í
ævi listamannanna. Ný-ævisögurit-
aramir upplifa einhvers konar per-
sónuleikaþenslu á meðan ritunin
stendur yfir og þeirra eigin persóna
rennur saman við „hetjuna". Þessi
aðferð gerir ráð fyrir þvi að listamað-
urinn sjálfur skapi listaverkið.
Lengst frá þessari aðferð er hin
svonefnda sundurgreining (dekons-
tmktion). Sundurgreiningin leggur
áherslu á tungumálið í manneskj-
unni og á bak við hana, og heldur
því fram að íhugun textans sjálfs
varðandi þjóðfélagið, listina og tákn-
in sé djúptækari og byltingarkennd-
ari en „skoðanir" bæði höfundar og
gagnrýnanda. Einn af frumkvöðlum
sundurgreiningarinnar, Paul de Man,
á eitt sinn að hafa slegið fram í
gamni, er að honum var þrengt í
umræðum: „Ef þú ætlar að tala um
manneskjur ertu á villigötum. Við
Dagona 20. til 24. apríl verður haldió í Norræna húsinu
málþing um list og gagnrýni. Þátttakendur verða lista-
menn og gagnrýnendur, jafnt íslenskir sem erlendir.
I
Hann heldur því fram að gagnrýn-
endur þrífist ekki innan annarra
skóla en þessara tveggja og bendir
á að Iða-Skriða-gagnrýnendumir
eigi heima í háskólunum og í vísinda-
legum ritgerðum, rauða-þráðar-
gagnrýnenduma sé aftur á móti að
finna á síðum dagblaðanna. Honum
finnst báðar þessar aðferðir vera
tvíeggjaðar, rauða-þráðar-rýnend-
urnir kafi aldrei nógu djúpt í verkið,
því þeir einblína um of á persónu-
leika höfundarins og „gegnumlýsta
nálægð“ hans og útloka listaverkið
frá því að vera „eitthvað annað“.
Með öðrum orðum hengja sig um of
í ljósa merkingu til þess eins að
grilla óljóst í ómeðvitað fram-
streymi. Iða-Skriða-rýnendur gagn-
rýnir hann fyrir, að þeir, í uppgjöri
sínu við svonefndan frumspekilegan
mannskilning, hafí sleppt mikilvægu
atriði út með baðvatninu, en það er
samhengið á milli einstaks listaverks
og höfundarverksins, það sem Schou
nefnir áttaða stefiiu (vektorisering),
sem er hugtak sem hann hefur sótt
til raunvísindanna. Schou segir að
höfundarverk sé birting ákveðinnar
áttaðrar stefnu, og hún verði ef til
vill fyrir öðrum áhrifum, sem geta
beint höfundinum á leið, en það
breyti því aftur á móti ekki að þessi
áttaða stefna sé til staðar. Hún verð-
ur ekki afsönnuð vegna frávika og
ur við aðrar rýniaðferðir og er ólík
ríkjandi skólum, því hún tekur með
í reikninginn „eitthvað annað“
(væntanlega það sem rómantíkerarn-
ir nefndu guðdómlegan innblástur
og Kristur, Jóhannes skírari, Móse
o.fl. skýrðu sem rödd Guðs í þeim),
auk þess að gera ráð fyrir skoðunum
hins meðvitaða sjálfs, stjórnun og
tilgangi.
Grein Schous vakti nokkrar um-
ræður og í Kritik, 86 (1988) birtust
viðbrögð þriggja gagnrýnenda, sem
hver um sig afhjúpar hversu stór-
kostlega óöruggir gagnrýnendur eru
í raun gagnvart spurningunni hvaðan
listaverkin séu ættuð, og um leið
einnig í sambandi við hveiju ganga
skuli út frá í gagnrýni.
Einn þessara þriggja rýnenda,
Harly Sonne, afgreiðir tilraun Schous
til að skilgreina stöðu gagnrýninnar
sem dálítið hlægilega, því það að
tala um tvo gagnrýniskóla er of kred-
dufast og blæbrigðalaust. Harly
Sonne sér enn fleiri tegundir gagn-
rýnenda en rauða-þráðar rýnendur
og Iða-Skriða-rýnendur, hann nefnir
til dæmis lögreglu-rýnendur, sem
ekki frekar en víkingasveitin hafa
neina lögbók á sér en eru aftur á
móti með valdið í vasanum. Lög-
reglu-rýnendur álíta sitt göfugasta
hlutverk að hafa stjórn á allri bók-
menntarýni. Harly Sonne nefnir
einnig útsendara-rýnendur en
þeirra markmið er að afhjúpa hættu-
leg og ógnandi tjáskipti niðri í texta-
netinu, og standa hina ósýnilegu út-
sendara að verki. Útsendara-rýnend-
urnir hafa vakandi augu með homm-
um og „öðru afbrigðilegu". Sonne
bætir við meðferðar-rýnendum en
einkenni þeirra er að vilja hjálpa
bókmenntunum, því þær geta það
ekki sjálfar, því þær eru utanveltu,
eiginlega veikar. En meðferðar-
rýnandinn vill öllum gott, hann rýn-
ir í „möguleikann að komast af“ í
textanum og stundar mjög að
„rækta“ ýmsa „góða efniviði". Með-
ferðar-rýnendurnir eru því hið mjúka
andsvar við lögreglu-rýnendum.
Harly Sonne vill benda á, að gagn-
rýnendur komi oft fram í dulargervi
og að við sjáum sjaldnast þá sjálfa
af þeirri einföldu ástæðu að gagn-
rýni er aldrei sett fram út í loftið,
heldur er alltaf hluti af einhverri
stofnun.
Og ég álít að hann hafi að miklu
leyti rétt fyrir sér, en veita gagnrýn-
endur — eða gagnrýnin sem slík —
listaverkunum þá athygli, sem þau
eiga heimtingu á?
Norski bókmenntaprófessorinn
Atle Kittang greinir í framlagi sínu
til umræðunnar, sem hann nefnir
„Markmið og skilningur“, einmitt á
milli þessra tveggja fyrirbæra í titlin-
um, og mér virðist sem hann hafi
ekki slegið því föstu að gagnrýnend-
ur verði fyrir alla muni að tilheyra
ákveðnum skóla til að geta fundið
til öryggis. Maður verður aftur á
móti að kasta sér út í — eða inn í —
íhugun og sleppa hendinni af örygg-
inu og líkönunum i hvert sinn sem
maður vill nálgast listaverk. Hann
bendir á að það geti verið vitsmuna-
lega óþægilegt að ferðast um slík
jaðarsvæði, því þar liggja samskeyti
manns og tungumáls, þar sem merk-
ing og merkingarleysa, skilningur
og blind orka', viska og vitfírring eru
jafn óijúfanlega tengd og fram- og
bakhlið blaðsíðu. (Sé hún aftur á
móti rifin í eina langa ræmu, sem
síðan er vafið upp í kúlu, þá gæti
orðið erfitt að greina á milli fram-
og bakhliðar, því þama höfum við
fleirstrengjakenninguna í einfaldaðri
mynd.)
Samt sem áður álítur Kittang
sundurgreiningu (dekonstruktion)
tengjast, þótt með flóknum hætti sé,
fyrirbærafræðinni, og þar með af-
neitar hann að líta á listaverkið ein-
göngu sem ómeðvitað ógrynni radda.
Kittang bendir á annað atriði, sem
er fremur áræðið, en það er að hugs-
anlegt sé, að til að hægt sé að teikna
útlínur listaverks á teikniþorðinu
verði hugmyndirnar einungis sóttar
í listaverkið sjálft, og það bendir
hann á, að því er mér skilst, að gagn-
rýnin finni sjálf sín óskaskilyrði, þeg-
ar almennri vitund og verkkunnáttu
hefur verið ýtt til hliðar. Sýn Atle
Kittang á gagnrýni er á allan hátt
mjög yfirskilvitleg, og það er léttir
að lesa niðurstöður hans, nefnilega
að góð markmið geti oft á tíðum
verið versti óvinur skilningsins.
Sænski bókmenntafræðingurinn
Anders Olsson gengur enn lengra í
skilningi sínum á sjálfstæði gagnrýn-
innar, því hann heldur fram líkt og
Blanchot, að það gildi jafnt fyrir
höfund sem lesanda að „hunsa að
það sé til list nú þegar, hunsa að
það sé til heimur nú þegar". Að skoða
og hlusta á listaverkið krefst að hans
mati fremur skorts á vitneskju en
vitneskju, krefst þess að maður
þurrki út eldri vitneskju og krefst
hæfileika, sem ekki er gefínn fyrir-
fram, en sem maður verður sífellt
að taka við, vinna og tapa, hæfileik-
ans að geta gleymt sjálfum sér. Þetta
hljómar trúarlegs eðlis, og það getur
einnig verið nokkuð erfitt að lýsa
hvað nákvæmlega aðskilji list og
kirkju. Anders Olsson er þar að auki
skáld, og það bendir margt til þess,
að gagnrýnandi, sem einnig er lista-
maður, geri aðrar yfirskilvitlegar
kröfur til gagnrýninnar en þeir gagn-
rýnendur, sem styðjast við áveðnar
aðferðir.
í Norræna húsinu munu, á meðan
á málþinginu um listgagnrýni stend-
ur, koma fram íjölmörg sjónarmið
um listgagnrýni innan leikhúss, tón-
listar, bókmennta, óperu, kvikmynda
og myndlistar, og þá munu eflaust
vakna ýmsar spumingar, ekki síst
um ábyrgð gagnrýnenda, hvort sem
það er ábyrgð gagnvart „einhveiju
öðru“ eða ábyrgð gagnrýnendastétt-
arinnar sem siðferðilega eða faglega
óskeikullar.
Ég vona að sem flestir, bæði lista-
menn og gagnrýnendur, jafnt sem
lesendur, vilji leggja sitt til málanna.
Svörum getum við trúlega ekki búist
við — þau berast sem kunnugt er
með vindum — en spumingar og
aftur spurningar munum við fá.
Atle Kittang, sem ég hef vitnað
í, mun reyndar taka þátt í umræðum
um bókmenntagagnrýni laugardag-
inn 22. apríl ásamt Per Olov En-
quist, sem er höfundur leikritanna
„Nótt ástmeyjanna og „Úr lífí ána-
maðkanna", sem bæði hafa verið
sýnd á íslandi. Nýlegt leikrit eftir
P.O. Enquist, „í morfars hus“, sem
fjallar um Guð sem rauðan kött,
verður sýnt í Þjóðleikhúsinu, Litla
sviði, föstudaginn 21. apríl og laug-
ardaginn 22. apríl í tilefni af mál-
þinginu. Þetta er gestaleikur „Ál-
borg teater" undir leikstjóm Stef-
áns Baldurssonar.
Þýðing: Halldóra Jónsdóttir
-*