Morgunblaðið - 10.02.1990, Blaðsíða 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 1990
MORGUNBLAÐIÐ- LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 1990
B 5
itt
HAVAR SIGURJÓNSSON SKRIFAR:
ekki að bjóða upp á þægilega og
auðvelda valkosti heldur á það að
spyija óþægilegra spuminga um
hvemig við högum lífi okkar,
hvemig við bregðumst við eyðilegg-
ingu og ofbeldi, og hvernig við
skilgreinum sjálf okkur í flóknu
nútíma samfélagi." Þetta er vissu-
lega bæði satt og rétt en á móti
verður að spyija hvort Konunglega
Shakespeareleikhúsinu takist með
þessari sýningu að spyija þessara
spurninga þannig að komi við kviku
áhorfenda. Svar undirritaðs verður
því miður neitandi. Sýningin nær
ekki þessum tilgangi.
Fyrir frumsýningu var sýningin
auglýst vel og rækilega á vettvangi
fjölmiðlanna. Ekki síst var reynt
að höfða til yngra fólks og beinlín-
is í þeim tilgangi var ein vinsæl-
asta rokkhljómsveit Bretlands, U2,
fengin til að semja tónlist við sýn-
inguna. Margir höfðu á tilfinning-
unni að hér væri ný tegund söng-
leiks í uppsiglingu, grimmdarlegur
og harðskeyttur, þar sem hvass
leikur og hrá tónlist sameinuðust
í því að vekja áhorfendur upp af
félagslegum doðanum. Efnið virtist
kjörið til þess. Útkoman er engan
veginn í samræmi við þessar vænt-
ingar og spumingar hvort leik-
húsinu hefði ekki verið nær að
gera minna úr mikilvægi tónlistar-
innar í kynningum sínum. Sannast
sagna er tónlistin hvorki fugl né
fískur, gegnir engum auðsæilegum
tilgangi og fær sjaldnast meira
rými en svo að réttara væri að
kenna hana við leikhljóð en tónlist.
Dansatriði eru fá og í furðulega
litlu samhengi við framvindu sög-
unnar. Það er engu líkara en þeim
hafí verið slett utan á til að gefa
sýningunni lauslegt yfirbragð
söngleiks. Ron Daniels hefur að
öðm leyti valið þann kost að segja
sögu Alex á einfaldan og skýran
hátt, hvert atriðið rekur annað,
leikmyndin er hin sama frá upp-
hafi til enda, en lykilmunum rennt
inn og út fyrir hvert atriði. Lýsing
David Herseys er í sérflokki enda
tæpast við öðm að búast.
Þessi einfaldleiki kemur upp um
helsta galla verksins. Söguþráður-
inn sjálfur er grunnhygginn, á köfl-
um barnalegur, og satt best að
segja er heldur erfítt að fallast á
að það sér rangt að heilaþvo ungl-
ing sem framið hefur tvö morð og
flölda annarra ofbeldisglæpa. Enn
erfíðara verður að kyngja þeirri
skoðun að allt séu þetta bamabrek
sem rjátlist af þegar drengurinn
fullorðnast. Einfaldleiki sýningar-
innar býður ekki upp á þá flóknu
hugmyndafræði sem að baki sög-
unni býr.
Að öllu þessu sögðu er hálf-
hjákátlegt að bera í bætifláka fyrir
sýningunni og hrósa leikumnum
fyrir þeirra frammistöðu. Hún er
engu að síður vel frambærileg og
Phil Daniels í hlutverki Alex er
vemlega sannfærandi sem þessi
litli samviskulausi hrotti. Samúð
með honum fær áhorfandinn þó
aldrei né heldur er boðið uppá sam-
úð með fómarlömbum ofbeldisver-
kanna. Til þess em þau of tæknileg
— of snyrtilega af hendi leyst.
Þarna er kannski fólginn einn meg-
ingallinn, verkið líður hjá einsog
mynd á tjaldi en áhorfandanum er
aldrei boðið upp á annað en hið
almenna sjónarhorn, hvergi veitt
innganga í atburðarásina gegnum
samúð eða skilning. Tæknilega er
sýningin framúrskarandi vel af
hendi leyst enda hver skrautfjöður-
in upp af annarri við stjómina á
þeirri hlið mála. Vonbrigðin felast
í því að hér er hvorki um stórfeng-
legan, efnislega áleitin söngleik né
vemlega gott leikrit að ræða. Hvort
breskir áhorfendur taka sýningunni
opnum örmum kemur í ljós á næstu
vikum og satt að segja leikur undir-
rituðum nokkur forvitni á að fylgj-
ast með viðbrögðum þeirra.
LIFANDIGANGVERK
Það er ég, Alex, og kumpánarn-
ir mínir þrír, Pete, George og
Dim, allir fjórir klæddir eftir
nýjustu tísku og við sátum inn
á Korova-mjólkurbarnum og
gerðum upp á okkur heilana
hvernig eyða ætti kvöldinu,
köldum hörðum vetrarskratta,
en þurrum ...
■w annig hefst hin fræga skáld-
I ■ saga Anthony Burgess A
Clockwork Orange sem út
* kom árið 1962 og hefur nú
í fyrsta sinn fundið leið upp á leik-
svið í leikgerð höfundarins sjálfs
og leikstjórans Ron Daniels hjá
Konunglega Shakespeareleikhús-
inu í Barbican í London. Flestir sem
komnir em á þrítugsaldur og þar
yfir ættu að kannast við titilinn af
kvikmynd Stanley Kubricks frá
1972 og olli meira fjaðrafoki en
aðrar kvikmyndir á þeim áratug.
Myndin er rægð fyrir að bregða
dýrðarljóma á hömlulaust ofbeldi
og ótal ofbeldisglæpi sem fylgdu í
kjölfar myndarinnar vora raktir
beint til áhrifa hennar. Kubrick
sjálfur varð fyrir svo miklu aðkasti
og ofsóknum að hann sá sér þann
kost vænstan að banna sýningar á
kvikmynd sinni í Bretlandi árið
1974. Allar götur síðan hefur A
Clockwork Orange verið brenni-
punktur allrar umræðu um áhrif
kvikmynda á ofbeldi meðal ungl-
inga. Það er því ekki að undra
þótt frumsýningu leikverks eftir
sögunni hafí verið beðið með nokk-
urri eftirvæntingu og skoðanir
skiptar um ágæti þess að færa A
Clockwork Orange í leikbúning.
Sagan gerist á 21. öldinni og
segir frá stráknum Alex, fímmtán
ára gömlum, sem ásamt þremur
félögum sínum eyðir kvöldunum
við neyslu eiturlyfja og síðan leggja
þeir gjarnan upp í slangur um göt-
urnar þar sem þeir beija, misþyrma
og nauðga hveijum sem fyrir verð-
ur. Kvöldið sem sagan hefst byija
þeir félagar á því að beija til óbóta
skrifstofumann sem verður á vegi
þeirra og síðan bijótast þeir inn í
hús rithöfundarins F. Alexander,
þar sem þeir misþyrma rithöfundin-
um og nauðga síðan eiginkonu
hans að honum ásjáandi. Síðar
kemur fram að konan lést stuttu
eftir árás þeirra félaga. Kvöldið
eftir brýst Alex inn til aldraðrár
konu og myrðir hana, en félagar
hans svíkja hann í hendur lögregl-
unnar sem kemur á staðinn áður
en Alex kemst undan. Hann er
dæmdur í lífstíðarfangelsi en
tveimur áram síðar er honum boðið
að gangast undir meðferð sem felst
í því að dæla í hann lyíjum og
samtímis neyða hann til að horfa
á ofbeldiskvikmyndir tímunum
saman. Til að örva hann er leikin
tónlist uppáhaldstónskáldsins hans,
Ludvigs van Beethovens, meðan
kvikmyndasýningarnar standa yfír.
Afleiðingar meðferðarinnar láta
ekki á sér standa, Alex er ógjörlegt
að beita ofbeldi því um leið og löng-
unin til þess kemur yfír hann, er
hann yfírkominn ógleði og engist
sundur og saman í krampateyjum.
Aukaverkun af meðferðinni er sú
að hann getur heldur ekki notið
tónlistar Beethovens því viðbrögðin
eru hin sömu. Alex er nú talinn
læknaður (orðinn lifandi gangverk
— A Clockwork Orange) og sleppt
úr prísundinni og fyrstir verða á
vegi hans gömlu félagar hans þrír
sem nú era gengnir í lögregluna
og þeir beija hann varnarlausan til
óbóta. Fyrir tilviljun leitar Alex
ásjár hjá rithöfundinum F. Alex-
ander sem þekkir hann aftur og
kemur fram hefndum. Alex er læst-
ur inni í herbergi og síðan er tón-
list Beethovens láti dynja á honum
þar til hann verður vitstola og
fleygir sér út um glugga svo hann
stórslasast en heldur þó líftórunni.
Þegar hann vaknar upp á spítalan-
um áttar hann sig á því að áhrif
meðferðarinnar eru horfin og hann
er hinn glaðasti. Heill heilsu heldur
hann aftur á mjólkurbarinn góða
og stofnar nýjan flokk ribbalda en
þó hefur eitthvað breyst. Alex er
orðin fullorðinn, hann hefur slitið
barnsskónum og ofbeldi er ekki
hluti af lífí hins ábyrga fullorðna
manns. Hann snýr því baki við hin-
um nýju félögum sínum og í lok
sögunnar og leikritsins heldur Alex
langa hugleiðingu um hvernig hann
muni' reyna að ala böm sín upp í
góðum siðum og beina þeim inn á
hinn þrönga veg dyggðarinnar,'þó
hann viti jafnframt að unglingar
séu tregir í taumi og verði að læra
af reynslunni. Ef þessi endir kemur
einhveijum á óvart er rétt að taka
fram að honum var sleppt í
amerísku útgáfu bókarinnar, þeirri
sömu og Kubrick gerði kvikmynd
sína eftir. Myndin endar því á sama
hátt og hún byrjaði; Alex er kom-
ihn í sama farið á mjólkurbarnum.
Burgess var ósáttur við þann endi
en bandarísku útgefendur hans
töldu upprunalega endinn of linan
— kannski barnalegan.
Hver er þá tilgangur þessarar
óhugnanlegu sögu? Gefum Burgess
sjálfum orðið en hann fylgdi frum-
sýningu leikgerðarinnar úr hlaði
með þessum' orðum: „Á yfirborðinu
kemur sagan kannski einhveijum
fyrir sjónir sem upphafning á of-
beldi. I raun er þetta rannsókn á
eðli hins fijálsa vilja. Þetta er guð-
spekilegt verk. Ef einstaklingum
er gert ókleift að fremja illvirki þá
er þeim einnig gert ókleift að gera
góðverk. Hvoru tveggja er háð því
sem heilagur Agústínus kallaði li-
bemm arbitrium — fijálsan vilja.
Hvort sem okkur líkar betur eða
verr þá erum við mannleg vegna
þess að við getum valið á milli
góðs og ills í krafti siðferðiskennd-
ar okkar. Ef siðferðiskennd manns-
ins á ekki að hverfa verða andstæð-
ur góðs og ills að vera til. í stuttu
máli þá verður hið illa að fá að
vera til og hið góða einnig. En það
verður einnig að vera til svæði í
tilveru okkar þar sem siðferðis-
kenndin kemur hvergi við sögu —
Frumsýning á A
Clockwork Orange
eftirAnthony
Burgess hjá
Konunglega
Shakespeareleik -
húsinu í London
hlutlaust belti þar sem við bergjum
vín, njótum ásta og hlustum á tón-
list. Þetta hlutlausa belti getur
auðveldlega orðið bitbein siðferðis-
kenndarinnar og þá er fátt eftir.“
Ein meginröksemd leikhússins fyrir
sýningu verksins em þær hliðstæð-
ur sem fólgnar em í raunveruleik-
anum við persónur og atburðarás
verksins. Ofbeldisverk verða
hrottalegri um leið og erfiðara
verður að koma auga á tilgang
þeirra. Unglingar fara í hópum
um öngstræti stórborganna og
skelfa siðprúða borgara sem loka
sig betur af, kaupa flóknari þjófa-
vamarkerfi og flytja út í jaðar
borganna og hætta sér sífellt
sjaldnar út á götur eftir að skyggja
tekur. Ótal hugmyndir hafa komið
upp um uppruna þessarar vaxandi
ofbeldisöldu og þeir sem um fjalla
skilja hvorki upp né niður þar sem
mælikvarði þeirra á gott og illt,
samhengi glæps og refsingar, virð-
ist gagnslaus þegar borinn er við
tilgangslausa ofbeldisglæpi. Ávinn-
ingurinn virðist oft enginn og spurt
er: til hvers var gamla konan barin
til dauða fyrst hún átti bara þús-
undkall? Var ekki nóg að binda
hana? Mistökin em fólgin í því að
mælikvarðinn er smíðaður af þeim
sem fjalla um glæpinn, ekki af
þeim sem fremja hann.
Hér í Bretlandi hefur verið bent
á að ungmenni úr lágstétt sjái eng-
an tilgang í tilveru sinni, sjái enga
leið út úr eymdinni og hafi tapað
allri tilfmningu fyrir hlutverki sínu
í þjóðfélaginu. Þeim er ekki ætlað
neitt ákveðið þrep í stigá hins borg-
aralega samfélags. Á hveiju ári
yfírgefa þúsundir unglinga skólana
án þess að hafa lokið tilskildum
prófum og framtíðarsýn þeirra er
takmörkuð við illa borguð hluta-
störf í lægsta þrepi mannvirðinga-
stigans. Hvernig er hægt að höfða
til siðferðiskenndar. þessara ungl-
inga og ætlast til virðingar þeirra
fyrir eigum annarra, jafnrétti kynj-
anna, öldruðum borgurum og helgi
fjölskyldulífsins ef þeim er ekki
boðið upp á þátttöku. Hræðsla
borgaranna við þennan hóp þjóð-
félagsins verður skiljanleg þegar
haft er í huga að innan næstu tíu
ára telur hann þijár milljónir í Bret-
landi við óbreyttar aðstæður. Þessi
hræðsla kemst síðan á stig fárán-
leikans þegar ljóst er að stór hluti
borgaranna virðist trúa því að of-
beldið hverfí af sjálfu sér ef skáld
og kvikmyndahöfundar hætti að
lýsa því í verkum sínum — að þar
sé uppranann að fínna. Anthony
Burgess og Stanley Kubrick hafa
framar öðrum orðið skotspónar
þessarar hættulega blekkingar.
Ron Daniels leikstjóri A Clock-
work Orange segir eftirfarandi um
mikilvægt innlegg þessarar sýning-
ar í þá umræðu sem hér hefur ver-
ið reifuð. „Hlutverk leikhússins er
Samvinna tveggja
málara í Ásmundarsal
Bjarni Ragnar Haraldsson og
Ulla Hosford opnuðu um síðustu
helgi málverkasýningu í Ás-
mundarsal við Freyjugötu, á
verkum sem þau máluðu í sam-
einingu á síðasta ári. Bjarni
Ragnar og Ulla hafa verið góðir
vinir um nokkurt skeið og málað
hlið við hlið, en upp úr því þróað-
ist sú hugmynd hjá þeim, að sögn
UIIu, að prófa að mála saman.
Slíkt samvinna myndlistarmanna
er ekki algeng, eins og Bjarni
Ragnar bendir á og segir skýr-
ingarinnar líklega vera að leita
í því hversu miklir egóistar flest-
ir myndlistarmenn eru.
á sér stað í samfélaginu, en einnig
fyrir þróun einstaklingsins.
Tunnurnar tákna ruslið sem er
að verða sífellt meira vandamál í
vestrænum þjóðfélögum, en einnig
Ulla Hosford og
Bjami Ragnar í vibtali
Morgunblaðið/Sverrir
Ulla Hosford og Bjami Ragnar •viA nokkrar mynda sinna í Asmundarsal.
Ulla og Bjarni Ragnar segja sam-
vinnuna hafa gengið vel. Áður
en þau tóku til við að mála komu
þau sér saman um ákveðið þema,
sem þeim báðum lá á hjarta, og er
að finna í öllum myndunum á sýn-
ingunni. Það er Ulla sem útskýrir
það nánar.
„Tröppurnar," segir hún.
„Standa fyrir þá þróun sem sífellt
sóun á orku, olíukreppur og kjarn-
orkuúrgang. Við Vesturlandabúar
hendum öllu, hvort sem það er gam-
alt fólk, hugmyndir eða hlutir sem
við emm búin að fá leið á, án þess
að hugsa út í hvaða afleiðingar það
getur haft í framtíðinni, því ein-
hverntíma hlýtur að koma að því
að við verðum að taka upp úr tunn-
unum. Ekki hverfur allt þetta rusl
bara af sjálfu sér.
Hjólið kemur líka fyrir í mörgum
myndanna, en það er sérstakt fyrir
okkur sem búum í iðnaðarsamfélög-
um Vesturlanda. Það er bæði tákn
fyrir sjálfan iðnaðinn, en einnig öll
þessi farartæki sem manneskjan er
svo háð.“
„Við komumst ekki lengur neitt
án þess að nota farartæki á hjólum,
hvort sem það er bíll, flugvél eða
hjól,“ segir Bjami Ragnar. „Og
síðan setjum við tunnurnar á hjól
vegna þess að það er ekki tekið á
vandamálunum í þessum iðnaðar-
og neysluþjóðfélögum. Þau halda
áfram að vera til staðar og vinda
stöðugt upp á sig.“
„Og þar sem manneskjan hefur
skapað sér þetta allt saman sjálf
fær hún að sitja ofan í tunnunni
sem rúllar áfram á hjólinu,“ segir
Ulla.
„Þetta hljómar kannski neikvætt,
en við gerum það jákvætt með því
að hafa myndirnar ekki ljótar, held-
ur notum sterka og líflega liti,“
segir Bjarni. „Þessir sterku litirnir
eru eiginlega Ullu að þakka, því ég,
eins og fleiri norrænir málarar, er
méð þunglyndan bakgrunn og hef
tilhneigingu til að nota dökka og
þunglyndislega liti.“
Ulla segist aftur á móti hafa ferð-
ast mikið til suðlægra landa, og
dvalið meðal annars um tíma í
Mexíkó, þar sem hún komst upp á
lagið með að nota sterka liti í mynd-
um sínum og hefur haldið því
áfram.
En mig langar til að vita hvemig
vinnufyrirkomulagið hjá þeim var
þegar þau voru að mála saman.
Hver gerði hvað?
„Þegar við vorum búin að ákveða
þemað, byijuðum við bæði að teikna
og síðan að mála. Síðan kom Ulla
kannski með hugmynd sem mér
leist ekki endilega á en gerði samt,“
segir Bjarni Ragnar. Og þannig
segjast þau hafa málað allar mynd-
irnar saman, bæði í einu, hún
kannski annan helminginn, en hann
hinn.
„Svona samvinna gerir manni
heilmikið gott,“ segir Bjarni Rang-
ar. „Maður opnar sig meira og
bæði gefur af sjálfum sér og þiggur
af hinum aðilanum. Síðan hefur
þessi sterka litanotkun haft þau
áhrif á mig að ég er djarfari í lita-
notkun en áður í mínum myndum
sem ég er að mála núna.“
Ulla og Bjarni Ragnar em því
hætt að mála saman í bili og hafa
snúið sér hvort að sínu hugðarefni,
én þeir sem furða sig á því hvernig
hægt er að mála saman, og það
hafa ýmsir gert, ættu að leggja
leið sína í Ásmundarsalinn og láta
sannfærast um að þetta er hægt.
Sýningin stendur til 18. febrúar.
MEO
Ljóóatónlistin
er erfitt listform
Fjórðu tónleikarnir í ljóðatón-
leikaröð Gerðubergs verða
haldnir næstkomandi mánudag
kl. 20.30. Að þessu sinni er það
Sigríður Gröndal sópran sem
syngur við undirlejk Jónasar
Ingimundssonar. Á efnisskránni
eru íslensk þjóð og sönglög eftir
Mozart, Mendelsohn og Gabriel
Fauré og lagaflokkur eftir Theu
Musgrave.
Yið leitumst við að hafa á efnis-
skránni eitthvað sem ekki hefur
verið sungið áður, eða er sjaldan
flutt,“ sagði Sigríður Gröndal í
stuttu spjalli við Morgunblaðið fyrir
tónleikana. „En það er líka mikil-
vægt að velja lög sem henta rödd-
inni og sem fara vel saman á tón-
leikum.
Á þeim ljóðatónleikum sem
haldnir hafa verið hér í Gerðubergi
hefur verið kynnt tónlist sem ekki
hefur heyrst mjög oft, en er þó
aðgengileg. Mér finnst það hafa
Sigríbur Gröndal
ogJónas
Ingimundarson
halda Ijóbatónleika
í Gerbuhergi
gefist mjög vel og þessir tónleikar
hafa verið vel sóttir.
Mendelsohn heyrist til að mynda
ekki oft sunginn á tónleikum hér,
að minnsta kosti ekki svona mörg
lög. Sjálf hef ég ekki sungið Mend-
elsohn áður, en hann hæfír minni
rödd mjög vel. Hið sama er að segja
um Theu og Fauré, ég hef ekki
sungið neitt eftir þau áður, en ég
Morgunblaðið/Einar Falur
Sigrtdur Gröndal og Jónas Ingimundarson á afingu fyrir Ijóöatónleikana.
held þetta sé góð blanda, þýsk,
frönsk og íslensk lög.“
Sigríður segist ekki. oft halda
ljóðatónleika. „Þetta er erfítt list-
form og mikil vinna sem liggur að
baki hveijum tónleikum. Og þar
sem takmarkað er hvað hægt er
að troða upp með marga einsöngs-
tónleika hér á ári vegna þess hve
markaðurinn er fljótur að mettast,
leggur maður ekki oft út í það.
En það hefur verið mjög
skemmtilegt að æfa fyrir þessa tón-
leika, ekki síst á lokasprettinum, á
meðan við Jónas höfum verið að
æfa saman, því það er allt annað
að syngja ein heima, en með píanó-
inu.“
Sigríður Gröndal hóf söngnám
frá Tónlistarskóla Kópavogs hjá
Elísabetu Erlingsdóttur árið 1973,
en lauk burtfararprófí frá Tónlistar-
skólanum í Reykjavíkur 1983, þar
sem Sieglinde Kahmann var kenn-
ari hennar. Síðan fór hún til fram-
haldsnáms í Hollandi. Sigríður var
fulltrúi íslands í Cardiff söngvara-
keppninni árið 1983. Hún hefur
haldið tónleika bæði á íslandi og í
Hollandi, komið fram sem einsöngv-
ari með ýmsum kóram og tekið
þátt í ópuerusýningum hér á landi.