Morgunblaðið - 12.12.1992, Qupperneq 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 12. DESEMBER 1992
<
KONUNGSGERSEMI
KOTUNGS
„í HIRSLUM Árnastofnunar í Reykjavík liggur lítil bók, einhvern
veginn mórauð á litinn, rétt eins og hún hafi legið í tóbaki, letruð
með skýrri, fastmótaðri en skrautlausri hendi. Enginn veit hvaða
kraftaverk hafa valdið því að bókin skuli enn vera til. Brynjólfur
biskup Sveinsson í Skálholti eignaðist þessa bók einhvern tímann
á embættisferli sínum. Hver veit nema Hallgrímur skáld Pétursson
hafi verið sá sem færði honum bókina, sem sennilega hefur borist
til biskups frá Suðurnesjum, og hafi fengið að launum næði til að
yrkja Passíusálmana? Ef tilgáta um það er rétt — og hún er öldung-
is ekki rakalaus — mundi það hafa verið mikill örlagadagur í ís-
lenskri bókmenntasögu þegar þau kaup voru gerð.
Hvemig sem biskupinn náði
í bókina, þá skildi hann
að hann hafði fest hend-
ur á konungsgersemi og
gaf bókina kónginum í Kaupmanna-
höfn. Hefur kannski vonað að
kóngsi mundi launa greiðann með
því að koma á prent kvæðum þeim
sem á bókina voru skráð. Þeir sem
ráða fyrir kónga og drottningar í
Danmörku hafa nú gefíð íslending-
um aftur þessa bók, eina af þeim
„sem aldrei og hvergi fást slíkar
til dómsdags", eins og Amas Amæ-
us tekur til orða í íslandsklukku
Halldórs Laxness."
Með ofanrituðu hefst inngangur
þriðja hluta fyrsta bindis íslenskr-
ar bókmenntasögu sem komin er
út, og fjallar um bókmenntir og
menningu frá landnámi til 1300.
Innan þess tíma er fjallað um
„eddukvæði, dróttkvæði og kristi-
leg trúarkvæði; um mikinn hluta
lausamálsverka frá sama skeiði
og þó ívíð lengur; veraldlega sagn-
ritun — þjóðsögur og ævisögur —
bæði um innlend efni og erlend;
trúarlegar bókmenntir, vísindi og
fræði“. Þrjú bindi munu fylgja í
kjölfarið á næstu árum, og spanna
bókmenntir landsins frá ritun ís-
lendingasagna til nútímans. Inn-
gangurinn hér að ofan, sem fjall-
aði vitanlega um Konungsbók
eddukvæða, gefur örlitla vísbend-
ingu um tón þessarar ítarlegu bók-
ar; hvort tveggja studdur fræðileg-
um rannsóknum og yfirgripsmik-
illi þekkingu höfunda á viðfangs-
efni sínu, en er jafnframt aðgengi-
legur lesendum. Bókmenntasaga
þar sem tilkostað er vandaðri
fræðimennsku, fordómaleysi og fé
í senn, á sér fáar hliðstæður í ís-
lenskri bókaútgáfu — þótt furðu
gegni — og því einkar ánægjulegt
að sjá „konungsgersemi" líta dags-
ins ljós. Sennilega munu þó aðrar
„fást slíkar til dómsdag", öfugt
við eddukvæði, enda eðlilegt að
bókmenntasagan sé stöðugri um-
ritun undirorpin, eftir því sem
nýjar heimildir og aðrar skoðanir
kveða við með breyttum tíðaranda
og rannsóknum.
Höfundar fyrsta bindis íslenskr-
ar bókmenntasögu eru þrír talsins;
Vésteinn Ólason, prófessor í ís-
lenskum bókmenntum við Háskóla
íslands, Sverrir Tómasson, doktor
við Stofnun Áma Magnússonar,
og Guðrún Nordal, lektor við Uni-
versity College í Lundúnum, auk
þess sem Hrafnhildur Schram list-
fræðingur stýrir vali mynda. Ritar
hinn fyrstnefndi um orðsins list
og norræna samfélagsgerð vík-
ingaaldar, kveðskap af fomum
rótum (þ. á m. tegundir hans og
varðveislu, skáldskáparmál, brag-
fræði og stíl), Eddukvæði (þ. á m.
goðakvæði, sögu þeirra og heims-
mynd, hetjukvæði, kvæði með efni
úr ævintýrum og öðrum þjóðfræð-
um o.fl.), dróttkvæði (þ. á m. upp-
haf, einkenni og hlutverk hans,
norsk og íslensk hirðskáld á heiðn-
um og kristnum tímum, endalok
dróttkvæða og dróttkveðin einka-
mál, lausavísur o.fl.), kristileg trú-
arkvæði til loka 13. aldar (þ. á m.
lofsöngur kirkjunnar og Krists,
trúarlegar drápur, trúarkvæði með
edduháttum, þýðingar úr latínu
o.fl.). Vésteinn ritstýrir einnig
tveimur fyrstu bindum íslenskrar
bókmenntasögu, en hið seinna er
tilbúið í handriti. Sverrir Tómasson
fjallar um veraldlega sagnritun
(sagnarit um íslensk efni, Ara
fróða Þorgilsson, landnámabækur,
biskupasögur, konungasögur,
heimsaldra og annála, þýdd sagn-
rit og gervisagnfræði o.fl.), kristn-
ar trúarbókmenntir í óbundnu
máli (píslar- og postulasögur
lærðra og leikra, Maríu sögu og
Maríujarteinir, játarasögur o.fl.),
erlendan vísdóm og forn fræði
(staffræði og mælskulist, þ. á m.
fyrstu málfræðiritgerðina, Snorra
Eddu, guðfræði, heimspeki, lög,
landa- og náttúrufræði o.fl.), en
Guðrún Nordal ritar mestmegnis
um Sturlungu og efni henni tengt
í þeim hluta bókarinnar sem helg-
aður er veraldlegri sagnritun.
TILURÐ OG EFNISTÖK
Aðspurður um tilurð íslenskrar
bókmenntasögu segir Vésteinn
Ólason: „Lengi hefur verið tilfinn-
anlegur skortur á slíku yfírlitsriti,
og þegar það kom upp í samtali
við Halldór Guðmundsson, útgáfu-
stjóra Máls og menningar, hvort
ég vildi taka að mér ritstjóm fyrri
hluta verks af þessum toga, fannst
mér það mjög heillandi viðfangs-
efni, og hafði raunar hugleitt að
ráðast í eitthvað því skylt. Strax
varð ljóst að ég vildi gjaman fá
Sverri með mér til samstarfs, hin-
ir höfundamir bámst einnig fljótt
í tal og gátu flestir þeir tekið verk-
ið að sér sem til var leitað. Ég hóf
að vinna verkið í fullri alvöra 1987,
og hef unnið jafnt og þétt síðan
meðfram öðram verkum. Samn-
ingu verksins var lokið hvað mig
áhrærir fyrir síðustu áramót, en
þorri þessa árs hefur farið í vinnslu
bókarinnar og frágang. Það hefur
verið ákaflega fróðlegt og
skemmtilegt að vinna að bókinni,
meðal annars vegna þess að maður
les ýmsan texta sem maður les
yfírleitt ekki annars, og ég þykist
hafa komist að því að margt fleira
er athyglisvert lesefni í okkar fom-
bókmenntum en íslendingasög-
unnar og annað sem flestir þekkja,
og þá mun fleira en það sem fræði-
menn hafa mest fengist við. Hvað
varðar íslendingasögumar hafa
einhveijir undrast að þeim séu
ekki gerð skil fyrr en í næsta bindi.
Það rökstyðjum við t.a.m. með
áherslu okkar á íslendingasögum-
ar sem skrifaðar sögur og þótt við
geram ráð fyrir munnlegri geymd,
koma þær áreiðanlega síðar til
sögunnar en flest það sem við birt-
um í fyrsta bindinu, þótt sumt
verði að teljast yngra.“
- Nú er stundum deilt um að-
ferðir við ritun bókmenntasögu —
hvaða sjónarmið hafðir þú að leið-
arljósi við ritstjórn verksins?
„Tvær megináherslur eru ríkj-
andi við ritun bókmenntasögu.
Annars vegar hættir henni til að
leiðast út í bókmenntasöguleg
vandamál um hugsanlega glötuð
handrit, tíma ritunar o.s.frv., en
hin leiðin miðast að áherslu á þá
texta sem fengist er við. Við fylgd-
um síðari leiðinni, og reynum að
eyða meiri púðri í frásögn &g rýni
í bókmenntimar og samhengi
þeirra, og draga þannig upp heil-
steypta sögu bókmenntagreina á
því tímabili sem við fjöllum um.
Einnig er álitamál hvort og hversu
ítarlega eigi að endursegja frá-
sagnarþráð verka, og hefur það
reynst misjafnt eftir bókmennta-
greinunum. Þannig taldi ég nauð-
synlegt að rekja efni eddukvæða,
þótt reynt sé að gera það á hnitm-
iðaðan hátt, því söguefnið er svo
mikilvægt að ekki er hægt að kom-
ast yfír kvæðin án þess að gera
grein fyrir þræðinum. í umfjöllun
um dróttkvæði gat ég hins vegar
lagt meiri áherslu á formið, enda
efnið ekki eins tilkomumikið og í
eddukvæðunum. Við reyndum að
kanna stöðu og tengsl bókmennt-
anna við samfélagið eins langt og
fræðin leyfa, og svo má segja að
það hafí verið ritstjórnarleg
ákvörðun að leggja ftekari áherslu
á trúarlegu bókmenntimar en van-
inn er að gera í ritum af þessum
toga. En án þess að taka tillit til
þeirra, er ekki hægt að fá rétta
mynd af menningu þessa tíma-
skeiðs.“
KRISTNAR
TRÚARBÓKMENNTIR
- Kafli Sverris Tómassonar um
kristnar trúarbókmenntir í
óbundnu máli er sennilega
gleggsta yfirlit yfír þennan þátt
fombókmennta sem enn fyrir-
fínnst á íslensku, og má spyija
hví hann hafí verið svo vanræktur?
„Meginástæðan er sú að fáir
íslendingar hafa kynnt sér þessa
tegund bókmennta að ráði,“ segir
Sverrir, „og útlendingar verið ein-
ir um hituna. Þannig hugðist
gagnmerkur fræðimaður að nafni
Fredrik Paasche, sem skrifaði
meðal annars bók um kristin trúar-
kvæði og samdi bókina Kristindom
og hvat, að rita um kirkjulegar
bókmenntir í Nordisk kultur en
lést áður en það gat orðið. Andúð
á trúarbókmenntum er einnig arf-
ur frá aldamótum síðustu, en bæði
hér og í Danmörku vora menn svo
hundheiðnir að þeir töldu þær vera
örgustu pápísku og uppspuna frá
rótum, og dæmdu hart þess vegna.
Menn reyndu ekki að setja þær í
samhengi við aðrar greinar bók-
mennta, álitu þær ekki tilheyra
sagnfræðilegum ritum og tóku
harkalega á þeim. Trúarbók-
menntir era heimild um trúarlíf
eða kirkju tímans fremur en heim-
ild um atburði. Gildi þeirra er fólg-
ið í þessum þætti, en einnig hversu
vel þær sýna menntun íslenskra
Sverrir Tómasson og Vésteinn Ólason.
rithöfunda á þessum tíma. Þeir
voru bæði vel að sér um mál og
stíl, kunnu sína guðfræði og
þekktu erlend fræðirit og hafa
haft nokkum aðgang að heilum
ritum eða brotum af þeim sem
komu út í Evrópu. Stöðu menntun-
ar hér á landi getur maður rakið
í nokkram mæli eftir því hvaða
heimildir vora til og hvaða bækur
menn notuðu við sín skrif. En lengi
vel eimdi eftir af þessari fyrirlitn-
ingu á trúarbókmenntum, og
þannig sérðu t.d. í bókmenntasögu
Finns Jónssonar frá fyrstu tugum
aldarinnar að hann hefur ekki allt-
af virðuleg orð um þessar bók-
menntir. Enn fremur voru þær
ekki gefnar út í aðgengilegum
útgáfum, þannig að alþýða manna
kynntist þeim einungis af slæmri
afspurn.“
Á 12. öld var farið að þýða
dýrlingasögur hér á landi, en þær
era stærsti hluti trúarbókmennta
í lausu máli. „íslendingar halda
yfirleitt að einu merkilegu forn-
bókmenntir séu íslendingasögum-
ar, en þetta er óskaplegur mis-
skilningur,“ segir Sverrir. „í trúar-
bókmenntum er t.d. þýðing á
Klemensar sögu páfa sem telst til
postulasagna, sem tekur mörgum
Islendingasögum fram að gildi
vegna góðs stíls og frásagnar.
Klemens saga er unnin úr tveimur
latneskum heimildum og segir
aðallega frá Klemens páfa en einn-
ig frá grandvöram hjónum sem
verða kristin eftir þó nokkrar
hremmingar, og þannig eru mergj-
aðar lýsingar á því hvemig konan
pínir sjálfa sig og þegar þau verða
viðskila, uns fjölskyldan sameinast
við fótskör Péturs postula. í postu-
lasögum má greina áhrif frá grísku
skáldsögunni frá hellenískum
tíma, og þaðan er t.d. minnið um
endurfundina komið. Þeir sem
hafa haldið því fram að íslenskir
höfundar hafi . verið kunnugir
Guðrún Nordal
Bókmenntasaga þar sem til-
kostað er vandaðri fræði-
mennsku, fordómaleysi og fé
í senn, ó sér fóar hliðstæður
í íslenskri bókaútgófu - þótt
furðu gegni