Morgunblaðið - 10.03.1990, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. MARZ 1990
ÓSKAR VISTDAL
Þegar örlög og frásögn
fléttast saman
Norski rithöfundurinn TorÁge Brings-
vœrd íNorrœna húsinu
Imyndið '~ykkur veru sem
getur drepið hvað sem er
með því aðeins að horfa á
það. Hallbjörn Slíkisteins-
auga í Laxdælu var fær
um slíkt. Sama má segja um
basilískinn, kynjaeðluna með
hanahöfuð og slöngulíkama, sem
er tákn djöfulsins í evrópskum
miðaldasögum. Það er reyndar
bara hreysikötturinn sem þolir
augnaráð hans. Annars getur
basilískurinn einn orðið sér að
bana með því að horfast í augu
við sjálfan sig í spegli.
Um basilíska og önnur
skrímsli í heimi hins illa snýst
sífellt hugur aðalpersónunnar í
skáldsögunni Gobi — skinn og
bein djöfulsins eftir Tor Áge
Bringsværd, sem er gestur á
norsku bókmenntakynningunni í
Norræna húsinu í dag kl. 16.00.
Skáldsagan er þriðja bókin í rit-
röð um eðli illskunnar eins og
hún birtist á miðöldum, og hún
var tilnefnd af Noregs hálfu til
Bókmenntaverðlauna Norður-
landaráðs í ár. Fyrsta bókin í
Gobi-flokknúm kom út árið 1985
og færði Bringsværd verðlaun
Félags norskra bókmenntagagn-
rýnenda. Önnur bókin var lögð
fram til Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs fyrir tveimur
árum. Gobi-sögurnar munu
eflaust verða taldar til höfuð-
verka norskra bókmennta á
síðasta fjórðungi 20. aldar.
Tor Áge Bringsværd er einn
afkastamesti rithöfundur Nor-
egs. Hann hefur samið eða rit-
stýrt hvorki meira né minna en
99 bókum á síðustu 25 árum.
Hann er af grensku bergi brotinn
og fæddist í Skien á Þelamörk
árið 1939. Hann hefur fengist
við margs konar skáldskap, eink-
um skáldsögur, smásögur, leik-
rit, barnabækur og ýmiss konar
fræðibækur. Auk þess hefur
hann gefið út ritröð um norræna
goðafræði handa bömum. Ein
þessara bóka, Þrumuguðinn Þór,
kom út í íslenskri þýðingu Þor-
steins frá Hamri á síðastliðnu ári.
Sögumaðurinn í Gobi — skinn
og bein djöfulsins er gagntekinn
af djöflinum, sem er síbreytilegur
og kemur fram sem allskonar
ferlegar ófreskjur. Þetta er
nefnilega bók sem fjallar um
vald illmennskunnar og margvís-
legt dulargervi hennar í heimi
þmngnum svikum og sektar-
kennd, undirferli og rag-
mennsku.
Sögusviðið er Gobi-eyðimörkin
í Mongólaríki Djengis Khan um
miðja 13. öld. Úlfaldalest er á
leið til höfuðborgarinnar Kara-
komm. í fararbroddi em ungi
prinsinn Chu og kristni munkur-
inn Evsebíus, sem er af dönsku
bergi brotinn. Tvímenningarnir
eru fomvinir, en þegar við hittum
þá er munkurinn gísl prinsins
eftir að vinátta þeirra hefur dofn-
að. I samræmi við þekkt stef í
heimsbókmenntum — t.a.m. í
1001 nótt — leysir hann höfuð
sitt með því að segja prinsinum
sögur.
Evsebíus segir söguna af
meistarasmiðnum Völundi, sem
við þekkjum m.a. úr Völundar-
kviðu og Þiðriks sögu. Með sund-
urskomar hnésbætur verður Völ-
undur að þræla fyrir hinn svik-
ula Niðuð konung, en hefnir sín
með því að drepa syni konungs-
ins og smíða honum drykkjar-
skálir úr hauskúpum þeirra og
nauðga dóttur hans áður en hann
flýgur af stað í fjaðurhami, sem
hann sjálfur hefur gert.
Sagan um Völund er rakin
jafnhliða sjálfsævisögu Evsebíus-
ar. Hann fæddist á Helsingjaeyri
í Danmörku, þar sem faðir hans
var böðull. Hann hatar föður sinn
og viðbjóðslegt starf hans, sem
sonurinn varð sjálfur að taka
þátt í á yngri árum. Síðan yfir-
gaf Evsebíus átthagá sína og hóf
ævilangt flökkulíf sem böðull,
krossfari og svartmunkur eða
dóminíkani hjá rannsóknarréttin-
Tor Áge
Brings-
værd
um í leit að trúvillingum áður
en hann var hnepptur í þrældóm
í Kaíró. Að lokum slóst hann í
för með úlfaldalestum austrænna
kaupmanna austur á bóginn eftir
Silkileiðinni til Mongólíu.
Evsebíus lýsir samskiptum
æðra og lægra settra: föður og
sonar, sigurvegara og tapara,
drottins og þræls, böðuls og fórn-
arlambs. Tilveran er baráttá á
milli góðs og ills þar sem guðir
og púkar hafa undirtökin til
skiptis, því að gott og illt er háð
hvort öðru — kúgarar og undir-
menn eru þannig gagnkvæmt
háðir hver öðrum. Böðullinn t.d.
er ekki aðeins böðull, hann er
einnig fómarlamb.
Þó að sagan um Evsebíus ger-
ist fyrir 750 árum, fjallar hún
um sígild vandamál sem eiga eins
mikið við um samtíma okkar.
Bækur Tor Áge Bringsværd eru
ekki sögulegar skáldsögur í
þröngri merkingu. í þeim gætir
mest sögunnar sem uppistöðu
frásagnar. Má segja að þetta sé
dæmigert einkenni í norskri
skáldsagnalist á 9. áratugnum.
Það kemur einnig fram í hugleið-
ingum um það sem kemur okkur
til að segja frá og að hlusta eða
lesa, um samskipti á milli sögu-
manns og áheyranda eða les-
anda, aðila sem að mati Tors
Áge Bringsværd eru háðir hvor
öðrum eins og hestur og ekill.
Með þessum hætti tengjast tján-
ing og frásögn andstæðum til-
vistarþemum í bókinni eins og
böðlinum og fórnarlambinu. Hjá
Bringsværd er hins vegar ljóst
að frásagnarþráin er sprottin af
löngun eftir að fylla tóm tilver-
unnar, þrá eftir að ná ímynduð-
um völdum yfir sjálfum sér og
öðrum sem ytri raunveruleiki
getur ekki veitt.
Bæði sögumaðurinn Evsebíus
og áheyrandinn Chu prins reyna
að fínna sjálfa sig í þeim aragrúa
samsamana sem frásögnin býður
upp á. Um er að ræða að finna
færar leiðir út úr siðferðilegum
glundroða, en leiðirnar eru
ógreinilegar og breytast sífellt.
Allt blandast saman og frásögnin
er eins og lífið sundruð og sund-
urleit. Enginn hefur frásögn sína
á valdi sínu frekar en eigin örlög.
Þannig vefjast líf og saga sam-
an í þessari ævintýralegu bók.
»Fyrir mér eru ævintýri og þjóð-
sögur eins konar fjaðradýna hug-
mynda og tilfinninga,« sagði
Bringsværd í viðtali í tilefni af
50 ára afmæli sínu fyrir skömmu.
Hann skoðar eilíf tilvistarvanda-
mál í ljósi sögunnar: tilgang
lífsins, löngun eftir hinu ómögu-
lega og ólýsanlega, leyndardóm
ástarinnar, vandamál hins illa.
Hann reynir að finna upphaf
mannlegrar hvatar til að stofna
trúarbrögð, til að leggja út í her-
ferðir og til að valda mönnum
ólýsanlegum þjáningum í nafni
einhverrar hugmyndar eða trúar.
Hugur Evsebíusar snýst alltaf
um fómarlömbin, börn djöfuls-
ins, eins og hann segir, og hann
spyr þau um útlit djöfulsins.
Hann fær allskonar svör, en eng-
in endanleg. Andaher hins illa
umkringir hann hvarvetna í ótelj-
andi dulargervum. Frásögnin
nær hámarki þegar basilískurinn
er gerður óskaðlegur í táknrænni
leiksýningu í Gobi-eyðimörkinni.
Skrímslið bráðnar og deyr í
krampateygjum, en um leið
breytist höfuð þess og banamað-
urinn, sem telur sig vera fulltrúa
hins góða, ber dolfallinn kennsl
á sinn eigin andlitssvip á ófreskj-
unni. Enn einu sinni hafa orðið
endaskipti á hlutverkum. Evse-
bíus fyrir sitt leyti grípur til þess
ráðs að lesa 91. sálm Davíðs
gegn basilísknum. Þessi sýn
minnir á Opinberun Jóhannesar,
þar sem basilískurinn fær mann-
legan svip og hið illa er hættuleg-
ast í gervi lýsandi engils.
Tor Áge Bringsværd hefur líkt
skáldskapargerð við húsasmíði:
Maður getur byggt eftir teikn-
ingum arkitekta eða komið sér
upp einingahúsi. »En mér finnst
slík hús leiðinleg. Eg kýs fremur
„krákuhreiður.« Mér þykir vænt
um hús með mörgum herbergj-
um, með skökkum hornum, snún-
um tumum, gluggaútskotum og
álmum. Eg kann vel við hús sem
eru ekki alltof vel skipulögð en
sem geta vaxið og breyst eftir
þörfum.» Að smíðinni lokinni
yfirgefur byggingameistarinn
húsið til að hefja nýja smíði ann-
ars staðar: »Sem rithöfundur
kæri ég mig kollóttan um árang-
urinn, aðeins um sjálft bygginga-
ferlið.«
Gobi-kastali Bringsværds er
slíkt verk, sívaxandi bókmennta-
legt mannvirki sem vonandi verð-
ur byggt við. Gobi — skinn og
bein djöfulsins er nefnilega
»þriðja bókin í röð fleiri bóka«,
eins og tilgreint er á titilblaðinu.
Höíiindur er sendikennari í
norsku við Háskóla íslands.
Skinn og bein djöfulsins
ÖRLÍTIL eitruð ský. Runnar og tré
visna. Ávöxturinn rotnar. Fuglar falla
dauðir til jarðar. Litla týrið — ekki
stærra en vanskapaður köttur — opnar
ginið og hvæsir. Hann heldur höndunum
fyrir augun. En gægist varlega milli fin-
granna. Dýrið snýr við honum baki. En
hann þorir ekki að hreyfa sig. Hann veit
að það er gætt afli til þess að mylja
grjót, til að kljúfa klettinn sem hann fel-
ur sig á bak við með einu voldugu augn-
akasti. Hann veit að þegar ríðandi maður
snýst gegn basilíski á hestbaki — og legg-
ur lensu sinni til hans þá er eitur dýrsins
svo sterkt... að það ekki bara stígur
upp í gegnum lensuna og drepur riddar-
ann ... hvort sem hann er brynjaður eða
ekki... heldur einnig hestinn. Þess
vegna stendur hann kyrr. Grafkyrr. Og
þögulum vörumhefur hann yfir 91. sálm
Davíðs.
annig er að ferðast um Gobi. Á
sumrin . .. jafnskjótt og sólin
rennur upp fyrir sjóndeildarhring-
inn fer sandurinn að glitra eins
og vatn. Hann bylgjast eins og
öldur og léttar bárur. Hvirfingar þyrnirunna
verða að voldugum runnum eða kyrkingsleg-
um tijám og virðast standa á bakka freist-
andi vatns. Allan daginn varir þessi sjón-
hverfing. Það er ekki fyrr en sólin.gengur
undir að hún hverfur og landslagið sýnir
sitt rétta andlit, grátt og leiðinlegt. Svo
svikul er hún að enginn getur verið öruggur
fyrir blekkingarleik hennar. Missýningin er
dagleg áþján öllum eyðimerkurförum og
enginn er svo þrautreyndur að hún geti
ekki leikið á hann. Chu minnist þess þegar
þeir sáu tjaldbúðir á grænni sléttu álengd-
ar, menn að vinnu, suma á ferli eða þeir
sátu og töluðu saman — og stórar hjarðir
af skepnum á beit. Allt var þetta svo ná-
lægt að honum fannst að eftir hundrað skref
yrði hann kominn þangað. En mörg þúsund
skrefum síðar var vinin ekki vitund nær.
Hann minnist óþolinmæðinnar sem greip
þá. Litla njósnaflokksins sem þeir sendu á
undan. Hann minnist fjarlægra og óttalegra
hrópa þeirra þegar myrkrið skall á: »Við
höfum villst! Við finnum engar tjaldbúðir!
Við verðum að vera hér til fyrramáls! Nema
staðar! í öllum bænum, verið þið kyrrir þar
sem þið eruð komnir, þið Iíka!« Hann man
að þeir stigu þegar af baki úlföldunum, all-
ir sem einn, og í síðrökkurbirtunni breyttist
öll veröldin allt í einu. Tjöldin hurfu, fólkið,
skepnumar, tærú uppsprettulindirnar. Það
var ekki fyrr en seint kvöldið eftir að þeir
komu að tjaldbúðum sem þessum — eða
einhveiju sem líktist þeim.
Af Gobi hefur hann lært að ekkert þarf
að vera eins og það lítur út fyrir.
Verst er það á vorin og sumrin.
Hann horfir á munkinn. Án þess að
þekkja hann.
Þeir hafa farið í sex daga.
Enn hefur ekkert orð farið á milli þeirra.
Þeir ríða undir þungbúnum gráum himni.
Þannig hugsar hinn yngri. Þannig hugsar
Chu. En samferðamenn hans? Hvað hugsa
þeir sem sjá þá? Þeir sjá ungan, mongólsk-
an prins — yngsta son nánasta ráðgjafa
Djengis Khan, hins óviðjafnanlega Ye Liu
Chutsai, hans sem komst til æðstu metorða,
en gráðugar hendur ruddu úr vegi. Nú
tveimur árum eftir dauða sinn fær hann
hægt og sígandi endurreisn og uppreisn
æru. Þeir sjá Chu. Trúnaðarvin Kuyuks.
Kuyuks... hans sem brátt sest í hásætið
og stjórnar veröldinni úr höllinni-þar-sem-
allar-leiðir-skerast. Hans sem brátt verður
valinn nýr kha-khan. Vegna þess að ekkjan
Toregene hefur ákveðið að þannig eigi það
að vera, og vegna þess að allir sem álitu
annað hafa fengið sama óskýranlega en
snögga dauðdagann með miklum and-
þrengslum og hræðilegum magakvölum.
Þeir sjá Chu. Þeir vita að hann mun brátt
verða einn af æðstu mönnum ríkisins — og
að sá sem nýtur náðar Chus mun einnig
njóta náðar kha-khansins. Þannig hugsa
þeir. Og þeir sjá hinn. Þann sem ríður við
hlið Chus. Þeir sjá gamlan, horaðan munk.
Mann úr vestrinu. Háan en hokinn í baki.
Eitt sinn var hann kærkominn gestur. En
nú hefur hann fallið í ónáð. Þó að enginn
viti hvers vegna. Chu hefur bara beðið þá
að halda sig í fjarlægð. Frá því að lestin
lagði af stað frá Jiayuguan hefur enginn
fengið að eiga tal við gamla manninn. Munk-
urinn hefur heldur ekki gert sig líklegan til
að tala.
Flestir þeirra? Flestir þeirra eiga nóg með
heimþrána. Enn er ár slöngunnar. En brátt
mun hún skríða úr hami sínum hinum góða
við undirleik trommara og hásra beinpípna
— og allir syngja og dansa, stappa með
fótunum og klappa í takt — drekka geijaða
kaplamjólk og færa himninum þakkargjörð
— brátt mun slangan víkja fyrir hesti. Flest-
ir þeirra? Flestir þeirra eiga nóg með að
telja upphátt dagana sem færa þá nær
Karakorum.
(Þýðing: Trausti Ólafsson)