Morgunblaðið - 10.02.1990, Page 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 1990
Þriöja Ijóórœöa: Viö Tom Paulin
BELFAST
hin gullna borg!
9
Tom Paulin yrkir pólitísk ljóð.
Ljóð sem sækja efhivið sinn,
andrúmsloft og tungumál til
Norður-írlands, til rósturs og
óvissu, og endurspegla nagandi
óþol við hið volduga og sjálfiim-
glaða England. Ljóðin eru há-
vær, hárbeitt og gagnorð. Hann
reynir að brjótast úr viðjum
þessa áleitna yrkisefnis og þess-
arar sérstöku reynslu með því
að draga upp hliðstæður við
nöpur lífsskilyrði annarra
landa og þjóða.
Það er nálægð yfirvofandi
lífshættu sem situr í hug-
anum eftir að kafað er í
ljóð hans. Þess vegna var
það skrýtin tilfinning að
hitta ljóðskáldið í hlýju og nota-
legu heimili hans í Oxford. Snark-
ið í eldinum og bjarmar turna
háskólans, sem eru tákn Englands
fremur en margt annað, tindruðu
í fjarskanum. Allt í einu var þessi
hvassi raunveruleiki ljóðanna
Qarri. Paulin sjálfur einstaklega
hlýr maður, talar ákveðið og með
ástríðu um írland en þó alltaf
rólega og hnitmiðað. Manni sem
lætur illa að tala um sjálfan sig.
Hann lætur þó eftir mér.
„Ég er fæddur í Leeds árið
1949. Móðir mín er frá Belfast
en faðir minn frá Norður-Eng-
landi. Þegar ég var fjögurra ára
fluttumst við til Norður-írlands.
Þar gekk ég í mótmælendaskóla.
Ég átti enga kaþólska vini, en
síðar hefur það auðvitað breyst.
Á þeim tíma Ieit ég á landamærin
milli Norður-Irlands og megin-
hluta írlands sem sjálfsagðan
hlut. Þau virtust óbreytanleg og
óhagganleg, og ég efaðist ekki
um að þau mundu alltaf vera
þar. En þessi skoðun mín hefur
umtumast síðan Thatcher kom til
valda.“
Þegar Paulin var tvítugur fór
hann til Englands í háskólanám,
fyrst til Hull þar sem hann lagði
stund á enskar bókmenntir og
síðar til Oxford. Kjörsvið hans
voru Ijóð Thomas Hardy. Skáld
sem hann lýsir svo í inngangi
rannsóknar á ljóðum hans:
„[Hardy] ferðast á milli tvenns
konar menningarheima, annar
einkennist af ólæsi, munnlegri
frásagnarlist, sterkum hefðum,
heimur sem er tengdur saman
með samfélags- og fjölskyldu-
böndum, hinn einkennist af fram-
förum, menntun, einstaklings-
hyggju og tilfinningalífi, sem er
að sumu leyti fábreytilegt.“ Þessi
lýsing Paulins á þeim andstæðum,
sem beijast um ljóðskáldið Hardy,
á óvenjulega vel við þau ólíku
menningarsvæði, sem toga í hann
sjálfan; Norður-írland annars
vegar og England hins vegar.
Paulin hafði hug á að fara til
Norður-írlands að loknu námi, en
á þeim tíma var enga vinnu að
fá og gerðist hann þá lektor í
enskum bókmenntum við háskól-
ann í Nottingham. Þar bjó hann
í fimmtán ár, allt frá 1972. En
þrátt fyrir að hann hafi búið í
Englandi meginhluta ævi sinnar,
er það Norður-írland sem er yrkis-
efni hans. „Ég get ekkert að því
gert,“ segir hann blátt áfram. Ég
spyr hvort hætta sé á því að skáld
verði of staðbundið í kveðskap
sínum. „Kannski, en norður-írsk-
ur kveðskapur er fullur af tilví-
sunum í ýmsar áttir, bæði til suð-
urs, sérstaklega í kveðskap kaþól-
skra skálda, og síðan auðvitað til
norðursins. Það liggur mjög sterk
taug til norðurálfunnar, t.d. í
verkum Heaneys, sér í lagi í bók
eins og „North“. Og svo auðvitað
til Ameríku."
Paulin leitar að orðum, talar
vitt og breitt um hinn margsl-
ungna veruleika í írlandi, og ekki
síst samskipti landsins við Eng-
land. „Ég held að Englendingar
finni ekki fyrir sömu þversögnum
í daglegu lífi eins og írar. Það
flækir ekkert hugsun þeirra eða
ertir, á sama hátt og gerist í írl-
andi. Joseph Conrad sagði að
„England hefði gert upp reikning
sinn við söguna“. Allt hefur þegar
gerst. Það er langt síðan menning
þeirra var staðbundin, þ.e.a.s. frá-
brugðin eftir því hvort hún var
ættuð frá Derby, Birmingham eða
Manchester. Þá voru tengsl við
Frakkland og Ameríku meiri. En
svo hætti þessi alþjóðahyggja í
menningarmálum. Það ríkir í raun
mikil þröngsýni og heimalnings-
háttur í Englandi. Það er t.d.
brandari að Verkamannaflokkur-
inn skyldi hafa unnið kosningam-
ar til Évrópuþingsins í sumar sem
leið, því hann hefur alltaf verið á
móti samvinnu við Evrópu."
í ljóðum Paulin, og ekki síst í
ritgerðum hans, kemur greinilega
fram sú skoðun að hann álítur
hið viðurkennda enska tungumál
„standard english“ dautt mál, sem
sé hneppt í viðjar reglna og bók-
staflegra viðmiðana. Það henti
þar af leiðandi ekki þeim fjöl-
mörgu máltilbrigðum sem til eru
í Bretlandi.
„Stjórnin þröngvar upp á fólk
í skólum hugmyndinni um eitt
viðurkennt tungumál. Það er mik-
ið vandamál í Englandi, hve fólk
er almennt sinnulaust um sitt eig-
ið móðurmál og algerlega áhuga-
laust um annarra þjóða tungu-
mál. í írlandi aftur á móti er fólk
hugfangið af málinu, af uppruna
orða, hvaðan þau koma og hvern-
ig merking þeirra hefur breyst.
Þess vegna er ákveðin spenna
milli „hinnar viðurkenndu ensku“
og tilbrigða hennar. í Englandi
hefur hin viðurkennda tunga ekki
hleypt nýjum áhrifum að tungu-
málinu, og er að því leyti algjör-
lega ósveigjanleg.
— En hvað um ensk ljóðskáld;
stendur þessi fastheldni þeim fyr-
ir þrifum?
„Mörg þeirra bregðast við þess-
um reglum með því að losa sig
undan þeim. Undirstaða ljóða-
gerðar Ted Hughes er t.d. and-
staða við „standard english“ og
Tony Harrison notar orð og staf-
setningu mállýsku sinnar, sem er
töluð í Yorkshire."
í grein sem Paulin kallar „A
new look at the Language Questi-
on“ staðhæfir hann að sú enska
sem töluð er í írlandi, hin írska
enska, sé heimilislaus. Engin
orðabók skýri orðin sem fólk tali,
og málið eigi því hvergi heima,
nema á vörum fólksins. Hann
finnur sárt til þess að engin orða-
bók fyrir þetta lifandi tungumál
sé fyrir hendi.
„Orðabókin er ástríða mín. Ég
held að þessháttar handbók myndi
leysa úr mörgum flækjum í írskri
menningu og gera hana sjálfstæð-
ari gagnvart Englandi. Norður-
Írland er algjörlega háð Eng-
landi, og orðabók gæti verið til-
raun til að lýsa yfir sjálfstæði
írskrar menningar. En landið er
fátækt og upp á England komið ■
fjárhagslega, svo að líklega fæst
enginn fjárstyrkur til að vinna
svona verk. En ég held að orða-
bók hefði táknræna þýðingu.
Það hefur mikið breyst á þeim
tuttugu árum sem hafa liðið frá
.v;
í inngangi að greinasafni sínu
„írland og enska kreppan“ segir
Paulin, að skoðun sín á sambandi
Norður-írlands og Englands hafi
breyst um 1980. Áður hafi hann
litið svo á að Norður-írland hlyti
að tilheyra Stóra-Bretlandi. En
nú vilji hann sjálfstætt írland.
„Þegar ég bjó í Norður-írlandi
má segja að ég hafi verið heila-
þveginn. Ég leit að vísu á mig sem
róttækan sósíalista, en landamær-
in á milli meginhluta írlands og
Norður-írlands virtust óhaggan-
leg. En þegar Thatcher kom til
valda breyttist skoðun mín alger-
lega. Thatcher lítur á sig sem
enskan þjóðemissinna, ekki full-
trúa allra Breta. Áður en hún kom
til sögunnar voru íbúar Stóra-
Bretlands ein stór fjölskylda, hver
grein hennar hafði sín sérkenni.
En nú hata t.d. Skotar Thatcher.
Og allt í einu rann upp fyrir mér
að ég var útlendingur í Englandi.
Og þess vegna varð ég að endur-
skoða afstöðu mína. Af hveiju
átti maður að þröngva sér upp á
einhvem, sem ekki kærði sig um
mann?
Og Englendingar kæra sig ekki
um Ira — þeir fylkja sér á ofsókn-
arkenndan hátt um fánann. Ég
ber auðvitað hlýjar tilfinningar til
Englands og fjölmargs, sem það
stendur fyrir, t.d. til gamaldags
íhaldsmanna, sem höfðu einlægan
áhuga á sameiginlegri menningu
allra. En öll slík samkennd er
horfín. Nú er sprottin upp ný teg-
und af harðneskjulegum stjórn-
málamönnum. Ég skelli skuldinni
á Verkamannaflokkinn. Þeir hafa
algerlega brugðist í sínu hlut-
verki."
Totrt Paulin
því ég fór frá Belfast. Þá var
ekkert að gerast og enginn þekkti
mállýskuna mína, þegar ég kom
til Englands. Mér fannst litið nið-
ur á mig. England var svo vold-
ugt og áhrifamikið. En nú koma
ungir krakkar frá írlandi, fullir
af sjálfstrausti og sjálfsöryggi.
Og þeim finnst England jafnvel
leiðinlegt!"
Paulin reynir að lýsa tilfínning-
unni, sem Iri sem búsettur er í
Englandi upplifír, með því að vísa
í Ferðir Gullivers. Lilliputt er ör-
uggur þegar hann situr á fíngri
tröllsins og horfír yfír, en svo er
hann allt í einu svo agnarsmár
þegar hann stendur á jörðinni inn-
an um alla risana. „Það myndast
sérkennileg tengsl milli tveggja
eylanda þegar fólk flytur á milli.
Þú berð annað hvort með þér
minnimáttarkennd eða hroka. Það
eru aðeins fáir sem eru hlutlausir.
Irland er nú allt í einu í tísku.
Það eru stöðugir sjónvarpsþættir
í bresku sjónvarpi, fjöldi leikrita
og skáldsagna um lífíð í Norður-
írlandi. Englendingar geta hallað
sér aftur í stólnum og horft á.
Hversdagslífið virðist svipað og
tungumálið nánast það sama.
Þetta er í raun mjög óraunveru-
legt ástand, því þessi ímyndaða
nálægð er bara sjónhverfing.“
— Mundirðu ekki lýsa þér sem
pólitísku skáldi?
„Ég býst við að það sé rétt lýs-
ing. Mig langar að semja lýrísk
ljóð, en svo yrki ég pólitísk ljóð.
Af einhveijum ástæðum truflar
Norður-írland alltaf ljóðin mín!
Ég held ég sé ekki skáld af guðs
náð. Sumt fólk getur ekkert ann-
að gert, mundi ekki ómaka sig
yfír annarri vinnu. Douglas Dunn
býr t.d. í fátækt í Skotlandi, í
stað þess að vinna reglulega
vinnu. En ef ég fæ óstöðvandi
þörf til að yrkja, þá stoppar mig
ekkert. Ég vakna klukkan fímm
á morgnana ef þörf krefur. Ég
get aldrei skipulagt ljóð fyrir-
fram.“
— Hvað um norður-írska ljóða-
gerð í dag?
„Þegar ég var ungur þá var
mjög spennandi þegar skáld eins
og Seamus Heaney, Derek Mahon
og Michael Longley voru gefin út
í London. Maður þekkti þá og
hafði hlustað á þá tala á fundum.
En stjórnmálasambandið hefur
étið sig inn í ljóðin æ meira, t.d.
í kvæðum skálda eins og Paul
Muldoon. í Norður-írlandi virðist
allt dæmt á pólitískan skala og
lesendur eru mjög hugmynda-
fræðilega sinnaðir. En skalinn
ræðst ekki af því hvort pólitíkin
sé á vinstri eða hægri væng, held-
ur hvort hún endurspegli samein-
ingu við írland eða Bretland."
Paulin er háskólakennari í
enskum bókmenntum og hefur í
ýmsum greinum vegið að þeirri
bókmenntafræði sem stunduð er
í háskólum og álítur hana úr
tengslum við allan raunveruleika
sem og sögulegan veruleika.
„Áður fyrr var ekki svona stórt
bil á milli frumsaminna ritverka
og fræðiverka. En nú hefur það
breyst. Bókmenntafræðin prédik-
ar að textinn sé aðalatriðið, og
að umhverfi hans skipti engu
máli. Þegar ég kenni skáld eins
og Yeats, þá vil ég ræða um stíl,
form, hrynjandi og tungumálið og
um menningarlegt umhverfí þess.
En enginn nemandi hefur áhuga
á slíkri umræðu. Ráðandi andar
í bókmenntafræðinni eru speking-
ar eins og Heidegger, Nietzsche,
Foucault og Paul de Man. Sá
síðastnefndi er að mínu mati
fasísk moldvarpa, sem reynir á
illkvittinn hátt að eyðileggja allan
skáldskap. Ég hélt alltaf upp á
Heidegger, þar til ég uppgötvaði
að hann hefði verið nasisti. Fouc-
ault er mjög ofmetinn, níhílískur
rithöfundur a mínu mati, og Ni-
etzsche er fullur af háfleygum
myndhverfingum og stóryrtum
staðhæfingum. Svo líta þessir
nýju bókmenntafræðingar á verk
sín sem vísindi. Af þessu leiðir
að djúp hefur myndast milli rita
um bókmenntir og frumsaminna
texta. Þessi atlaga hefur því mið-
ur eyðilagt margt verðmætt í leið-
inni. Þetta eru kvalafullir tímar.“
Paulin er auðsjáanlega mikið
niðri fyrir og hann líður önn fyrir
hnignun í bókmenntaumræðunni.
Ég hinkra við og spyr hvort í
bókmenntafræðinni sé ekki að
finna leið út úr þessum ógöngum.
„Nei, það finnst mér ekki. Nem-
endurnir vilja bara sundurgreina
texta að hætti Derrida. En ég get
ekki fellt mig við það. Ég vil skoða
skáldskap út frá mörgum hliðum,
sögulegum, fagurfræðilegum og
þjóðfélagslegum veruleika hans.
Nú segir fólk að það sé ekkert
fyrirbæri eins og skáld, texti sé
skrifaður af einstaklingum ekki
raunverulegum manneskjum.
Þegar ég gagnrýni þessar til-
hneigingar þá er ég kallaður aft-
urhaldssinnaður fagurkeri, jafn-
vel yfirstéttarmaður. Ég kvelst
af þessum sökum.
Ékki bætir úr skák að það eru
svo margir menningarsnauðir og
þröngsýnir menn á vinstri vængn-
um í Bretlandi. Þeir eru gleðis-
nauðir, fullir af hatri á listum,
siðavandir og sjálfumglaðir i sið-
ferðismálum. Hin hliðin er auðvit-
að ekki betri, sem leggur einung-
is áherslu á kónga og drottning-
ar. Ég vil ekki vera settur í miðj-
una. Ég kæri mig ekki um að
vera hluti af þessu.“ Hann bætir
svo við: „Það er svo ekki einungis
sárt að kenna bókmenntafræði
vegna þessa fræðilega andrúms-
lofts, heldur einnig vegna stöð-
ugra árása núverandi ríkisstjórnar
á menntakerfíð. I háskólum er
allt í rúst.“
Hann vill ekki enda spjallið með
þessum hætti. Hann afsakar sig
kurteislega fyrir að tala svona
mikið um bókmenntafræði, en allt
er þetta honum hjartansmál.
Hann gerir sér grein fyrir að sum-
ar skoðanir hans virðast gamal-
dags, jafnvel rómantískar, en þó
eiga þær, eins og ljóð hans, djúp-
ar rætur í nútímanum. Hann gef-
ur mér rauðvín í glasið og undir-
strikar svo allt í einu meginkjarna
málsins: „Ég fer örugglega aftur
heim. Um leið og færi gefst. Belf-
ast er og verður alltaf gullna borg-
in!!“
Tom Paulin
fæddur 1949
Ljóðabækur:
A state of justice,
Faber & Faber, 1977
The strange museum,
í'aber & Faber, 1980
Liberty tree,
Faber & Faber, 1983
Fivemiletown,
Faber & Faber, 1987