Morgunblaðið - 23.09.1989, Page 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 1989
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 23. SEPTEMBER 1989
B 5
-b
Dagar í París IV:
MALARINN
JEANFAUTRIER
Eftir Braga
Ásgeirsson
Ein er sú sýning sem er mér
einkum minnisstæð og í þeim
mæli, að ég kýs að rita um hana
sérstaklega.
Er það yfirlitssýning á æviverki
franska málarans Jean "Fautrier
(1898-1964), sem var opnuð 25.
maí í gamla nútímalistasafninu á
Avenue du President Wilson, rétt
við Iena-brautarstöðina og spöl-
korn fyrir neðan Chaillot-höllina
og stendur til 24. september nk.
Ekki þó fyrir þá sök, að málarinn
hafi verið í sérstöku uppáhaldi hjá
mér um dagana, fremur mörgum
öðrum, heldur einungis vegna þess
áð sýningin er mér svo minnisstæð
og kemur sífellt upp í hugann, er
mér verður hugsað til sýningarflóru
Parísarborgar í sumar.
Ýmsum sýningum, sem maður
hrífst mjög af við fyrstu kynni,
gleymir maður þó að mestu furðu-
fljótt, en aðrar leita stöðugt á hug-
ann og eins og vaxa í minningunni
og telst umrædd sýning ótvírætt
ein þeirra.
Sýningu Fautriers skoðaði ég
aðeins einu sinni, en mjög vel, á
milli þess sem ég leit á annað, sem
var til sýnis á staðnum. Kom á
vikulegum lokunardegi, er ég hugð-
ist endurnýja kynnin, og þá var
dvalartími minn að renna út.
Það er Parísarborg, sem tekið
hefur að sér rekstur safnsins, eftir
að eign ríkisins var flutt yfir á
Pompidou-menningarmiðstöðina,
og það nefnist núna Nútímalista-
safn borgarinnar, „Musée d’Art
moderne de la Ville de Paris“.
Fyrir ofan, þar sem áður var
sýningarsalur borgarinnar og ekki
í jafn háum metum, en hins vegar
mjög forvitnilegt myndverkasafn,
sem var víst flutt yfir í Petit Pala-
is, er nú stórt og mikið ljósmynda-
safn og eru þar jafnan viðamiklar
sýningar á nýrri og eldri ijósmynda-
list.
En eftir uppstokkunina hafa orð-
ið mikil umskipti og hver stórsýn-
ingin af hárri gráðu rekur aðra,
svo að sjálf Pompidou-menningar-
stöðin má fara að vara sig.
Þá er þarna innandyra einnig
mjög gott en blandað safn núlista
aldarinnar allt frá Picasso til Hervé
Télémaque, og því eins gott að
ætla sér nægan tíma til skoðunar.
Mæla skal með frábærri bókabúð,
og ágætri kaffi- og matstofu á jarð-
hæð. það er ákaflega þægilegt að
geta tekið sér hvíld, blaðað í sýn-
ingarskrám og melt áhrifin, á milli
þess sem maður gengur um sali
og virðir fyrir sér myndverkin.
Einkum eftir að menn verða að
sætta sig við að vera ekki tvítugir
Iengur, þótt fæstir slíkir haldi í
gömlu brýnin í skoðanaleiðöngrum.
Sýningin á verkum Jean Fautrier
gefur mér og gott tækifæri til að
útskýra og skilgreina, hvað átt er
við með „lhformel“-list, sem vafist
hefur fyrir ýmsum. Nafnið útleggst
„formlaus list“ eða óformleg list-
sköpun og er þá skírskotað til þess,
að tjáningarformið sé fijálst og
óbundið og andstæða allrar reglu-
festu í formskipan, sem sagt hin
algerasta andstæða strangflatalist-
arinnar.
Þegar maður vísar til þess, að
einhver listamaður máli í anda „Ir
formel“-stefnunnar, er maður öðru
fremur að fjalla um vinnubrögð og
tjáningarhátt viðkomandi en ekki
' ' ' ' *
Jl, ' ■<> r & 3i"íi
/ » mMM
rí'-ím,
Jean Fautrier viö tvö verka sinna
Vændiskona, olía á léreft 41x33,1924 - Stúlkuhöfuð 27x22,1925.
endilega afmarkaða listastefnu. En
nokkrir eru þó tilgreindir sem upp-
hafsmenn þess að hagnýta sér
vinnubrögðin alfarið í listsköpun
sinni. Informel er sem sagt málun-
arháttur frekar en listastefna og á
við mjög marga listamenn, er að-
hyllast aðrar og næsta ólíkar lista-
stefnur. Þó skyldu menn varast að
álíta, að hér sé um tómar formleys-
ur að ræða, því að munurinn er
einungis fólginn í því að „konkret“-
eða strangflata-listamaðurinn
'nálgast formin hægt og hnitmiðað
og af mikilli yfirvegun, en „in-
formalistinn" eða formleysinginn
yfirleitt hratt og skynrænt. En
formræn tilfinning kemur ekki
síður fyrir í málverkum hinna síðar-
nefndu og iðulega mjög öflug. Hún
er hins vegar lífrænni og meira til-
finningalegs eðlis.
Þannig mætti einfalda hlutina
með því að segja að strangflatalist-
in sé heilinn en „informal“listin
hjartað.
Hliðstæð vinnubrögð koma fram
hjá ýmsum síðimpressjónistum eins
og t.d. Claude Monet og hér heima
hjá Kjarval, en mismunurinn liggur
í því, að „informalistinn" styðst
mun minna við útlínur umhverfisins
— hlutveruleikann, og iðulega eru
verk hans algjörlega óhlutlæg. Hins
vegar er sjálf efniskenndin mikil-
vægt atriði hjá mörgum slíkum og
þeir leita þá fyrirmyndar í sjálfum
jarðveginum og efnislegum blæ-
brigðum.
Þannig minna myndir þeirra iðu-
lega á eitthvað, sem maður finnur
og kannast við, en gerir sér kannski
ekki alltaf grein fyrir hvað er —
grípur mann þá sterkum tökum líkt
og svo margt í náttúrunni, sem við
fáum ekki skilgreint.
Þetta er þannig í miklu ríkara
mæli sjálfsprottin list en hin yfir-
vegaða strangflatalist, þótt í hvor-
ugu tilvikinu sé með öllu hægt að
svetja af athöfninni áhrif frá nátt-
úrunni í þeim tilvikum, sem verkin
eru fullkomlega óhlutlæg.
Og þótt menn sjái minna af
þekkjanlegum hlutum í strangfla-
talistinni en hins vegar telji sig sjá
skyldleika við náttúruna í myndum
„informalistans", þá eru þær, þótt
undarlega megi virðast, mun nær
hugtakinu „abstrakt". Vegna þess
að í þeim koma fram fleiri sértæk
atriði og þær byggjast ekki alfarið
á þekkjanlegum, byggingarfræði-
legum lögmálum eins og gullna
sniðinu, lögmáli hlutfalla eða sam-
svarandi og ekki samsvarandi at-
riðum þ.e. „symmetri“ og „asymm-
etri“.
í slíkri sjálfsprottinni list verða
formin til á mili handa gerandans
hveiju sinni og hér hefur uppruna-
leg tilfinning og þjálfað næmi allt
að segja. I fáum greinum málara-
listar er jafn auðvelt að sjá skil á
léttvægum vinnubrögðum og mjög
skynrænum og þróuðum. Hér er
um þjálfað línurit hjartans og til-
finninganna að ræða og rafmagn-
aða bylgjutíðni líkamans.
Þetta kemur einmitt fram í
myndum apa t.d. og er eðlilegasti
hlutur í heimi, en apinn hefur ekki
jafn þróaða vitsmuni og maðurinn,
er einfaldlega ekki eins langt á veg
'■ .. .
Kristur á krossinum, olía á léreft 162x130, 1927.
[;**’ ( /V

Stóra sorgmædda höfuðið,
bronz, hæð 33.5, 1942.
kominn í þróunarkeðjunni. Maður-
inn getur þannig notað vitsmuni
sína til að þróa þessar kenndir sínar
á mun víðtækara og markvissara
sviði en apinn.
Austurlenzk skrift, kalligrafían,
er mjúk, lífræn og skreytikennd,
en vestræn skrift aftur móti ein-
föld, hörð og vitsmunaleg.
Það er þannig ákaflega eðlilegt,
að verk „informalistans“ geti á
stundum minnt á kalligrafíu því
að hér er um skyldan framgangs-
máta að ræða, nema að myndverk-
ið er einungis sjónrænt atriði —
sjálfstæð skynræn heild. Margur
listamaðurinn gengur einmitt út frá
kalligrafíunni í list sinni og hagnýt-
ir sér form hennar, en sá hinn sami
veit iðulega ekki hið minnsta um
merkingu formanna, sem hann
gengur út frá og hefur ekki áhuga
á að forvitnast um hana, því að
fyrir honum vakir einungis sjón-
og myndræna hliðin.
En eins og það tekur heil þrettán
ár gríðarlegrar einbeitni að verða
meistari í kalligrafíu, verði menn
það á annað borð nokkru sinni, þá
tekur það einnig langan tíma að
þróa með sér það innra næmi, sem
er undirstaða mikils árangurs í
málverkinu.
Að gera hið sjálfsprottna jafn
eðlilegt og lífsloftið og hin mörgu
fyrirbæri náttúrunnar allt um
kring, án þess að líkja eftir neinu,
er nefnilega minnst af öllu sjálf-
sagður og sjálfsprottinn hlutur. Hér
þarf mikla tilfinningu, þjálfun og
aga líkt og í allri annarri mikilli list.
Og því er franski málarinn Jean
Opinn maður, olía á léreft
116x73, 1928.
Fautrier svo gott dæmi um þessa
tegund málara.
Allt, sem ég hef skrifað hér að
framan, er mikilvægt að athuga,
þegar list hans er skoðuð og krufin.
Eg hef oft rekist á málverk eftir
Fautrier á söfnum og sýningum
um dagana og hef lengi vitað um
styrk hans sem málara, en hins
vegar vissi ég mun minna um þró-
un hans í fortíðinni. Hafði einungis
séð fullsköpuð núlistaverk eftir
hann til þessa.
Menn hætta víst aldrei að undr-
ast, er þeir koma á yfirlitssýningar
sem þessar, því að jafnan er það
eitthvað sem kemur þeim öldungis
á óvart, þótt það segi sig sjálft,
að jafn sterk og öguð vinnubrögð
hljóti að hafa traustan bakgrunn.
Málarinn Jean Fautrier var inn-
fæddur Parísarbúi, fæddur 16. maí
1898, en fluttist eftir lát föður síns,
sem var vel stæður hanskafram-
leiðandi, til London með móður
sinni. Hann hóf ungur listnám og
var aðeins 16 ára þegar hann fékk
inngöngu í Konunglega listaháskól-
ann í London.
Árið 1917 var hann kallaður í
franska herinn og í gashernaði í
Elsass hlaut hann alvarlegan bruna
í lungum og lá í ársfjórðung blind-
ur á sjúkrahúsi. Það má vera þess
vegna sem hann vann lengi í þung-
um dökkum litum og myndefnið
voru upplifanir hans frá vígstöðv-
unum og tengdust jafnvel sjálfu
víti.
Mikilvægir punktar á ferli
Fautriers næstu árin voru dvöl í
Týról 1920-21, tekur þátt í Haust-
Teikning af fyrirsætu á svörtum grunni, 75x100, 1923.
Blóðbaðið, olía á pappír, límdur á léreft 16x89, 1942.
salnum 1922 m.a. með myndinni
„Týrólskar konur í viðhafnarklæð-
um“ og ferðast til Korsíku. Á árun-
um 1923-26 býr hann á 46. rue
Hippolyte-Maindron, þar sem ann-
ar frægur nýskapari, Albert Giaco-
metti, átti seinna heimilisfang um
fjölda ára. Tekur þátt í sýningu í
Fabre-listhúsinu við rue Mirome-
snil 20, árið 1923, kynnist Jeanne
Castel, sem átti eftir að skipa stórt
hlutverk í lífi hans. Sýnir sömuleið-
is í húsakynnum grafíklistamanna
og hlýtur þar verðlaun fyrir tré-
ristu. Heldur sína fyrstu einkasýn-
ingu í Visconti-listhúsinu 1924 og
fær þá góðar viðtökur gagnrýn-
enda. Sýnir aftur hjá Fabre 1925.
Árið eftir kemst hann í samband
við listaverkakaupmanninn
Zborowsky og sýnir myndir í list-
húsi hans, þar sem eru m.a. fyrir
á veggjunum málverk eftir Kisling,
Modigliani og Soutine. Árið 1927
flytur Fautrier á rue Delambre í
fyrrum vinnstofu Gromaire.
Fautrier myndslyeytir úrval
ljóða eftir Rimbaud 1928 og gerir
röð steinþrykkja við „Víti“ Dantes-
ar 1930 og sýnir þau í listhúsinu
NRF kvænist Yvonne Loyer í París
árið 1935, en hjónabandið varir
einungis til 1942, er þau skilja.
Hann gerir mannamyndir, málar
fyrirsætur og kyrralífsmyndir í
svörtum og Qolubláum litatónum,
sem harðneskjulegar útlínur ein-
kenna. Seinna notast hann mikið
við rauða og rauðbrúna liti.
Síðan fylgir svarta tímabilið á
árunum 1927-28, sem hefur verið
nefnt „tímabilið í víti“, þar sem
jafnvel myndir af blómum virka
ógnvekjandi. Segja má, að lánið
hafi leikið við Fautrier því að virtur
safnari, sem Jeanne Castel kynnir
hann fyrir árið 1925, Paul Guil-
laume að nafni, keypti af honum
allt, sem hann hafði gert til þess
tíma og gerði við hann mjög hag-
stæðan samning.
En þegar maður virðir þessar
myndir fyrir sér, skilur maður það
fullkomlega, því að þær bera vott
um óvenju ríka listræna kennd og
upplagt málaraeðli. Fyrir sumt, og
þá einkum litinn og áferðina, minna
þær á Derain og gefa honum lítið
ef nokkuð eftir.
Árið 1928, og samkvæmt tilmæl-
um Jeanne Castel, stendur Gul-
laumin fyrir fyrstu stóru einkasýn-
ingu Fautriers í Bernheim-listhús-
inu í París og nú birtir yfir lita-
spjaldi hans. Fram koma ljósgráir
litatónar með lakklitaáferð og nú
tekur hann að móta sín fyrstu rým-
isverk (höggmyndir).
Um sama leyti hneigist hann æ
meir að óhlutlægri tjáningu og bera
landslagsmyndir hans einkum vott
um innri baráttu og geijun, sem
þá átti sér stað. En hinar óhlutlægu
myndir hans höfðu strax og jafnan
síðar iðulega einhveija skírskotun
til endurminninga úr hlutveruleik-
anum.
Vinnubrögð hans og myndhugs-
un á þessum árum boðuðu tímamót
og áttu eftir að verða einkennandi
fyrir þróun málaralistarinnar eftir
1950. Frá upphafi bar Fautrier lit-
inn þykkt á dúka sína og eftir því
sem tímar liðu varð liturinn stöðugt
efnismeiri og að því kom að liturinn
einn dugði honum ekki og hann
þróaði þá eigin aðferð, sem byggð-
ist á því að hann þakti léreftið með
pappírsrifrildum er hann svo bar
þykkt efnisdeig (pasta) á, sem við
þornun eins og myndaði sprungur
og ójöfnur sem gerðar af hendi
náttúrunnar.
Á þennan hijúfa málunargrunn,
sem hafði ekki svo lítinn svip af
lágmynd, vann hann svo með
pastellitum, sem hann hafði mulið
í fíngert duft, bleki og olíulitum.
Pastelduftið, sem hann hrærði sam-
an við einhveija olíu og bindiefni,
var uppistaðan í þessari mjög per-
sónulegu vinnsluaðferð og er
merkilegt hve myndirnar virka enn-
þá ferskar og lifandi líkt og þær
hafi verið málaðar í gær, en búa
þó vfir óræðri tímalausri fyllingu.
Á þessum árum voru slík vinnu-
brögð og slík list óþekkt fyrirbæri,
og nú fóru í hönd erfiðir tima því
að myndirnar reyndust óseljanleg-
ar, og árið 1930 neyddist Guillaume
til að rifta samningnum við Fautri-
er vegna fjárhagserfiðleika.
Fautrier óttaðist, að hann gæti
orðið haður óprúttnum listaverka-
sölum og hreinlega flúði til fjalla
árið 1934, og um árabil vann hann
fyrir sér sem skíðakennari í Isar-
dalnum (Val d’Isere) og gestgjafi
á næturbar með gistirúmum.
Á þessu tímabili málaði hann lítið
sem ekkert en þegar heimsstyijöld-
in síðari braust út hurfu skíða- og
bargestirnir, og þá sneri hann aftur
til Parísarborgar eftir stutta dvöl
í Marseille, fær fyrst inni hjá Je-
anne Castel og'tekur upp þráðinn
á ný við málverkið.
íverubústaður Fautriers, er hann
flutti í, við 16 boulevard Raspail á
Montparnasse, varð fljótlega
stefnumótsstaður vina hans, sem
voru virkir í andspyrnuhreyfing-
unni og mánuðum saman var lista-
maðurinn skyggður af SS-mönnum
og hann lokst tekinn höndum. En
þrem dögum eftir handtöku hans
tókst honum að flýja og rithöfund-
urifin og gagnrýnandinn Jean Pul-
han hjálpaði honum að fá inni á
heilsuhæli í nágrenni Parísar þar
sem hann gerir myndaröð, er hann
nefndi „Gíslarnir".
Og sem andstæðingur hernaðar,
ofbeldis og forsjárhyggju fann
hann tilefni til að snúa aftur til
þessa myndefnis í sambandi við
innrás sovéskra hersveita í Ung-
veijalandi árið 1956. Gerir mynda-
röð, er hann nefndi „Téte de partis-
ans“, — höfuð frelsishetjanna.
Fautrier gerist virkur í list sinni
á stíðsárunum, myndskreytir ljóð
og heldur sýningar. Fljótlega að
stríðinu loknu heldur hann sýningu
á myndaröðinni „Gíslarnir" í Drou-
er-listhúsinu, sem vakti slíka at-
hygli, að strax árið eftir kemur út
bók eftir Frances Ponge með hug-
leiðingum um myndefnið ásamt
myndum Fautriers. í kjölfarið
fylgja fleiri bækur og ritlingar um
„reiða manninn" Fautrier, og jafn-
framt því sem hann myndlýsir
bækur og málar, gerir hann ýmis
konar tilraunir í Ijölföldun mynda
þannig að þær haldi frumgerð sinni
(Orginaux multiples).
Afið 1952 gefur hinn nafntogaði
Michael Tapié út rit sitt „Öðruvísi
list“ (Un art autre) þar sem hann
skilgreinir „Informel“-list á fræði-
legum gmndvelli.
Á þessum árum og til dánardags
er Fautrier ein skærasta stjarna
núlista í París. Hann er heiðurs-
gestur á Tvíæringnum í Feneyjum
árið 1960 og hlýtur alþjóðlegu
verðlaunin, og árið eftir hlýtur
hann sömuleiðis alþjóðlegu verð-
launin á sjöunda Tvíæringnum í
Tókýó.
Er áhangendur „Informel“-
stefnunnar vilja heiðra Fautrier á
miðjum sjötta áratugnum og síðar,
setur hann sig í varnarstöðu, enda
fann hann til sérstöðu sinnar, sem
eins konar utanveltumaður. Hann
var einnig alltaf á móti skilgrein-
ingunni: „Óraunveruleiki hins „in-
formela" tjáir alls ekkert". Af-
greiddi hana hiklaust með þessum
orðum: „Engin listgrein er fær um
að miðla, ef hún er ekki hluti þess
raunveruleika sem hún hrærist í.“
Sýningin á verum þessa merka
myndlistarmanns er mjög vel
skipulögð og bregður upp skýru
ljósi á þróunarferil hans. Sláandi
er, hve myndirnar eru franskar í
hugsun og útfærslu, litir iðulega
mildir en kristalstærir og útkoman
í hæsta máta ljóðræn. Á tveim
myndböndum er sýnt, er skáldið
og rithöfundurinn Jean Pulhan
ræðir við Fautrier á sveitasetri
hans 1965 en kvikmyndina „Fautri-
er l’Enragé” (Fautrier, hinn reiði)
gerði Philippe Barduc í samráði við
listamennina. Myndin sýnir mjög
veikburða mann, sennilega farinn
að heilsu, enda lést hann ári seinna.
Enginn íslendingur, sem áhuga
hefur á myndlist og á leið til París-
ar fyrir 24. september, ætti að láta
þessa sýningu fram hjá sér fara.
Og velkist sá sami í vafa um hug-
takið atvinnumaður í myndlist, þá
er þessi sýning lifandi dæmi um
einn slíkan út í fingurgóma. Þessi
sýning er einnig mikilvæg fyrir þá
sök, að hún kynnir þýðingarmikinn
hlekk í þróun núlísta á tímum, er
margur vill ekki kannast við nein
tengsl við fortíðina og ruglingsleg
uppstokkun og „tengslarof“ eiga
sér stað á fárra ára fresti.
Harpa Björnsdóttir
sýnir málverk í Gallerí Borg
MALUN
er könnun á mögu-
leihum lita ogforma
Þegar svefninn kemur seint
og þessi undarlegi sársauki í hjartanu
verður að tárum,
komdu þá með mér, stúlka,
komdu í himinferð
í loftsundlaug
í bláu vatni
á bláum himni
þú lítið ský
ég stórt ský
við - tvö ljósrauð ský
á kvöidsólargöngu.
Vertu ský með mér.
Vertu ský með mömmu.
Þ
etta ljóð er úr bókinni
Vertu ský eftir Hörpu
Björnsdóttur myndlist-
arkonu. Bókin kom út á
fimmtudaginn en þá
opnaði Harpa einnig sýningu á
myndum sínum í Galleríi Borg.
„Eg er ekkert ljóðskáld," segir
Harpa um leið og hún sýnir mér
bókina. Ljóðin eru prentuð inn í ljós-
ritaðar grafíkmyndir eftir hana
sjálfa, en Harpa stendur sjálf að
útgáfu bókarinnar.
„Það er frekar hægt að kalla
þetta hugsanir, sem ég hef skrifað
niður. Ég byrjaði svo á því fyrir
tveimur árum að setja saman mynd-
irnar og ljóðin og gældi við á hug-
mynd að gefa þetta út á bók. Eg
ákvað svp að drífa í því núna, um
leið og ég opnaði sýninguna. Ann-
ars hefði aldrei orðið úr því. Ég er
fyrst og fremst að þessu mér til
skemmtunar."
Bókin er því eiginlega útúrdúr,
enda ætlunin að ræða við Hörpu
um sýninguna, sem er hennar sjötta
einkasýning. Allar myndirnar á sýn-
ingu eru gerðar með blandaðri
tækni.
„Ég nota alla liti sem mér dettur
í hug að ég geti notað,“ segir
Harpa. „Olíu, akrýl, krítarliti,
vatnsliti... Ég hef alltaf unnið
þannig í málun;_ með blandaðri
tækni á pappír. Ég hef gaman af
því að blanda saman ólíkum litum.
Það má líkja myndlistarmannin-
um við könnuð. Þegar hann málar
myndir er hann að kanna möguleik-
ana á samsetningu lita og forma.
Hann er alltaf að prófa sig áfram
með liti. Athuga hvað gengur.
Þetta er eins og að hafa gaman
af landslagi og náttúru, þar sem
alltaf er hægt að sjá eitthvað nýtt
og ferskt. Myndlistin horfir þannig
við mér. Ég er alltaf að uppgötva
eitthvað nýtt í litum og formum."
Geturðu eitthvað sagt mér um
myndirnar á sýningunni? Hvert er
viðfangsefni þeirra?
„Það er alltaf fólk á myndunum.
Eða einhverskonar manneskjur. Ég
veit ekki hvort ég get skýrt það
nánar. Viðfangsefni myndanna
sæki ég inn á mitt eigið yfirráða-
svæði.
I listum hlýtur maður alltaf að
vera setja niður skynjun sína á
raunveruleikanum. Því sem maður
upplifir. Og gera úr því eigin út-
gáfu. Raunveruleikinn hlýtur því
alltaf að taka breytingum þegar
reynt er að skapa eitthvað úr hon-
um. Ekki aðeins í myndlist heldur
allri listsköpun. Jafnvel kvikmynd-
um. Þar hagræðir leikstjórinn alltaf
raunveruleikanum, jafnvel þótt
hann telji sig vera að gera raunsæj-
ar myndir."
Sýning Hörpu stendur yfir tii 3.
október.
MEO
I