Morgunblaðið - 10.09.1993, Blaðsíða 12

• MORGUNBÍAMÐ PÖSlTJDÁGÚR'ÍO. SKPTfaiBBR ;1Ö93
Davíð í Albaníuför
eftir Kristínu
Astgeirsdóttur
Það er ekki tekið út með sæld-
inni að vera forsætisráðherra ís-
lenska lýðveldisins nú um stundir.
Davíð Oddsson sem um rúmlega
tveggja ára skeið hefur vermt stól
þessa oddvita ríkisstjórnarinnar
glímir við sívaxandi halla á ríkis-
sjóði, ógnvænlegar erlendar skuldir,
samdrátt á nánast öllum sviðum,
minnkandi sjávarafla, gjaldþrot fyr-
irtækja, atvinnuleysi, einkavæðing-
áráform í rúst og vanstillta ráð-
herra, að ekki sé nú minnst á óvin-
sældimar, sem eru víst Rás 2 að
kenna. Ofan á allt það sem nú var
upp talið bætist svo martröðin
mikla, hin málglaða stjórnarand-
staða, gaggólýðurinn villti, sem
hefur nú að sögn forsætisráðherra
bætt gráu ofan á svart með því að
verða sér (og væntanlega þjóðinni)
til skammar með dónaskap við er-
lendan gest. Þínar eru sorgirnar
þungar sem blý.
Vandræðaleg heimsókn
Það fór ekki fram hjá neinum
þeim sem fylgdist með heimsókn
Shimon Peres utanríkisráðherra
ísraels til íslands fyrir skömmu að
hún var hin vandræðalegasta fyrir
íslensk stjómvöld. ísraelsmenn hafa
á undanförnum ámm gengið svo
fram af þjóðum heims með hörku
sinni og óbilgimi í garð Palestínu-
manna að samúð með þeim hefur
farið mjög þverrandi. Það þykir
mörgum undarlegt að horfa upp á
þessa þjóð sem gengið hefur í gegn-
um einhveijar mestu ofsóknir og
eftir Pál Þórhallsson
Laganeminn Gísli Tryggvason
gagnrýnir fréttaskýringu sem við
Inga Dóra Sigfúsdóttir skrifuðum
um vanhæfi starfsmanna stjóm-
sýslunnar og birtist í Morgunblað-
inu 5. ágúst síðastliðinn. Um gagn-
rýni Gísla, sem birtist 7. september
síðastliðinn, er þetta að segja:
U ndirmanna vanhæfi
í fréttaskýringu okkar Ingu Dóru
er því hvergi haldið fram að starfs-
menn ráðuneytis geti bætt úr van-
hæfi ráðherra með því að taka
ákvörðun í hans stað. í greininni
voru málsatvik umdeilds máls rak-
in. Þar hafði bróðir félagsmálaráð-
herra verið ráðinn sem deildarsér-
fræðingur í félagsmálaráðuneytinu,
án þess að staðan væri auglýst.
Þegar málið var borið undir ráðu-
neytisstjóra kom fram, að „ráðu-
neytisstjóri og skrifstofustjóri
[hefðu] tekið ákvarðanir um ráðn-
ingu í ráðuneytinu í umboði ráð-
herra". Rót þessara atburða kann
að vera sá rangi lagaskilningur,
sem Gísli Tryggvason gerir að um-
talsefni í umræddri grein, þó ekk-
ert verði um það fullyrt hér. Undir
hann var hins vegar ekki tekið í
fréttaskýringunni, heldur þvert á
móti vitnað í grein prófessors
Björns Þ. Guðmundssonar, í 3.-4.
hörmungar sem sögur fara af, beita
aðra nánast sömu grimmdinni, að
eigin sögn til að veija tilverurétt
sinn. Meðan þæft hefur verið fram
og aftur um frið í Mið-Austurlönd-
um vestur í Washington og leynivið-
ræður staðið yfir við PLO, hafa
hersveitir ísraelsmanna m.a. drepið
tugi ungmenna, gert loftárásir á
Líbanon og sent rúmlega 400 karl-
menn út á guð og gaddinn í einsk-
is manns landi. Sama dag og heim-
urinn gladdist yfir væntanlegu sam-
komulagi ísraelsstjórnar og Palest-
ínumanna (31. ágúst) var sagt frá
drápi á enn einum unglingnum á
herteknu svæðunum. Er ástæða til
að fagna heimsókn fulltrúa ríkis-
stjórnar sem gengur fram með þess-
um hætti? Það fannst okkur
Kvennalistakonum ekki fremur en
ýmsum öðrum og því var ekki við
öðru að búast en að mótmæli yrðu
borin fram meðan á heimsókninni
stæði.
Skilaboð til utanríkisráðherra
Það er hins vegar afar sérkenni-
legt að Davíð Oddsson segir stjóm-
arandstöðuna hafa orðið sér til
skammar með því að mæta ekki í
veislu með Peres, en fer undan í
flæmingi þegar minnst er á sjálfan
utanríkisráðherrann sem með sama
hætti hélt sig víðs fjarri fögnuðin-
um. Þess ber að minnast að Jón
Baldvin brást hart við framkomu
ísraelsmanna í garð Davíðs er sá
síðarnefndi var á ferð í ísrael og
Miksonmálið kom upp öllum að
óvörum. Hann vildi greinilega ekki
svo mikið sem hitta þennan fulltrúa
ísraelskra stjómvalda eftir þá uppá-
komu svo og annað það sem gerst
tbl. Úlfljóts árið 1986, þar sem
hann fjallar m.a. um þá almennt
viðteknu grundvallarreglu í stjórn-
sýslurétti, „að [þegar] ráðherra sem
yfirmaður ráðuneytis [sé] vanhæfur
þá [séu] allir undirmenn hans þar
einnig vanhæfir". Af þessum sökum
gat hvorki ráðherra né aðrir starfs-
menn ráðuneytis hans tekið stjórn-
valdsákvörðun um ráðningu bróður
félagsmálaráðherra. Að þessu at-
huguðu tel ég, að augljóslega sé
ekki um neinn ágreining að ræða
um kjarna þessa máls.
Valdþurrð
í grein sinni fjallar Gísli Tryggva-
son hins vegar nánar um framan-
greint álitaefni og kemst að þeirri
niðurstöðu að „þegar ráðherra
[verði] vanhæfur og [víki] sæti,
[sé] það því í raun valdþurrð full-
trúa hans en ekki vanhæfi sem um
[sé] að ræða“. Víst er um það, að
hægt er að rannsaka flest álitaefni
lögfræðinnar út frá fleiri en einu
sjónarhomi. Það er þó að fara yfir
lækinn til þess að sækja vatnið, að
ætla að greina framangreint álita-
efni sem „valdþurrð". Oumdeilt er,
að ráðuneytisstjóri og skrifstofu-
stjóri fara í umboði ráðherra með
þá valdheimild að ráða starfsmenn
til félagsmálaráðuneytisins, a.m.k.
þegar ráðherra tekur ekki sjálfur
ákvörðun í málinu. Um nægjanlega
valdheimild er því að ræða. Þegar
hefur síðan, hvað þá að sitja til
borðs með honum og bjóða hann
þannig velkominn.
Þegar sambúð hinna fyrrverandi
Sovétríkja og Kína var sem verst
notuðu Sovétmenn þá aðferð að
skamma bestu vini Kínveija, Alb-
ani, fyrir allt það sem þeir fundu
Kínveijum til foráttu í hugmynda-
fræðilegum efnum í stað þess að
tala beint við þá sjálfa. Þetta þótti
löngum undarleg pólitísk sálfræði
en nú er komið í Ijós að hún tíðk-
ast víðar. Ég fæ ekki betur séð en
að Davíð hafi leitað í smiðju Sovét-
manna og hafi með skömmum sín-
um um stjórnarandstöðuna lagt upp
í Albaníuför sem guð má vita hvar
endar. Hann er greinilega að senda
utanrikisráðherra sínum mjög
ákveðin skilaboð, því varla gildir
eitt um stjórnarandstöðuna og ann-
að um utanríkisráðherrann þegar
sama afstaða á í hlut?
Fortíðin hverfur ekki
Utanríkisráðherra Íslands kaus
að koma sér á kratafund til Græn-
lands, og þegar hann komst ekki
þangað hraðaði hann sér til ísa-
fjarðar. Ráðherrann sá sem ekki
vílaði fyrir sér að heimsækja ill-
ræmdan einræðisherra Malawi, dr.
Banda, þann „vel menntaða og
ákaflega hyggna mann“, kom sér
undan því að ræða við utanríkisráð-
herra Israels, væntanlega í mót-
mælaskyni við hrikalega fram-
göngu ísraelsmanna á herteknu
svæðunum, svo sem drápum þeirra
á bömum og unglingum, mannrán-
um, útlegðardómum og öðrum
mannréttindabrotum. Hvorki utan-
ríkisráðherra íslands né fulltrúar
Páll Þórhallsson
„Þess vegna telst marg-
umrædd stjórnvalds-
ákvörðun um stöðuveit-
inguna ekki haldin ann-
marka, sem sprottinn
er af valdþurrð, heldur
af sérstöku vanhæfi.“
stjórnarandstöðunnar höfðu hug-
mynd um að á bak við tjöldin væri
verið að semja um sjálfsstjórnar-
svæði Palestínumanna, en það hefði
engu breytt um þá afstöðu Kvenna-
listakvenna að mæta ekki í boð til
heiðurs Shimon Peres. Sú ríkis-
stjórn sem hann á sæti í hefur iðk-
að slíka stjórnarhætti að meðlimi
hennar er afar erfitt að heiðra.
Þótt nú takist samkomulag milli
ísraelsmanna og Palestínumanna
strikar það ekki út grimmilega for-
tíð.
Hvorki staður né stund
Davíð Oddsson hefur haft það
eftir Peres að honum hafi þótt und-
arlegt að íslenska stjórnarandstað-
an, sem hvatt hefði hann til við-
ræðna við PLO, skyldi ekki vilja
koma og tala við hann. Sannleikur-
inn er auðvitað sá að stjómarand-
stöðunni gafst ekki kostur á að
ræða við ráðherrann. Hjal undir
borðum við glasaglaum er hvorki
staður né stund til að koma á fram-
færi. skoðunum á jafn alvarlegu
efni og stefnu ísraelsstjórnar. Þar
sem ekki var haldinn fundur í utan-
ríkismálanefnd Alþingis eins og til
stóð um skeið var ekki um annað
að ræða en að skrifa ráðherranum
bréf, til að mótmæla sérstaklega
drápum á börnum og unglingum,
krefjast þess að stjórn hans virði
mannréttindi og viðurkenni sjálfs-
ákvörðunarrétt palestínsku þjóðar-
innar. Það gerðum við Kvennalista-
konur. Utanríkisráðherra íslands
hunsaði Peres hins vegar algjör-
lega, gekk lengra en stjórnarand-
staðan og lét Davíð einan um klúðr-
ið.
ráðherra verður hins vegar vanhæf-
ur til þess að taka ákvörðun um
það, hvem umsækjanda skuli ráða
í tiltekið starf, verða „allir undir-
menn hans þar einnig vanhæfir“,
eins og hér að framan greinir.
Vandamálið er því ekki það, að
ráðherra fari ekki með nægjanlega
valdheimild til stöðuveitingarinnar,
heldur það, að hann er vanhæfur
til þess að fara með málið og taka
ákvörðun á grundvelli umræddrar
valdheimildar sökum tengsla sinna
við aðila málsins. Á sama hátt og
þegar starfsmenn verða vanhæfir í
öðrum tilvikum, er hægt að leysa
úr þessu vandamáli með því að
skipa formlega nýjan og hæfan
ráðherra til að fara með þetta til-
tekna mál, þar sem annmarkinn
Jýtur eingöngu að hæfi ráðherra,
en ekki málefnalegri, staðarlegri
eða annars konar valdþurrð. Þess
vegna telst margumrædd stjórn-
valdsákvörðun um stöðuveitinguna
ekki haldin annmarka, sem sprott-
inn er af valdþurrð, heldur af sér-
stöku vanhæfi. Til frekari skýringar
má taka undir það með Gísla
Tryggvasyni að hér gildir að þessu
leyti sama regla og um fulltrúa
dómara, sbr. 3. mgr. 6. gr. laga
nr. 91/1991 um meðferð einka-
mála, en þar kemur fram að dóm-
arafulltrúi sé vanhæfur án sérstakr-
ar skipunar til að fara með mál sem
forstöðumaður dómstóls sé vanhæf-
Kristín Ástgeirsdóttir
„Framtíðin mun leiða í
Ijós hvað verður; en svo
mikið er víst að Israels-
stjórn verður að sýna
og sanna stefnubreyt-
ingu áður en hægt verð-
ur að setjast til borðs
með fulltrúum hennar
og skála þeim til heið-
urs, verði það yfir höf-
uð hægt eftir það sem
á undan er gengið.“
Leið til friðar?
Shimon Peres gæti svarað því til
nú að stjórn hans sé einmitt að
uppfylla að hluta til þær kröfur sem
við Kvennalistakonur settum fram.
Því miður óttast ég að svo sé ekki
og tel betra að bíða með miklar
yfirlýsingar, bæði um sögulega
ur til að fara með. í þeim tilvikum,
þar sem dómarafulltrúi hefur brotið
í bága við þessa reglu og dæmt
mál, þó að dómari hafi verið van-
hæfur, hefur Hæstiréttur ógilt dóm-
inn, vegna vanhæfis dómarafull-
trúans, en ekki vegna valdþurrðar
hans. I þessu sambandi má t.d. vísa
til eftirtalinna dóma Hæstaréttar:
H 1961:446 og H 1964:668. í fyrra
málinu orðaði Hæstiréttur það svo:
„Þá var og fulltrúi hins reglulega
héraðsdómara óhæfur að gegna
dómarastörfum í málinu ...“
Markmið sérstakra
hæfisreglna
Það er ánægjulegt að hæfísreglur
skuli bera_ oftar á góma hér á landi
en áður. Islendingar virðast lengst
af hafa hugsað lítið um þessar regl-
ur, þó að virðing fyrir þeim sé í
nágrannalöndum okkar talin ein af
forsendum fyrir eðlilegum sam-
skiptum almennings og stjórnvalda
og því trausti sem stjórnvöld verða
að njóta hjá almenningi. í þessu
sambandi verður að hafa í huga að
hinar sérstöku hæfisreglur hafa
ekki eingöngu að markmiði að koma
í veg fyrir að ómálefnaleg sjónar-
mið hafi áhrif á efni stjórnvalds-
ákvarðana, heldur er þeim einnig
ætlað að stuðla að því að almenn-
ingur og þeir sem hlut eiga að
máli geti treyst því að stjórnvöld
leysi úr málum á hlutlægan hátt,
en ekki eftir eigin hagsmunum eða
öðrum ómálefnalegum sjónarmið-
um. í umræðunni um hæfisreglur
gleymast hins vegar oft hagsmunir
þess aðila, sem veldur vanhæfi hlut-
aðeigandi starfsmanns. Ef þetta
Leitað langt yfir skammt
STORVIDBURDUR
15--I9. sep<t.193 ©
(SLENSKA SJÁVARDTVEGSSVNINGIN1993 ^