Morgunblaðið - 14.07.1990, Side 2

2 B
íslensk tröll.
sýna honum drengina. Hún verður
að ná á áfangastað áður en fyrstu
sólargeislar ná að skína. En
drengirnir eru seinir í förum og
þegar þau eiga skamma leið óf-
arna, rís sólin upp fyrir sjónbaug
og þau verða öll að steinum.
Sagan á rætur í íslenskum þjóð-
sögum og varla nokkuð í henni
sem virkar framandi á okkur. Því
er skemmtilegt hversu mikla at-
hygli hún hefur vakið erlendis á
þeim sjö árum sem Leikbrúðuland
hefur ferðast með hana til út-
landa. Þegar ég hitti þau Bryndísi,
Ernu, Hallveigu, Helgu og Þór-
hall á dögunum bað ég þau að
segja mér frá ferðunum út í maí
og hver þeirra skýring er á því
að aðrar þjóðir skilja þessa sögu.
„Til Spánar fórum við eftir að
hafa fengið boð um að taka þar
þátt í Alþjóðlegri brúðuleikhús-
hátíð, sem haldin er á tveggja ára
fresti í Barcelona af „Institut del
Teatre“. Þama koma saman
gríðarlega mörg leikhús, aðallega
frá Suður- og Austur-Evrópu, og
við vorum eina Norðurlandaþjóð-
in. Síðan fórum við til Andorra
og sýndum þar, vegna þess að í
Andorra er eins konar útibú frá
þessari hátíð og þangað er sent
úrvalið sem kemur fram í Bareel-
ona.
Svo er það þetta með að skilja
verkið; við leikum alltaf á tungu-
máli þess lands sem við sýnum í.
Þetta var önnur heimsókn okkar
til Spánar með þessa sýningu. Sú
fyrri var fyrir þremur árum og
þá þýddi Baltasar verkið fyrir
okkur. Á svona hátíðum eru alltaf
útsendarar frá brúðuleikhússam-
tökum alls staðar að úr heiminum.
Þessi sýning okkar vakti mikla
athygli þegar við sýndum hana
fyrst og síðan höfum við fengið
boð um að koma með hana til
íjölda Ianda. En við höfum ein-
ungis farið á þær hátíðir, þar sem
okkur finnst eitthvað spennandi
vera að gerast, því þetta hefur
verið þannig, að við höfum getað
valið úr.
Auðvitað vildum við gjarnan
fara á fleiri staði, en þar sem
þetta er aukastarf hjá okkur —
við erum öll í fullu starfí annars
staðar — höfum við ekki þegið
fleiri boð. Nú, svo spila peninga-
málin inn í. Þessar ferðir eru mjög
dýrar og tímafrekar og ef við
mundum þiggja öll boð sem okkur
berast værum við á stöðugum
ferðalögum allan ársins hring.
Ferðin til Spánar var mjög
skemmtileg fyrir okkur. Við sýnd-
um þrisvar í Barcelona, en komum
þangað nokkru áður en við áttum
að sýna. Okkur tókst því að sjá
margar sýningar á hátíðinni.
Margar þeirra voru mjög áhuga-
verðar og skemmtilegar. Þó voru
það aðallega þijár; skuggamynda-
sýning frá Ítalíu, leikur með fíngr-
um frá Ítalíu og Marionettusýning
frá Búlgaríu. Þama voru margir
ítalskir hópar. Það er löng brúðu-
leikhúshefð á Ítalíu og þar er
mikið að gerast. Þess vegna koma
líka margar spennandi sýningar
þaðan, sem oft ná langt út fyrir
hið hefðbundna brúðuleikhús —
eru eiginlega eins og hreyfanleg
myndlist. Þeir leika mikið með
klæði og hluti og hafa jafnvel
engar brúður. Það má segja, að
þessi hátíð hafi einkennst af
fígúru og hluta leikhúsi.
Árið 1984 var haldin stór
brúðuleikhúshátíð í Róm og eftir
þá hátíð spurðu margir: „Hvar eru
brúðurnar.“ Þessi þróun fer mjög
í taugamar á mörgu brúðuleik-
húsíölki. Það að við emm nær
einungis með brúður í sýningum
okkar hefur átt þátt í því að við
höfum fengið mjög jákvæða
dóma, jafnvel þótt við séum með
ýmsar tæknitilraunir."
En snúum okkur aftur til ferð-
arinnar til Stokkhólms í vor. Sem
fyrr segir fjallaði ASSITE.J að
þessu sinni um það hvort bama-
og unglingaleikhús geti orðið til
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. JÚLÍ 1990
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. JÚLÍ 1990
b a
Flumbra aö elda. (Ijósmyndir/Kristján Ingi Einarsson)
Úr Tröllaleikjum: Draumlyndi
risinn og draumadísin hans.
að þroska sjálfsímynd barna og
unglinga með því að stefna hærra
hvað varðar þjóðlega og menning-
arlega meðvitund. Gagnarýnandi
Dagens nyheter skrifar um ráð-
stefnuna og þær sýningar, sem
voru á fjölunum af því tilefni,
mánudaginn 28. maí. Hún fínnur
að því að börn hafí verið ijarri
góðu gamni, þar sem þátttakend-
ur á ráðstefnunni hafí haft for-
gang að miðum á sýningarnar.
En ekki er hún alls kostar ánægð
með sýningarnar heldur. Hún
gagnrýnir félagslega raunsæið,
sem einkennir sýningar allra
Norðurlandanna; sálfræðiraunsæi
Dana og Svía og dapurlega sögu
um drauma og bemskuminningar
á hanabjálka frá Finnum. Hún
hrósar hinsvegar sýningu hol-
lenska hópsins „Wederzijds" og
segir síðan:
Það vom fáir á hátíðinni sem
deildu gleðinni með Hollendingun-
um. En kringum tröllkonuna
Flumbru hjá íslenska brúðuleik-
húsinu Leikbrúðulandi breiddist
út dásamleg tilfinning fyrir að
vera heima. Kannski er svarið við
spumingunni sem barnaleikhús-
samtökin ASS-ITEJ lögðu fyrir
sig á Stokkhólmsþinginu að finna
hér...
Öllum fannst þeir sitja á hné
Flumbru tröllkonu, þessa mjúka
fjalls, sem er saumað úr taui.
Okkur fannst sagan um hvernig
jörðin skalf og fjöllin klofuðu,
þegar Flumbra elskaði tröllkarlinn
sinn skemmtileg á öllum málum.
íslendingarnir sýndu af mikilli
listrænni fæmi menningarleg sér-
kenni sín, betur en öll hin Norðurl-
öndin. Og í sérkennunum var
skyldleikinn fólginn, kunnugleik-
inn þekkir engin landamæri.
Ég spurði fímmmenningana
hvort þau væm sammála öllu því
sem kom fram í greininni sem bar
yfírskriftina: „Fagurfræðin í há-
sæti — frásagnargleðin heyrir til
undantekninga hjá svartri uppeld-
isfræði."
„Þar sem við vorum þjóðnýtt,
í orðsins fyllstu merkingu, sýnd-
um fjórar sýningar á fimm dögum,
tókst okkur ekki að taka þátt í
ráðstefnunni sjálfri eða að sjá
neitt annað. Við vissum því ekki
hvort við stæðumst samanburð.
En þar sem við vorúm eina sýn-
ingin frá íslandi (vomrti við að
vonum ánægð bæði j með þær
dúndrandi viðtökur sem við feng-
um og með alla gagnrýnina, sem
var afar jákvæð. Við vorum ekki
heldur viss áður en við lögðum
af stað, hvort við ættum heima
þarna vegna þess að þetta var
ekki brúðuleikhúshátíð, heldur
ráðstefna og hátíð fyrir leikhús,
sem vinna eingöngu fyrir börn og
unglinga. Það tóku 45 þjóðir þátt
í ráðstefnunni og hver hópur var
að gera sitt. En þetta sýndi okkur
að það er mjög mikilvægt að reka
leikhús fyrir börn og unglinga.
En skilyrðin fyrir því að þjóð fái
inngöngu í ASSITEJ eru þau að,
að minnsta kosti fimm barnaleik-
hús verða að starfa á „prófessjó-
nal“ grundvelli. Síðan mega aðild-
arþjóðirnar bjóða hópum frá öðr-
um löndum, og þannig kom það
til að við sýndum þama og lékum,
að sjálfsögðu á sænsku."
Það er dálítið erfítt að átta sig
á því, hvað þið emð þekkt erlend-
is, venga þess að það fer afskap-
lega lítið fyrir ykkur hér heima.
„Já, þess vegna er líka svo
skemmtilegt að sýna erlendis. Þar
er Leikbrúðuland tekið sem fullg-
ilt atvinnuleikhús fyrir börn og
unglinga. Það styrkir ímynd okkar
og gefur okkur aukinn kraft til
að gera betur. Annars höfum við
alltaf átt þakkláta áhorfendur hér
heima, en markaðurinn er bara
svo lítill að sýningar okkar ganga
aldrei lengi.
Hvað er svo á döfínni hjá ykk-
ur?
„Við erum með fullt af tilboðum
um að sýna, meðal annars á hát-
íðum í Zaire, Finnlandi og Frakkl-
andi. Svo fengum við boð frá
Marionette leikhúsinu í Stokk-
hólmi, sem er langmerkilegast
sinnar tegundar á Norðurlöndum,
um að koma og sýna í eina viku
— vera á verkefnaskránni hjá
þeim næsta vetur. Stjórnandi
þessa leikhúss er Michael Mesch-
ke. Hann kenndi á norrænu
brúðuleikhúsnámskeiði sem hald-
ið var í Reykholti fyrir 25 árum
og gaf þá launin sín fyrir þá vinnu
til að stofna hér UNIMA-deild,
það er deild í Alþjóðlegu brúðu-
leikhússamtökunum. — Hann er
því dálítið tengdur okkur.“
Ætlið þið að þiggja þessi boð?
„Það er alveg óvíst. Við þurfum
að beina kröftum okkar að nýrri
sýningu fyrir íslensku börnin. Við
erum hérna fyrst og fremst fyrir
þau.“
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir
eftir Dagnýju
Kristjánsdóttur
Þórunn Elfa
og dætur Reykjavíkur í dag
ir. Þar að auki er ungu stúlkunum
gert það ljóst að ef þær velja frama-
braut geta þær ekki vænst þess að
giftast. Giftist þær lýkur framanum
umsvifalaust og við tekur húsmóður-
hlutverkið.
Þannig fær Alma í / biðsal hjóna-
bandsins að heyra frá prófasts-
frúnni: „Æ, blessuð hættu þessu
fræðaglundri, Alma litla“ sagði frú
Þorgerður. „Þú hefur illt af að verða
svona sprenglærð. Eg hef nú þá
skoðun að þessi mikla lesning,
fræðagrúsk og hugarórar æri heil-
Þórunn Elfa Magnúsdóttir
var fyrsti rithöfúndurinn sem
skrifaði frá sjónarhóli íslenskr-
ar nútímakonu, borgarkonu,
dóttur Reykjavíkur. Hún skrif-
aði um tímamótakonur og sjálf
stendur hún frammi fyrir tíma-
mótum í lífi sínu nú um þessar
mundir.
I Reykjavík
Ung kona gengur upp Laugar-
veginn. Henni er þungt í
skapi. Hún og maðurinn
hennar áttu sér draum um
eigið húsnæði. Fyrsta húsið
misstu þau á byggingarstigi. Svo
byggðu þau draumahúsið sem hefur
breyst í martröð. Skuldirnar virðast
óyfirstíganlegar. Hvers vegna? Þau
hafa vissulega barist eins og hetjur,
þau hafa gengið svo fram af sér að
maðurinn er kominn á sjúkrahús.
Þau eiga tvö börn, tvíbura, hver á
að passa þá þegar faðirinn er veikur
og móðirin verður að vinna myrkr-
anna á milli?
Þessi lýsing gæti sem hægast
verið úr nýrri Reykjavíkursögu, en
hún er það ekki. Bóklin er Snorra-
braut 7 eftir Þórunni Elfu Magnús-
dóttur — sögusviðið er Reykjavík
fyrir fimmtíu árum. Reykjavík er
sögusvið margra skáldsagna Þó-
runnar Elfu, svo sem fyrstu bókanna
þriggja með undirtitilinn Dætur
Reykjavíkur (1933-1938), Snorra-
brautar 7 (1947), Sambýlisfólks
(1954), Dísu Mjallar (1953), Eldlilj-
unnar (1957), Önnu Rósar (1963)
og Kóngur vill sigla (1968) — svo
að nokkrar séu nefndar.
Að byggja
í skáldsögunni Snorrabraut 7 og
Sambýlisfólk er dregin upp mynd
af Reykjavík stríðsáranna. A fyrstu
tveimur árum stríðsins kollsteypist
samfélagið, allir eiga harma að
hefna eftir kreppu og hokur, allir
þurfa að bæta sér eitthvað upp, all-
ir mikla fyrir sér það sem „hinir“
kunna að fá. Fólk lýgur, svíkur,
berst og lemst um til að ná í sinn
hluta af stríðsgróðakökunni. Þeir
sem hafa aðstöðu til að troða á
næsta manni gera það, þeir sem
enga slíka aðstöðu hafa verða undir.
A þessum tíma reisa Dagrún og
Baldur hús sitt. Hvert einasta stig
húsbyggingarinnar hefur í för með
sér nýjar áhyggjur og nýja ofreynslu
fyrir ungu hjónin, en jafnframt gef-
ur hvert stig þeim nýja innsýn í sam-
félag sem er í siðferðilegri upplausn.
Húsbyggingin er þannig notuð eins
og spegill eða myndlíking sem dreg-
ur inn í sig samfélagið allt. Baldur
og Dagrún, ungu hjónin, reyna að
vera heiðarleg sjálf, en það er ekki
auðvelt. Það er heldur ekki auðvelt
að elska hvort annað í áhyggjunum
og baslinu. Og þó að Dagrún sé
hart keyrð er það eiginmaðurinn sem
telur sig bera alla ábyrgðina á fyrir-
tækinu. Hún er „bara“ húsmóðir.
Húsmæður
Dagrún er mjög fær saumakona
og hefur boðist framhaldsmenntun
á því sviði. Hún velur hins vegar að
gifta sig og eignast börn og þó að
hún neyðist til að taka vinnu heim
er hún fyrst og fremst móðir og
húsmóðir, bæði að mati samfélagsins
og sjálfrar sín.
Húsmóðurhlutverkið skiptir ákaf-
lega miklu máli í sögum Þórunnar
Elfu. Og húsmóðurhlutverkið á ára-
.tugnum 1930-1960 var ekkert smá-
hlutverk. Öll barnafötin eru hand-
unnin og búðarföt alls ekki sjálfsögð
fyrir fullorðna heldur. Öll föt eru
þvegin í höndum eða' frumstæðum
þvottavélum, hengd út, staujuð,
pressuð. Hvergi má sjást rykkorn á
heimilinu sem helst á að vera skreytt
með hannyrðum húsfreyju. Það á
að vera heitur matur tvisvar á dag,
ísskápar eru ekki til og allt keypt í
smáskömmtum' frá degi til dags,
stundum farnar margar ferðir í búð-
ina daglega. Það er heimabakað
meðlæti með kaffinu.
Allt þetta, auk bamagæslunnar,
er verksvið húsmóðurinnar og eng-
um dettur í hug annað en að þetta
sé fullt starf sé það glæsilega unnið
og með því síðastnefnda stendur eða
fellur sjálfsmynd eiginkonunnar.
Hún getur ekki og á ekki að vinna
úti eins og fram kemur í Sambýlis-
fólki: „Æ, hver skrambinn, ertu í
vinnu? spurði hann og virti hana nú
nákvæmlega fyrir sér . .. „í vinnu?
endurtók hann. „Ég hélt að þú vær-
ir gift og búsett kona“. „Já, svaraði
hún aðeins, en þegar hún sá, að
hann hélt áfram að hugsa um, hvern-
ig högum hennar var háttað, bætti
hún við: „Maðurinn minn er veikur,
hann er í sjúkrahúsi núna.“ (Sambýl-
isfólk, 284.)
Allar aðalpersónurnar í bókum
Þórunnar Elfu vilja eiga fyrirmynd-
arheimili en í raun vill engin þeirra
helga slíku heimili alla sína krafta.
Dagrúnu finnst gaman að sauma,
Dísa Mjöll hatar húsverk og hefur
vinnukonu fyrst, síðan ráðskonu,
Anna Rós hefur vinnukonu, íris í
Eldliljunni lætur dóttur sína vinna
húsverkin. En hvort sem konurnar
vinna húsverkin sjálfar eða láta aðr-
ar konur gera þau, eru þær dæmdar
eftir ástandi heimilisins, bæði af
mönnum sínum og ekki minna af
öðrum konum, dómhörðum, stund-
um refsiglöðum.
Frami eða ást
Sumar af ungu stúlkunum í skáld-
sögum Þórunnar Eflu eru hvattar
til að ganga menntaveginn eða velja
framabrautina á sínu sérsviði. Én
engin þeirra velur frægðina nema
Dísa Mjöll sem geldur nánast fyrir
það með lífi sínu.
Og hvers vegna ættu ungu stúlk-
urnar á fjórða og fimmta áratugnum
að velja langskólanám eða baráttu
í viðskiptaheiminum? Það eru örfáar
konur í valdastöðum, ekki kenna þær
við Háskólann eða eru áberandi í
stjórnmálum eða atvinnulífi. Það
vantar með öðrum orðum fyrirmynd-
brigða skynsemi úr kvenfólki. Ef þú
værir hrikaleg og fráhrindandi skyldi
ég samt ekkert segja ...“ (í biðsal
hjónabandsins, 87-88.)
En það eru ekki aðeins ytri og
félagslegar aðstæður sem hindra
ungu stúlkurnar í að beijast fyrir
sjálfstæði og þroska, hindranirnar
felast líka og ekki minna í viðhorfum
þeirra til sjálfra sín og kyns síns.
Texti Ölmu í / biðsal hjónabandsins
verður ákaflega flöktandi og tvíræð-
ur þegar hún er að gera það upp
við sig hvort hún eigi að halda áfram
í gagnfræðaskóla eða hætta. Hún
getur ekki valið af því að valið stend-
ur ekki um nám eða ekki nám, held-
ur um ást eða ekki ást. Og ástin er
alfarið á forsendum karlmannsins.
Listin
Sagan af Dísu Mjöll er ákaflega
metnaðarfull og hugrökk bók. Eigin-
lega lýsir bókin sálgreiningu, eða
sjálfsgreiningu listakonunnar Dísu
Mjallar. Hún er kona sem „hefur
allt“, er þekktur listamaður, gift
yndislegum, vellauðugum manni og
enginn skilur hvers vegna í ósköpun-
um þessi vel heppnaða kona reynir
allt í einu að fremja sjálfsmorð.
Geðlæknirinn sem er með hana í
meðferð fær að heyra sögu hennar
smám saman og í ljós kemur lag
eftif lag af sjálfsfyrirlitningu sem
Dísa telur sjálf að eigi rót sína að
rekja til sambandsins við móður sína.
Móðir Dísu er fordæða. Hún kúgar
dótturina og neyðir haná til að vinna
öll verstu verkin og þræla myrk-
ranna á milli. Dísa hatar hana og
óttast hana jafn mikið og hún dýrk-
ar föður sinn sem er dáinn. En Dísa
afneitar ekki bara móður sinni held-
ur líka vinkonum hennar og raunar
kvenkyninu öllu og þar með sjálfri
sér. Það eru ekki föðurbindingar
hennar sem skiþta mestu máli, eins
og sálgreinandinn álítur, heldur
hatrið á móðurinni sem verður' að
sjálfshatri sem er að sprengja Dísu
innan frá. Hún segir: Hvað hún hat-
aði þessar konur og hræddist þær,
og hvað hún þráði konur, sem voru
þeim eiginleikum gæddar, er konur
eiga bezta, þráði góða móður, syst-
ur, þráði það, sem hún hafði aldrei
eignazt." (Dísa Mjöll, 114).
Dísa Mjöll vill vera „heil“ í list
sinni, henni líður aðeins vel ef hún
getur sökkt sér niður i málverkið
sem hún vinnur að hveiju sinni. Um
leið er hún alltaf viss um að það sé
ekki nógu gott, að hún geti betur,
að hún eigi að gera betur. Hún er
leitandi í list sinni en öryggisleysið
sem hijáir hana ristir dýpra en hún
getur gert sér grein fyrir. Hún er
háð blessun „hins mikla hvíta föður“
sem heitir Bjólfur og er óumdeildur
meistari. í lok bókarinnar og í lok
sálgreiningarinnar hefur Dísa Mjöll
náð meira jafnvægi gagnvart föður-
og móðurstaðgenglum sínum og um
leið og hatrið á móðurinni hefur
verið hreinsað út, getur hún byijað
að byggja upp nýrri og jákvæðari
sjálfsmynd.
Dísa Mjöll er ákaflega hugrökk
og metnaðarfull bók þar sem spurt
er erfiðra spurninga um það hvort
sé hægt að vera kona og listamaður
og vera „heil“ í ást og list. Hins
vera er Dísa Mjöll frásagnartækni-
lega flókin bók í því að það er sál-
greinandinn sem segir og túlkar
sögu Dísú sem að sjálfsögðu er túlk-
un hennar og úrvinnsla úr lífi sínu.
Þannig myndast tvöfeldni í frásögn-
ina, íronía, sem einnig er að finna
í Eldliljunni.
Meira um ástina
íris í Eldliljunni og Anna Rós í
samnefndri bók eiga það sameigin-
legt að þeim leiðist heldur í hjóna-
böndum sínum. Báðar eyða þær
mestum sínum tíma fyrir framan
spegilinn og viðfangsefni Eldlilj-
unnar er raunar narsissismi eða
sjálfsást sem birtist í persónu írisar.
íris er fögur kona eins og segir í
bókinni:......raunar hafði það verið
síðasta verkið hennar heima að
ganga fyrir spegilinn í svefnherberg-
inu, svo að hún vissi vel, hve spengi-
leg hún var og kanifix í dökkbláum
síðbuxum .. .“ (Eldliljan, 57). Speg-
illinn er nánasti vinur írisar — enn-
þá, en hann segir henni líka stundum
að hún er orðin hálffertug og það
verður æ meiri vinna fyrir hana að
líta út eins og tuttugu og fimm.
Allir dást að írisi og því hve „kanif-
ix“ hún er og hún speglar sig í að-
dáun fólks. En útlitið er henni ekki
allt, það er henni tæki til að fá það
sem hún krefst og það sem hún þráir.
Það sem íris krefst er lúxus og
íburður, það sem hún þráir er ást
sem gæti gefið lífi hennar merkingu
og innihald. Draumurinn um að ná
í gamla kærastann, Björn, er að
breytast alla bókina uns meira að
segja írisi verður ljóst að hann er
það innantómasta og fáránlegasta í
innantómu og fáránlegu lífi hennar.
Hún elskar ástina, elskar ástar-
draum sinn, persónur og leikendur
í þeim draumi hafa aldrei verið til
og munu aldrei verða að veruleika.
Spegill Önnu Rósar segir henni
að hún sé orðin hálffímmtug. Það
eru stríðstímar en Önnu kemur það
minna við en fíngerðar hrukkur í
kringum augun, eitt og eitt hvítt hár
og það hve mikið eða lítið hárið
„gneistar". Hún hefur vinnukonu og
sjálf hefur hún ekkert að gera nema
snyrta sig, horfa á sig í spegli og
láta sig dreyma um ástina. Hana
finnur hún um tíma hjá tengdasyni
sínum. Seinna uppgötvar Anna að
hann lítur á hana sem hálfgamla
kerlingu sem hann hefur spilað með.
Hún getur hins vegar ekki sætt sig
við höfnun hans. Höfnun hans þýðir
að lífsmarkmið hennar, þ.e. að vera
falleg og vera girnilegt viðfang karl-
manna er búið spil — og þá hefur
konan lokið sínu hlutverki. Ekki
bara í augum.karlmannanna heldur1
sjálfrar sín.
Karlmennirnir daðra við írisi og
Önnu Rós, en fái þeir það sem þeir
vilja eru þeir fullir af ógeði vegna
þess að þegar til kastanna kemur
vilja þeir annað hvort ungar og „ósp-
illtar" stúlkur eða nýjar, flottar (og
ungar) hjákonur — helst hvort
tveggja eins og tengdasonur Önnu
Rósar.
Um sorgina
Frostnótt í maí (1958) er kannski
hápunkturinn á rithöfundarferli Þó-
runnar Elfu, ákaflega vel skrifuð bók
og svo full af kvöl að undirrituð
grét með ekka yfir henni. Frostnótt
í maí kallast á við æfiminningar
Þórunnar Elfu: Frá Skólavörðustíg
að Skógum í Oxarfirði, sem kom
út 1977. Á milli þessar bóka eru
margar umhugsaðar hliðstæður.
Frostnótt í maí segir frá Völvu,
sem er sex ára gömul þegar móðir
hennar sendir hana frá Kaupmanna-
höfn til íslands, í fóstur til ömmu
sinnar fyrir norðan. Móðirin á ekki
annarra kosta völ en telpan skilur
það ekki, tilfinningalega getur hún
ekki tekið aðskilnaðinum og fyrsta
hluta bókarinnar hverfast allar
hennar hugsanir um spurninguna:
Hvers vegna? Hvers vegna sendi
mamma mig frá sér?
Textinn er ljóðrænn og tilfinn-
ingaríkur án þess að vera tilfinninga-
samur: „Telpan hélt áfram að gráta,
sorg henar var stríð og regindjúp
eins og veraldarhafið, sem streymdi
viðstöðulaust kringum jörðina og
bylti skipinu á rísandi, sogandi öldu-
bijóstum sínum.“ (Frostnótt í maí,
19).
Hápunktur þessa hræðilega ferða-
lags er koman norður. Enginn er til
að taka á móti barninu og áhöfnin
neyðist til að skilja hana eftir á
hafnabakkanum, sitjandi á koffort-
inu sínu í brunakulda, sex ára písl,
dúðaða í svart sjal þernunnar. Afi
hennar kemur svo, nokkru seinna
að sækja gripinn. Þetta er upphafið
að erfiðri vist Völvu í Árbæ og erfið-
um samskiptum hennar við ömmu
sína sem er hörð og tilfinningaköld
kona.
Sálfræðilega er telpan Valva firna
vel gerð og það kemur vel fram að
þó að góðar manneskjur geti linað
þjáningar barnsins, getur í raun
ekkert bætt henni upp það tjón sem
hún hefur orðið fyrir, ástarþrá henn-
ar er óseðjandi, sárið er opið. „Þú
þarft alltaf að vera miðpunkturinn"
segir amma hennar í reiði og það
er hárrétt, telpan þarf þess. Amman
ásakar telpuna fyrir að vera undir-
förula, falska og það er líka hárrétt.
Valva reynir að þóknast ömm-
unni, en smám saman vex óvild
hennar og reiði og undirgefni hennar
er augnþjónusta. Hún reynir að víkja
sér undan vinnu, reynir að svíkja sér
út tíma til að liggja í leti, liggur á
hleri, reynir eins og hún getur að
grafa undan veldi ömmunnar á laun,
verða sér úti um bandamenn og svo
framvegis. Og hvernig á annað að
vera? Amman er á móti persónu telp-
unnar, er á móti geðslagi hennar og
gerir atlt sem í hennar valdi stendur
til að btjóta vilja hennar. Afleiðing-
arnar af þessari uppeldisfræði eru
að telpan verður „leikkona“. I Kóng-
ur vill sigla, seinni bók Völvu sjáum
við hvernig hún leikur stöðugt þau
hlutverk sem hún heldur að falli í
kramið þá og þá. Hennar eigið „hlut-
verk“ er ekki til.
Þórunn Elfa - áttræð
Ég var bara stelpa þegar ég las
bækur Þórunnar Elfu í fyrsta sinn.
Ég var sannfærð um það þá, að hún
væri mesti rithöfundur í heimi. Síðan
hefur mér lærst hve hæpinn dilka-
dráttur á rithöfundum getur verið
og hve illa konur hafa oft orðið fyr-
ir barðinu á „viðteknum gildum“ í
bókmenntaumræðu og bókmennta-
mati.
Þórunn Eifa Magnúsdóttir fædd-
ist 20. júlí árið 1910 og hún verður
því áttræð á föstudaginn kemur. Ég
votta henni virðingu mína og þakk-
læti í tilefni dagsins. Þó var það
ekki ætlun mín að skrifa hefðbundna
afmælisgrein, heldur minna fólk á
bækurnar hennar sem hafa ennþá
ótrúlega mikið að segja um okkar
tíma, okkar líf.
Höfunclur er bókmennta-
fræðingur, hefur verið
sendikennari í íslensku við
Háskólann í Osló i sjö ár.
„Þorlákstíöir
á sumartónleikam
Sumartónleikar í Skálholts-
kirkju hefjast nú í 15. sinn í
dag, laugardag. Ákveðið hefur
verið að byrja þetta aftnælisár
með því að leiða hugannað
upphafí söngmenntar á íslandi.
Merkasta heimild, slitrótt að
vísu, sem varðveist hefur frá
þeim löngu liðna tíma, er ein-
mitt frá Skálholti, frá því um
1300. Þetta er handritið, sem
geymir „Þorlákstíðir“ (AM 241
A Folio), leifar af enn stærrí
bók fyrir tíða- og messusöng.
Eftii- þriggja alda þjónustu við
altari dómkirkjunnar í Skálholti
hefur eitthvað farið að ókyrrast um
þessa ágætu Bok. Þá hefur verið
skrifað, til að taka af öll tvímæli:
„þessa bok a kyrckian j skalholltti
en eingin Anar A 1597 Olafs Arna
Son“.
Þremur öldum síðar rýnir' sr.
’fadbýmr*'
Bjarni Þorsteinsson í þessi fornu
blöð, þá komin í Árnasafn í Kaup-
mannahöfn. Hann birtir umskrift
sína fremst í safni sínu „íslenzk þjóð-
lög“ (1906-9).
Rúmum þremur áratugum eftir
þá birtingu, semur Páll ísólfsson
„Chaconnu“ — þ.e.a.s. tilbrigði —
fyrir orgel um upphafsstef „Þorláks-
tíða“. Oðrum, tæpum þremur ára-
tugum síðar ver dr. Robert A. Ottós-
son doktorsritgerð sína um „Þor-
lákstíðir". Síðan eru liðin 30 ár.
Nú munu nokkrir þessara gömlu
tóna hljóma aftur í Skálholti um
næstu helgi. Þeir munu heyrast ein-
ir sér eins og endur fyrir löngu og
einnig í fylgd annarra tóna eins og
nú tíðkast.
D.agskráin hefst kl. 15 á laugar-
dag. Þá mun prófessor Sveinbjörn
Rafnsson flytja erindi um Þorlák
helga og samtíma hans. Síðan munu
prestar og félagar úr ísleifsreglunni
syngja tíðir með þátttöku kirkju-
gesta eins og vera ber. Aftansöngur
(Vesper) var valinn til þessarar
kynningar, vegna þeirrar fjölbreytni
tónstefja, sem sú tíðagjörð kallar á.
Um það bil þriðjungur hins forna
handrits „Þorlákstíða" varðveitir
andstef, responsoria (svarsöng) og
hymna til aftansöngs.
Kl. 17 verðaT svo tónleikar með
verkum, sem byggð eru á stefjum
úr „Þorlákstíðum.“. Þar munu koma
fram Hamrahlíðarkórinn undir
stjórn Þorgerðar Ingólfsdóttur og
söngkvartett undir stjórn Helga
Bragasonar. Hrafnhildur Guð-
mundsdóttir syngur einsöng, Helga
Ingólfsdóttir leikur á sembal og Ólöf
Sesselja Óskarsdóttir á gömbu. Org-
anisti Skálholtskirkju, Hilmar Örn
Agnarsson, leikur áðurnefnda
„Chaconnu" Páls ísólfssonar.
Frumflutt verða m.a. tvö söngverk
eftir Mist Þorkelsdóttur og önnur tvö
eftir Þorkel Sigurbjörnsson. Verk
Mistar eru „Dicamus Gracias" fyrir
alt, kór, sembal og gömbu, og
„Magnificat" fyrir blandaðan kór.
Verk Þorkels eru „117. Davíðssálm-
ur“ fyrii' mezzo-sópran og orgel og
„Innocentem te seivavit" fyrir kór
og orgel.
Þessir tónleikar verða svo endur-
teknir, eins og venja er á Sumartón-
leikum í Skáiholtskirkju, á sunnu-
daginn kl. 15.
Hamrahlíðarkórinn