Morgunblaðið - 16.11.1991, Qupperneq 30

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 1991
Svava Guðjóns-
dóttir — Minning
Fædd 8. febrúar 1911
Dáin 10. nóvember 1991
Yndisleg kona, svo sterkur per-
sónuleiki og alltaf til í að gefa
ævintýrinu möguleika, undrinu í líf-
inu, voninni til hins betra. Og nú
er hún Svava sigld, hin hliðin á
Oddgeirslögunum, konan sem skóp
stemmninguna í tilfinningaríkri en
brothættri veröld listamannsins
sem samdi sig inn í hjörtu samlanda
sinna eins auðveldlega og lindin tær
slekkur þorsta á einu andartaki.
Svava og Oddgeir, aðeins tvö orð
sem þó hljóma eins og fegurst Ijóð,
því bak við þau stóðu einstaklingar
sem allir elskuðu og dáðu í tign
þeirra og látlausu fasi.
Það var. alltaf hátíð að hitta
Svövu, hvort sem það var á örskoti
heima í Eyjum eða á Ránargötunni
í Reykjavík, ekki aðeins vegna þess
hve snör hún var að hræra pönnu-
kökudeig og bera kræsingar á borð,
heldur fyrst og fremst vegna þess
að persóna hennar var hátíð í sjálfri
sér. Aldrei dró hún úr, spurði stund-
um á nótum efasemda þegar áform-
in voru af stærri gráðunni, en jafn-
1 vel efasemdarspurningamar undir-
strikuðu að hún var til í tuskið, til
í að vera jákvæð gagnvart við-
mælanda sínum og hvetja hann
fremur en letja. Í pönnukökuúði á
Ránargötunni fyrir fáum vikum var
hún eldhress í spjalli um lokapsrett-
inn varðandi viðamikla hljóm-
plötuútgáfu á lögum Oddgeirs, þar
sem hún og Vestmanneyingar em
útgefendur. Á sjúkrabeði undir lok-
in reis hún upp stundarkorn pg
horfði út um leið og hún sagði: „Ég
— • heyri vorið vængjum blaka og von-
ir mínar undir taka.” Þannig var
Svava. Það var sem stórt í sniðum
strandaði ekki hjá henni, en allt
leið þetta áfram hægt og rólega
eins og lífsnautnin frjóa. Mannlífið
átti mikinn vin í Svövu. Það fylgdi
henni síst hávaði, en þeim mun
meiri hlýja og innileg lífsgleði og
gamansemi fram í fingurgóma. Það
vom mikil hlunnindi að kynnast
þessari konu og arfur þeirra Odd-
geirs til komandi kynslóða eru söng-
perlur sem munu skína um ókomna
framtíð. Megi góður Guð varðveita
Svövu í Oddgeirs-melódíum eilífðar-
innar, gefa hinum líkn sem lifa og
sakna sárt mannvinar, yndislegrar
^ konu.
Árni Johnsen
Í dag fer fram í Vestmannaeyjum
jarðarför Svövu Guðjónsdóttur, sem
andaðist í Borgarspítalanum þann
10. nóvember síðastliðinn eftir
stutta legu.
Svava var fædd í Vestmannaeyj-
um 8. febrúar 1911 og voru foreldr-
ar hennar Guðbjörg Jónsdóttir og
Guðjón Guðjónsson, lengst af
kenndur við Sjólist. Svava ólst upp
í Eyjum við svipuð skilyrði og önn-
ur börn úr alþýðustétt og mun fljótt
hafa farið að vinna fyrir sér. Vann
hún um tíma í Reykjavík en hvarf
síðan aftur til Eyja og þar beið
hennar mannsefnið Oddgeir Krist-
jánsson frá Heiðarbrún.
Það fyrsta sem ég man eftir af
samskiptum mínum við Svövu, var
þegar hún lá á sæng og ól sitt fyrsta
bam, sem síðar hlaut nafnið Hrefna
Guðbjörg.
Kristján faðir Oddgeirs hafði
komið sér upp kúabúi með þrem
kúm og var mjólk send til Svövu
og litla barnsins. Við vorum mörg
systkinin á Heiðarbrún og voru þau
yngri látin færa Svövu mjólkina.
' Ég var elstur í þeim hópi orðinn
10 ára og öll vildum við koma til
Svövu. Varð að setja reglur um
hver yrði mjólkurpóstur í það og
það skiptið.
Eins og sjá má af ofangreindu
varð Svava fljótt vinsæl meðal Heið-
arbrúnskrakkanna og áttu vinsæld-
- ir hennar eftir að vara meðan hún
lifði.
Árið 1933 gifta þau sig Svava
og Oddgeir og fá á leigu litla ris-
íbúð vestast á Vestmannabrautinni
og búa þar í nokkur ár, við fremur
þröngán kost. Þau hjónin eignuðust
3 börn, þau Hrefnu eins og áður
er getið og síðar Kristján, sem lést
í bernsku og svo Hildi. Nú eru
barnabörnin orðin 5 og barnabarna-
börnin 4.
Ungur að árum byrjaði Oddgeir
að spila á hljóðfæri og að semja
sönglög og fylgdi þessu oft mikið
umstang. Einnig kenndi hann á
hljóðfæri og stjórnaði kórum og
Lúðrasveit. Stundum fylltist íbúðin
af strákum sem tóku til að syngja
fullum hálsi og fylgdi þessu gáski
og gleði. Einhver kona hefði Iátið
hugfallast í hávaðanum sem þessu
fylgdi en það gerði Svava ekki,
heldur tók þátt í leiknum með brosi,
og spilaði á gítarinn sinn og söng
með. Hún hafði laglega söngrödd
og fór vel með lög.
Síðar lagaðist með húsnæði
þeirra hjóna þegar þau eignuðust
Heiðarveg 31. Og þá komu fram
nýir listrænir hæfileikar þeirra þeg-
ar þau tóku til að rækta garðinn
þar og gerðu að einum fegursta
garði bæjarins.
Árið 1966 þann 8. febrúar var
Oddgeir bráðkvaddur þar sem hann
var við vinnu sína. Þau hjónin höfðu
unnið saman að útgáfu 27 laga
Oddgeirs sem ekki var lokið. Nú tók
Svava við og bömin og með aðstoð
góðra manna tókst henni að ljúka
verkinu og 1968 komu lögin út í
glæsilegri útgáfu.
Árið 1972 fyrir eldgos flutti
Svava til Reykjavíkur þar sem flest-
ir afkomendur hennar eru orðnir
búsettir þar. Líf hennar snýst nú
um bömin og að koma lögunum
hans Oddgeirs á framfæri. Á 75
ára afmæli Oddgeirs var flutt veg-
leg dagskrá með lögum hans og
átti Svava eflaust sinn þátt í því.
Þann 16. nóvember næstkomandi
hefði Oddgeir orðið 80 ára ef hann
hefði lifað. Búið er að gera dagskrá
um lögin hans sem flutt verða í
sjónvarpi og hefur Svava og vinir
fjölskyldunnar átt sinn þátt í því.
Á afmælisdegi Oddgeirs verður
Svava jarðsett við hliðina á manni
sínum, hvort þau geta hlustað á
dagskrána með lögunum ljúfu, veit
ég ekki, en ég bið þess að þau
megi hvíla í friði um ókomna tíð.
Mikill harmur er kveðinn af ætt-
ingjurh og vinum við fráfall Svövu
og við Heiðarbrúnssystkinin send-
um okkar dýpstu samúðarkveðjur
og þökkum samfylgdina.
G. Kr.
Árið 1911 er merkilegt í ís-
lenskri sögu. Háskóli íslands var
stofnaður og þingmenn samþykktu
að veita konum þau mikilvægu rétt-
indi að mega mennta sig, gegna
embættum og njóta námsstyrkja.
Þetta voru merkt tíðindi, en í hugum
okkar sumra stafar Ijóma af þessu
ári vegna þess að þá fæddist Svava
Guðjónsdóttir. Þau eru ekki svo fá
afmælisboðin sem við höfum notið
í minningu þessa árs, afkomendur
hennar og nánustu vinir, með mat
og miklum söng. Meira um það síð-
ar.
Svava Guðjónsdóttir fæddist í
Vestmannaeyjum 8. febrúar þetta
merka ár 1911. Á uppvaxtarárum
hennar í Eyjum var útgerð vax-
andi, vélknúinn bátafloti sigldi úr
höfn á hveijum degi og skilaði sér
oftast að kvöldi hlaðinn fiski. í landi
var flakað og saltað og þegar vor-
aði var farið að breiða og þurrka.
Konur og krakkar unnu á stakk-
stæðum og í góðu veðri var Heima-
ey skellótt af hvítum saltfiskbreið-
um. Yfir veturinn fylltist bærinn
af piltum ofan af landi sem komu
á vertíð og af stúlkum sem þjónuðu
á heimilum útgerðarmanna og sáu
til þess að sjómennirnir fengju mat
og hreinan galla. Millilandaskipin
komu alltaf við í Eyjum á þessum
árum, farþegar, farangur og vörur
voru flutt á milli skips og Iands í
litlum bátum. Einu sinni steig Don
Kosakkakórinn á land í Eyjum og
söng fyrir fólkið. Menn skemmtu
sér á þjóðhátíð, sungu í brekkukórn-
um og borðuðu lunda rétt eins og
nú. Böll voru haldin og krakkar
fóru í bíó þar sem þöglu myndirnar
sýndu elskendur faðmast með til-
þrifum eða hvíta landnema á flótta
upp á líf og dauða undan grimmum
indíánum. Þetta voru dagar vín-
bannsins, þegar engum var að
treysta nema apótekaranum sem
stundum hressti upp á sálirnar í
neyð.
Svava var sandgreifynja rétt eins
og sandgreifarnir pabbi minn og
Björn Th. sem lýst hefur heimi
þeirra stráka sem ólust upp niður
við höfnina í Vestmannaeyjum á
þriðja áratug aldarinnar Fjaran,
beituskúrarnir og bryggjurnar voru
ekki langt undan og í húsunum nið-
ur við fjörusand bjó gott fólk sem
gaman var að heimsækja. Pabbi
minn bjó hjá foreldrum sínum í
Litla-Bæ, Svava átti fyrst heima á
Strandbergi og síðan í Valhöll þar
rétt hjá. Þau tvö kynntust ung og
voru vinir rheðan bæði lifðu. Sú
vinátta náði einnig til manns henn-
ar Oddgeirs Kristjánssonar tón-
skálds eins og sjá má og heyra í
öllum þeim söngvum þar sem Odd-
geir á lag og Asi í Bæ texta. Sú
vinátta hefur einnig tengt saman
börn þeirra og barnaböm.
Svava var ekki gömul þegar
sorgin kvaddi fyrst dyra á hennar
bæ. Sjö ára gömul missti hún móð-
ur sína og eftir það varð hún nán-
ast að sjá um sig sjálf. Á þeim ámm
tíðkaðist að leysa upp heimili og
koma bömum fyrir ef móðirin féll
frá, en systkini Svövu, Guðjón,
Laufey og Óskar vom ekki langt
undan.
Svava sagði okkur oft frá þeim
tíma er hún unglingurinn var vinnu-
kona á heimili útgerðarmannsins á
Fögrubrekku þar sem margt var
um manninn og mikð að gera. Þar
sat hún oft við að verka sundmaga,
en þar var líka mikið talað, sögur
sagðar og sungið. Þar var gott að
vera þótt vinnudagur væri oft lang-
ur.
Ekki veit ég hvort ungar stúlkur
gerðu sér mjög ákveðnar hugmynd-
ir um framtíðina þegar líða tók að
alþingishátíðinni 1930. Ég gat þess
í upphafi að íslenskar konur iiöfðu
fengið rétt til mennta og embætta
árið sem Svava fæddist og þegar
hér var komið sögu höfðu þær líka
öðlast kosningarétt og kjörgengi til
jafns við karla. Gallinn var bara sá
að þær voru fáar sem gátu nýtt sér
réttinn til mennta sökum efnaleys-
is. En eitt var þeim alveg ljóst. Þær
urðu að undirbúa sig undir það lífs-
starf sem beið þeirra flestra - hús-
móðurstarfið. Flestar stúlkur gerðu
það með því að gerast vinnukonur
á einkaheimilum og með því að
vinna um hríð á saumaverkstæðum.
Árið 1930 lagði Svava land und-
ir fót og hélt til Reykjavíkur til að
sjá ögn af heiminum og til mennta
sig. Hún hafði þegar kynnst þeim
manni sem átti eftir að verða lífs-
förunautur hennar og ljóst var hvert
stefndi. Því var ekki seinna vænna
að hieypa heimdraganum ætti að
gera það yfirleitt. Sumarið sem
landslýður skundaði á Þingvöl! til
að minnast 1000 ára afmælis Al-
þingis vann Svava á Hótel Skjald-
breið hjá þeim góðu konum Stein-
unni og Margréti sem þar réðu
húsum. Mikið hefur verið eldaður
góður matur á því hóteli, því þar í
eldhúsinu lærið Svava ýmsar listir
sem mín fjölskylda naut góðs af
um árabil þegar blásið var til af-
mælisveislu. Jafnframt vann Svava
um skeið á saumaverkstæði og
lærði þar nóg til þess að framleiða
langt fram eftir ævi sængurfatnað
með milliverkum og merkingum,
að ekki sé minnst á alla jólakjólana
með víðum pilsum úr næloni og tjulli
sem voru ómissandi á sjötta ára-
tugnum.
Svava giftist Oddgeiri Kristjáns-
syni 1933 og þar með hófst hennar
lífsstarf sem fólst í því að reka stóit
og gestkvæmt heimili og að koma
börnum sínum og barnabörnum til
manns. Svava og Oddgeir eignuðust
þijú börn: Hrefnu, Kristján og Hildi.
Kristján dó úr berklum 9 ára gam-
all og ég veit að það sár greri aldr-
ei. Hrefna bjó lengi í húsi foreldra
sinna þannig að börn hennar þijú:
Sara, Svava og Oddgeir ólust upp
hjá ömmu sinni og afa. Hildur ,
Sara og Svava fæddust með árs
millibili en Svava Guðjónsdóttir
gerði ekki greinarmun á börnum
sínum og barnabörnum, hún elskaði
þau öll og framtíð þeirra var það
sem skipti hana mestu. Hún fylgd-
ist með skólagöngu þeirra allra, hún
fór til stelpnanna þegar þær fæddu
börn sín, jafnvel alla leið til Amer-
íku, enda var lag hennar á litlum
bömum alveg einstakt.
Heimilið á Heiðarvegi 31 í Vest-
mannaeyjum var alveg sérstakt.
Svava rak eins konar opið hús ára-
tugum saman þar sem alltaf var
kaffi á könnunni og setið á spjalli
við eldhúsborðið, meðan Oddgeir
kenndi á hljóðfæri í stofunni, gott
ef lúðrasveitaræfingar vom ekki
stundum haldnar í húsinu. Ná-
grannakonurnar litu inn nánast á
hveijum degi, en eina þeirra héldum
við stelpurnar sérstaklega upp á.
Hún var kölluð Malla, spáði í bolla
og þótti sopinn góður. Hún hafði
mikla lífsreynslu að baki, hafði
þrælað allt sitt líf og upp úr henni
ultu spakmælin við öll tækifæri.
„Eitthvað var það sem Júdas gerði,”
sagði hún. Og því var oft vitnað í
núllið hennar hattlausa.
Þá má ekki gleyma kostgöngur-
unum Kjartani í Djúpadal, Sigurði
Jónssyni og Ólafi mági Svövu sem
borðaði iðulega hjá henni meðan
hann var á milli kvenna. Þessir
menn voru í fæði á heimilinu árum
saman og voru hluti af heimilis-
fólki. Einn íbúa hússins verð ég að
nefna til viðbótar: köttinn Dida.
Móðir mín hefur oft riíjað upp lítið
atvik úr eldhúsinu hjá Svövu sem
tengist kettinum. Oddgeir yngri átt
það til smápjakkur að stríða kettin-
um og í þetta sinn var hann að
nappa fiski frá honum. Þá leit Didi
þeim augum á Svövu sem sögðu:
Ætlarðu að láta þetta viðgangast?
Hann vissi hver hans vinur var í
raun, enda var leikurinn stöðvaður.
Það var mikið talað á heimilinu,
en þó enn meira sungið. í afmælun-
um margnefndu eftir að borðuð
hafði verið heimalöguð súpa, bein-
lausir fuglar og sveskjusúffle eða
skóbót í desert, leið ekki á löngu
áður en gítar var dreginn fram eða
þá að Oddgeir settist við píanóið.
Við krakkarnir vorum alltaf með,
hvort sem vín var haft um hönd
eður ei. Það var hvorki spurt um
kýnslóðarbil eða aldur, arfi kynslóð-
anna allt frá Tyrkjaráninu var miðl-
að til okkar með sögum, kvæðum
og söng. Á seinni árum þegar ein-
hver þurfti að rifja upp texta, lag
eða gamlar minningar var leitað til
Svövu. Hún mundi allt.
Á Heiðarveginum þar sem við
áttum heima í nokkur ár var mikið
krakkastóð sem hafði götuna að
leikvelli. í þessu stræti bernskunnar
tíðkuðust fjölmenn barnaafmæli þar
sem stríðstertur réðu ríkjum. Af-
mælin sem Svava hélt eru okkur
Gunnlaugi bróður mínum minnis-
stæð, vegna þess að ekki brást að
Oddgeir spilaði undir fjöldasöng og
þó ekki síður vegna suðrænu tert-
unnar svokölluðu sem var og er
engri köku lík.
Árið 1966 varð Svava fyrir reið-
arslagi. Oddgeir varð bráðkvaddur.
Sorg hennar var ólýsanleg. Þau
áttu svo margt sameiginlegt og
elskuðu hvort annað innilega. Hún
var mörg ár að jafna sig ef hún
gerði það nokkurn tíma. Heimilið,
börn og barnabörn kölluðu, enn var
mikið verk að vinna.
1972 flutti Svava til Reykjavíkur
þar sem hún bjó til dauðadags.
hennar nánustu voru fluttir upp á
fastalandið og nálægt þeim vildi
hún vera. Eyjarnar áttu þó áfram
mikil ítök í henni ög þangað fór
hún oft ekki síst eftir að dóttir henn-
ar og dótturdóttir fluttu aftur á
heimaslóð. Ég er viss um að síðustu
dagana sem hún lifði og lá á Borg-
arspítalanum var hún í huganum
stödd í Eyjum þeirra vordaga sem
hún lifði besta, því hún fór öðru
hvoru með línur úr gömlum þjóðhá-
tíðarlagi: Ég heyri vorið vængjum
biaka.
Með Svövu Guðjónsdóttur er
horfin merk kona sem lifði tímana
tvenna í íslenskri sögu. Hún fylgd-
ist alla tíð með stjórnmálum og
skipaði sér í fylkingu þeirra sem
börðust fyrir bættum kjörum alþýðu
og betri heimi. Hún var þó ekki
meðal þeirra sem stóðu upp á fund-
um eða fóru fremstir í kröfu-
göngum, hennar skyldur voru við
hennar nánustu, vini og vanda-
menn. Hún var kona sem gaf mik-
ið, en hún skilur líka eftir sig mik-
inn mannauð.
Svava verður til grafar borin frá
Landakirkju í dag. Við systkinin
Gunnlaugur, Oli og undirrituð
ásamt móður okkar Friðmey kveðj-
um hana með söknuði um leið og
við sendum fjölskyldunni allri okkar
dýpstu samúðarkveðjur.
Kristín Ástgeirsdóttir
Á fimmtudegi fyrir þjóðhátíð
1970 gengur tvítugur sveitapiltur
heldur hikandi skrefum upp Heiðar-
veginn. Fyrsta sjóferðin að baki,
fyrsta heimsóknin til Eyja stað-
reynd. Leiðin lá, eins og hjá svo
ótalmörgum öðrum gestum í Eyjum
til fjölskyldunnar í Stafnesi. Þar var
ætíð gestkvæmt á þessum árum og
vel var tekið á móti öllum er að
garði bar. Húsmóðirin var ein heima
þegar gesturinn ungi kvaddi dyra.
Ekki var laust við að hjartað tæki
aukaslag og tunga vefðist um tönn.
Framandi umhverfí, ókunnug full-
orðin kona, önnum kafín við þjóðhá-
tíðarundirbúning. Líklega best að
láta sig bara hverfa, svo maður
þvælist ekki fyrir, var það fyrsta
sem flaug um hugann. Lengra kom-
ust þær hugrenningar ekki, það tók
Svövu í Stafnesi minna en fimm
mínútur að heilla gestinn upp úr
skónum. Næsta sem hann vissi af
sér var að sitja við eldhúsborðið
með mjólkurglas og möndluköku
og spjalla við Svövu um heima og
geima eins og hann hefði aldrei
gert annað. Þegar Helga í Verkó
geystist yfir götuna og bættist í
hópinn, sáu þær vinkonurnar til
þess að húkkballið varð að bíða
næstu þjóðhátíðar.
Núna, rúmlega tuttugu árum og
ótalmörgum möndlukökum seinna,
er auður stóll við eldhúsborðið
hennar Svövu, hún er lögð af stað
yfir móðuna miklu, til fundar við
þá ástvini, er hún vissi að biðu henn-
ar.
Við sem eftir stöndum, sjáum á
bak miklum og góðum félaga og
vini.
Svava Guðjónsdóttir var um
margt mjög einstök kona og heil-
steypt persóna. Hún hafði ekki
langa skólagöngu til að byggja á,
en var vel lesin og ákaflega víðsýn.
Hennar lífsskoðun byggðist á sam-
hjálp og jöfnuði, ásamt því, að hún
lét sér afskaplega annt um ætt-
menni sin og vini. Hún lét sig ekki
muna um að skjótast heimsálfa á
milli þegar til tíðinda dró í fjölskyld-
unni og var til dæmis mætt til halds
og trausts við fæðingu allra sinna
barnabarna og langömmubarna.
Hún stóð föst á sínu, en aldrei minn-
ist ég þess að hún hafi hallað á
aðra í orði eða verki.
Það eru því miðpr of fáir sem
við kynnumst á lífsleiðinni er virka