Morgunblaðið - 08.12.1990, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. DESEMBER 1990
• •
Einar Orn Gunnarsson
ÞAR SEM É6 FÆ LITLU RÁÐIÐ
Í ÞESSARIVERÖLD
SKAPA ÉG MÉR BARA AÐRA
J\ J æðingur1* er skáldsaga, eftir
/ \ ungan Reykvíking, Einar
’ Örn Gunnarsson, sem kom
út fyrir stuttu. Næðingur er fyrsta
skáldsaga hans og hefst sagan á því
að sögumaðurinn, Gunnar, tekur
herbergi á leigu hjá eldri hjónum,
Kristjáni og Maríu. Kristján er heild-
sali af gamla skólanum og frúin er
heimavinnandi. Til að byrja með virð-
ist Gunnari þau hjónin ver ósköp
venjuleg og hann hefur lítinn áhuga
á þeim. Og Gunnar virðist mjög
venjulegur líka, við fyrstu sýn — en
eftir því sem hann kynnist þeim hjón-
um betur, breytast viðhorf hans.
Leyndarmál og blekkingar þeirra
hjóna gefa Gunnari nýja sýn á lífið
— og í lok sögunnar hefur Gunnar
komist í nána snertingu við sorg
þeirra og örvæntingu; saga þeirra
sýnir honum að þau eru alls ekkert
svo venjuleg. Þau eru mjög óvenjuleg
og það er Gunnar líka.
„Ja, óvenjuleg," svarar Einar, þeg-
ar ég segi þetta við hann. „Þau eru
dálítið vandmeðfarin þessi lýsingar-
orð „venjulegur" og „óvenjulegur".
Eg hef stundum hugsað til þess
þegar ég er til dæmis að rölta niðri
í bæ, þá mæti ég fjölda venjulegra
manna. Heimurinn er fullur af venju-
legu fólki en maður kynnist aldrei
venjulegri manneskju — í öllu falli
ekki ég.
Allir eiga sér sögu, reynslu og
sérkenni, þannig að þegar þú kynn-
ist einhveijum þá er ýmislegt í fari
hans sem kemur undarlega fyrir
sjónir. Mér fínnst allir sem ég þekki
vel virkilega óvenjulegir. Það gæti
kannski komið til af því að ég þekki
fáa utan fjölskyldunnar.
Ég held að það sé mjög erfitt ef
ekki vonlaust að skrifa sögu um sam-
skipti dæmigerðra venjulegra
manna. Ég er hræddur um að við
myndum aldrei kynnast persónunum
náið. Það yrði einhver anatómía, lýs-
ing á sálarlausum líkömum eða
merkingarlausum skrokkum á velt-
ingi í tilveru sem við myndum aldrei
fá nokkum botn í.“ •
í sögunni kemur fram hörð ádeila
á „ljóðakvöld" á Borginni. Hefurðu
eitthvað á móti Ijóðum?
„Nei, alls ekki. Ég hef sótt ljóða-
kvöldin vel og heyrt þar alveg af-
bragðs Ijóð. Það sem ég er fremur
að draga fram eru þau andlausu
meðalmenni sem slæðast þangað inn
og flytja einhveijar langlokur um
dauðann. Þeim er dauðinn svo hug-
leikinn og yrkja svo fjálglega um
hann að maður gæti haldið að þetta
fólk dæi svona tvisvar til þrisvar í
viku. Svo er náttúrulega einsemdin
að þjaka þessar næmu sálir og ég
skil það mæta vel. Ekki myndi ég
vilja eiga samskipti við þessu andlegu
hænsni — sem verpa bara dauða og
einsemd. Það er sama hvar sól lífsins
skín, alltaf er þeim starsýnt á skugga
dauðans.
Það kemur líka fram í sögunni að
Gunnari fínnst þetta tiltekna ljóða-
kvöld lélegt. Hann segist hafa ve—
riðá„merkilegu“ ljóðakvöldi.
Talandi um þessi ljóðakvöld, þá
verð ég að segja að mér leiðist fátt
eins mikið og að hitta menn sem
standa í endalausrr leit að frumleik-
anum í gömlum, gleymdum bókum.
Þegar menn hafa þannig grafíð upp
orð sem eiga að vera þjóðleg og sýna
ofboðslegt vald á íslenskri tungu og
djúpan skilning viðkomandi, afhjúpa
þeir aðeins andlega fátækt sína.
Þetta eru oftar en ekki orð sem hafa
enga þýðingu fyrir okkur í dag og
eru ekkert annað en tilgerðin.
Mér finnst líka sorglegt að horfa
upp á fólk sem yrkir með útlitinu
og hefur þann metnað einan að fá
skáldastimpil, verða einhver lista-
maður án þess að láta verkin tala.
Einar Örn Gunnarsson Morgunbiaðið/Éinar Falur
Ég staðnæmdist og eitt andartak hvarflaði að mér að snúa við
en svo hélt ég áfram upp tröppur þar til ég stóð framan við græn
málaða hurð. Á ryðgaða bréfalúgu var grafið „Kristján Kristjáns-
son forstjóri og María Gunnarsdóttir". Til hliðar við þröskuldinn
iá dyrabjalla, gömul og gegnryðguð. Bak við steindan glugga
mótaði fyrir manneskju og áður en ég barði á hurðina birtist í
gættinni roskinn, lágvaxinn maður. Hann var í brúnum, krumpuðum
jakkafötum með glasbotnagleraugu og úfið grátt hár.
„Hvað er þér á höndum?“ spurði hann hranalega. Áður en ég
náði að svara barst rödd innan úr íbúðinni: „Farðu til helvitis."
Ég gægðist feimnislega inn og sá þar litla, grannvaxna konu.
„Voruð þið ekki að auglýsa herbergi til leigu?“ spurði ég.
„Jú. Það hefur þá verið þú sem hringdir niður á skrifstofu,"
svaraði maðurinn, dimmri og hrjúfri röddu. Sfðan rétti hann fram
hendina og sagði vinalega:„Kristján Kristjánsson." Handtak hans
var þétt og ákveðið. Hann bauð mér inn í stórt gult anddyri. Þar
var fatahengi og gömul Ijósmynd af húsinu í gylltum ramma. Litlu
konuna sá ég betur, hún var vesaldarleg ásýndum, hokin, með
steingrátt hár, í rósóttum morgunslopp. Ég kinkaði kolli til hennar
en hún virtist óttaslegin og hraðaði sér inn um næstu dyr.
Kristján opnaði hurð og sagði að herbergið væri niðri. Ég gekk
á eftir honum niður stiga. Þar var megn málningarlykt sem varð
sterkari við hvert þrep. I fyrstu tók ég ekki augun af jakkanum því
að á herðunum var drífa af flösu. Kristján sneri sér að mér og
sagði með pínulitlu grobbi að hann hefði „látið hendur standa
fram úr ermum“.
„Ég sé það,“ svaraði ég og barði hlandgula veggina augum.
„Það er nauðsynlegt fyrir kontórista eins og mig að hreyfa sig.
Við þurfum að halda okkur í formi."
Þetta hljómaði sem brandari þvf að spikið og grunnur andar-
drátturinn voru hrópandi merki um fullkomið hreyfingarleysi.
„Rekur þú ekki Verslunarfélagið Úranus?" spurði ég og um leið
skynjaði ég innihaldsleysi spurningarinnar. Aldrei hafði ég heyrt
Verslunarfélagið nefnt fyr’r en Árni vinur minn rétti mér auglýsingu
úr Morgunblaðinu.
„Jú, ég rek það,“ svaraði Kristján ábúðarmikill.
„Hér er herbergið," sagði hann þar sem við staðnæmdumst við
hurð innst inni í ganginum. Ég vonaði að framtakssemin næði
ekki inn fyrir þröskuldinn en von mín varð að engu þegar hann
lauk upp hurðinni og við okkur blasti himinblátt herbergi með
grasgrænum eldhúskrók. Ég skimaði þögull um nokkra stund þar
til Kristján spurði, með dálítilli ýtni, hvort mér líkaði ekki herbergið.
„Jú,“ svaraði ég „En það er of lítið.“
„Það er hægt að bjarga því,“ sagði hann hressilega og af radd-
blænum mátti heyra að honum fannst hann vera stórkostlegur
reddari: „Þú færð herbergið hérna við hliðina líka ... Það er að
vísu galli á gjöf Njarðar. Eg hef ekki náð að mála það ennþá, en
málninguna á ég til, bróðir."
Þegar ég sá herbergið vissi ég að þar var vettvangur nýrra
ævintýra.
Það er raunalegt þegar metnaðurinn
nær ekki til verkanna, innihaldsins,
heldur aðeins til umbúðanna."
Ég man eftir að hafa einu sinni
lesið eftir þig smásögu sem hét „Bréf
til mömmu ..."
„Já, ég gaf hana tvisvar sinnum
út, fyrst árið 1986, með gífurlegum
hvelli. Það var alveg ótrúlegt hvað
sumt fólk átti erfitt með að kyngja
þeirri sögu. Það gat ekki greint á
milli höfundarins og skáldverksins.
Ég varð meira að segja fyrir því að
fólk sagði við mig: „Og þú sem átt
svo góða mömmu." Það liggur í aug-
um uppi að sagan var aldrei skrifuð
með móður mína í huga, enda hefði
hún þá tæplega tekið að sér að selja
fyrir mig bókina. Ég hef hreinlega
aldrei skilið öll þau ósköp sem gengu
á, sagan var ekki nema tólf síður og
í dag gæti ég áreynslulaust skrifað
1200 síður um viðtökurnar.
Rúmlega ári síðar var ég að lesa
Þjóðviljann og rakst þar á viðtal við
Halldór Laxness, þar sem hann lýsti
því yfir að ungt fólk gæti ekki skrif-
að góðar bækur, nema þá fyrir tilvilj-
un eða ef það hefði verið á fílaveið-
um.
Þar sem ég trúði ekki á tilviljun,
veðjaði ég á fílaveiðarnar og ákvað
að senda frá mér sérstaka styrktar-
útgáfu fyrir ferðakostnaði. Þetta var
með dýrari fílabröndurum, því enginn
vildi kaupa hana. Ég sat uppi með
bækurnar og brostnar vonir.“
Þú hefur nú samt ekki þorað ann-
að én kúvenda, því „Næðingur“ er
gerólík saga.
„Það má kannski segja það. Ann-
ars trúi ég ekki á þá aðferð að skrifa
til að mæta væntingum annarra.
Maður getur aldrei skrifað verk sem
öllum líkar, svo fyrst til að byija
með hlýtur maður að skrifa fyrir
sjálfan sig. Enda segir sagan okkur
að þeim rithöfundum sem trúðu á
það sem þeir voru að gera — lögðu
sál sína í verk sín — tókst vel til.
Hinir, sem eyddu öllum sínum'tíma
í hlaup eftir viðurkenningu annarra,
eru gleymdir."
Af hveiju skrifar þú, ef þú ert
ekki að leita að viðurkenningu?
„Ég held að ég sé ekkert svo ýkja
frábrugðinn öðrum. Ég held að menn
skrifí skáldverk af mörgum og ólík-
um hvötum. Má nefna að sumir
skrifa í von um að verða ódauðlegir,
aðrir skrifa til að dvelja með sjálfum
sér, skemmtilegustu persónunni sem
þeir þekkja og þrá að standa í bréfa-
skriftum við.
Einhveijir skrifa sig frá raunveru-
leikanum, leggja með líf sitt á flótta,
öfugt við þá sem skrifa í þeim til-
gangi einum að mæta raunveruleik-
anum, vita ekki hvað þeir hugsa fyrr
en þeir hafá lesið það sem þeir hafa
skrifað.
Ég tel mig til hóps þeirra manna
sem eru haldnir drottnunarkennd."
Ha?
„Þar sem ég fæ við lítið ráðið í
þessari veröld, skapa ég mér bara
aðrar, þar sem ég ræð til að mynda
lífi og dauða, ríkidæmi og fátækt,
veðri og vindum. Ég get skammtað
meira af svo að segja hvetju sem er,
með einni setningu, jafnvel orði, held-
ur en hlutrænn veruleiki rúmar: Reist
heila höfuðborg í einni setningu og
rifíð hana niður í annarri.
Ef ég rekst á skemmtilega persónu
á gangi í hugskoti mínu, þá get ég
gert hana að hirðfífli við hásæti mitt,
eytt með henni bestu stundum
ævinnar — ef ég vil. Nú, ef mér leið-
ist hún, þá leiði ég hana bara fýrir
aftökusveitina eða læt sem hún hafi
aldrei fæðst.
Þetta er kosturinn við að skrifa.
Þetta er miklu auðveldari leið en að
beijast fyrir því að verða borgarfull-
trúi, síðan borgarstjóri, þingmaður,
ráðherra, forsætisráðherra, forseti;
príla upp metorðastiga sem skagar
langt upp úr meðalmennsku mann-
legs samfélags — en hefur ekki nógu
mörg þrep til þess að þú náir að
verða gxið almáttugur eins og í skáld-
skapnum."
En nú ert þú laganemi — hejdurðu
að lögfræðin eigi eftir að hjálpa þér
í skáldskapnum?
„Ég held að það sé gott fyrir höf-
und að lesa lögfræði, því að hún
spannar gífurlega vítt svið mannlegs
lífs. Það styður mig líka í náminu
að hugsa til þess að ef ég reynist illa
í starfí, þá get ég alltaf sest niður
og skrifað íslenska Matlock-þætti,
eða hasarsögur. Ég gæti skrifað eins
konar ræningjasögu, þvi eins og við
vitum eru lögfræðingar — í augum
almennings — víkingar samtíðarinn-
ar, sem ryðjast með offorsi inn á
heimili saklausra, rífa vöggur undan
ungbörnum og kyrrsetja Bamba-
bleyjur. Það að leggja stund á lög-
fræði er ein leiðin til að verða lögg-
ilt illmenni. Það er aldrei verið að
fullnægja réttlætinu, heldur aðeins
verið að níðast á saklausu fólki.
Auðvitað er raunalegt til þess að
vita að fólk sé að missa húseignir
fyrir þau mistök að vita ekki hver
er munurinn á því að skrifa nafn sitt
í gestabók eða á skuldabréf. Eða
þegar foreldrar hafa óbilandi trú á
bömum sínum og vilja hjálpa þeim
fyrstu skrefin í atvinnurekstri. Þá
held ég að betra sé að láta undir-
skriftina vera og skjóta heldur skjóls-
húsi yfir bömin, eftir að fógeti hefur
komið í heimsókn. Mér er ekki hlátur
í huga þegar ég segi þetta.
Annars ætti ég ekki að segja mik-
ið. Það sem ég held að hafi hjálpað
mér mest í skrifum, er hvað foreldr-
ar mínir hafa verið jákvæðir í af-
stöðu sinni, til þeirra uppátækja sem
ég hef látið verða að veruleika. Uppá-
tækja sem hafa auðgað reynsluheim
minn. Ég tek það fram að þau búa
samt í eigin húsnæði.
Þegar ég, til dæmis, var fimmtán
ára, hóf ég atvinnurekstur; rak fyrir-
tæki sem ég kallaði „Klippt og skor-
ið“. Fyrirtækið tók að sér garðslátt
og kantskurð. Með því að þvælast
um borgina með sláttuvél, kynntist
ég ýmsu og ólíku fólki."
Og hvað tekur núna við?
„Núna er ég á kafi í náminu. Þeg-
ar ég hafði lokið við bókina síðla
sumars, ákvað ég að láta ekki for-
vitnina hlaupa meira með mig út og
suður — heldur setja á fulla ferð og
ljúka þessu, vonandi innan tveggja
ára.“
Viðtal/Súsanna Svavarsdóttir