Morgunblaðið - 24.12.1994, Page 8

8 B LAUGARDAGUR 24. DESEMBER 1994
MORGUNBLAÐIÐ
BÓKMENNTIR
II c i m s p e k i
HANDANGÓÐSOGILLS
eftir Friedrich Nietzsche. Hið ís-
lenzka bókmenntafélag 1994 - 424
síður. Umbrot, prentun, bókband:
ODDI hf.
FRIEDRICH Nietzsche telst til
áhrifamestu hugsuða á 19. og 20.
öld. Hann var prestssonur, gekk
menntaveginn og vakti snemma
athygli fyrir sérstakar gáfur á
-'sviði bókmennta og heimspeki.
Hann var ungur þegar hann tók
að yrkja ljóð, hann nam við nokkra
háskóla og varð prófessor í klass-
ískri málfræði við háskólann í
Basel 1869. Nietzsche vék úr
embætti 1878 vegna veikinda sem
mögnuðust næstu árin og drógu
hann til dauða aldamótaárið.
Árið 1872 kom út fyrsta verk
Nietzsches, Die Geburt der
Tragödie aus dem Geiste der Mus-
ik (Fæðing harmleiksins af anda
tónlistarinnar). í þessu verki met-
ur Nietzsche Richard Wagner sem
þann listamann sem næst kemst
því að endurskapa grísku harm-
leikina með list sinni. Verk Ni-
etzsches voru lengst af lítils metin
hjá fræðimönnum samtíðar hans.
Það er fyrst með Svo mælti Zara-
þústra sem viðhorfin taka að
breytast. Þetta verk er óefað tind-
urinn á ritferli Nietzsches. í því
hrærast saman hugmyndir ann-
arra snillinga, eins og tómhyggja
Schopenhauers og þróunarkenn-
ing Darwins, en allt efni bókarinn-
ar er gegnsýrt af ofurmennisboð-
skap höfundarins.
Þverstæðurnar
Verk Nietzsches er erfitt að
setja á ákveðinn bás. Er t.d. Svo
mælti Zaraþústra heimspekirit eða
bókmenntir? Andstætt mörgum
heimspekingum fyrr og síðar
byggist sannfæringarmáttur Ni-
etzsches ekki á rökfimi eða skipu-
legri framsetningu heldur á gríð-
arlegri mælsku og tilfinningahita
sem hvort tveggja err sprottið úr
trúarlegu umhverfí sem hann gjör-
þekkti en hafnaði gjörsamlega.
Það eru einmitt þverstæðumar
Nietzsche á íslensku
Arthúr Friedrich
Björgvin Bollason Nietzsche
í höfundarverki og lífi Ni-
etzsches sem gera hann
svo áhugaverðan. Um leið
hafa sömu þverstæður leitt
af sér alls konar skilning
og misskilning á hugmynd-
um hans. Eða réttara væri
kannski að segja að fjöl-
breytileiki hugmynda hans
leyfír að dregnar séu af
þeim gerólíkar ályktanir.
Kunnugt er hvernig ofur-
mennishugmyndir hugsuð-
arins höfðu áhrif á þýska
þjóðernissósíalista fyrr á
öldinni. Þeir túlkuðu ofur-
mennishugmyndir Nietzsc-
hes sem stuðning við yfír-
burði hins aríska kyn-
stofns, þar með talið hins
þýska. Menn þurfa ekki lengi að
lesa Nietzsche til að sjá að hann
fyrirleit Þjóðveija. Hins vegar má
vera að seinni tíma lesendur hafí
túlkað þetta viðhorf Nietzsches til
eigin landa of þröngt því þótt hann
skammist víða út í samlanda sína
má vissulega fremur túlka þetta
sem reiði snillingsins við skilnings-
sljóa og værakæra samtíð fremur
en einhvern rasisma.
Áhrif á
íslendinga
Áhrif Nietzsches á íslensk skáld
og hugsuði er erfítt að rekja. Þó
má drepa niður fæti hér og þar
og benda á að verk einstakra
skálda væru eflaust öðruvísi hefðu
hugmyndir Nietzsches ekki gegn-
sýrt þau. Dulúðugar ofurmennis-
hugmyndir í ljóðum Einars Bene-
diktssonar er freistandi að rekja
til Nietzsches. í Dettifossi er nátt-
úran samsömuð mælandandum
með yfimáttúrlegum krafti; foss-
inn skýrir „djúpt míns eðlis
grann“. I Agli Skallagrímssyni er
lýst ofurmenni, ekki eingöngu lík-
amlegum berserki, heldur þeim
sem kunni að hata og unna með
heilanum. Sömuleiðis er freistandi
að nefna hér íslenskt skáld frá
svipuðum tíma og Einar, en geró-
líkt, sem endurspeglar hugmyndir
Nietzsches: Jóhann Siguijónsson.
Hann yrkir Væri ég aðeins einn
af þessum fáu, um þrána eftir því
að vinna stórar þrautir og að rekja
„lífsins leyndu þætti“.
Nietzsche og hugmyndir hans
hafa haft yfir sér dulúðugan hroll-
vekjublæ. Þetta er heimspekingur-
inn sem leyfði sér að hneyksla
samtíð sína og eftirkomendur með
jafn afdráttarlausri og óbilgjarnri
fullyrðingu og þessari: Guð er
dauður! I formála að þeirri bók sem
hér er til umfjöllunar er vitnað til
sómakonu á Sólvallagötunni sem
hafí viljað ungum stúdent vel og
varað hann við verkum Nietzsc-
hes. Ósagt skal látið hvort afstaða
sómakonunnar hafí endurspeglað
viðhorf kynslóðanna til Nietzsc-
hes. Það kann hins vegar að þykja
eftirtektarvert að heildstæð verk
eftir Friedrich Nietzsche hafa ekki
komið út í íslenskri þýðingu fyrr
en með þessari bók, Handan góðs
og ills.
Hugsun og
tilfinningar
Handan góðs og ills kom
fyrst út árið 1886. Fræði-
menn eru sammála um að
þessi bók lýsi með heil-
steyptustu móti helstu
hugmyndum í heimspeki
Nietzsches. Hér er óvægin
árás á fræðimenn sam-
tímans enda var þanka-
gangur Nietzsches á öðr-
um brautum en þeirra lær-
dómsmanna sem heimtuðu
að skilja alla skapaða hluti.
Nietzsche varðaði ekki um
geldan skilning á ásýnd
hlutanna heldur gerði
hann kröfu um að tilfinn-
ingar væru virkjaðar svo að skiln-
ingurinn yrði heill. í fyrsta kafla
bókarinnar segir hann einmitt:
„Mestur hluti meðvitaðrar hugs-
unar verður enn að teljast til þeirra
gerninga sem eiga rót sína í eðlis-
hvötunum og þetta á jafnvel við
um heimspekilega hugsun." Með
þessum hætti gerir Nietzsche ráð
fyrir því að eðlishvatimar reki
hugsun mannanna og að ákveðnar
lífeðlisfræðilegar kröfur geri ráð
fyrir að „sýndin sé ómerkilegri en
„sannleikurinn““.
Þýðendur Handan góðs og ills
gera sér mæta vel grein fyrir því
að verk þeirra nær aldrei að rísa
í sömu hæðir og frumtextinn.
Enda væri krafa um slíkt helber
barnaskapur. Sérhver þýðing er
endursköpun frumtextans, það
sem skiptir máli er hvort takist
að skila textanum sem minnst
bijáluðum. Leikurinn getur verið
auðveldur sé um að ræða einfaldan
og hlutbundinn texta á alþýðlegu
máli. Sé textinn annarrar náttúru
er verkefnið vandasamara. Ég
býst við að texti Nietzsches sé
með erfíðari verkefnum sem þýð-
endur fást við. Þetta álit er hægt
að styðja nokkrum rökum. Eins
og áður segir er orðræða Nietzsc-
hes á öðram nótum en fyrirrenn-
ara hans. í stað rökræðu teflir
hann fram tilfinningum og vegs-
amar þær. í öðra lagi virðist tví-
ræðnin vera Nietzsche afar kær.
Hann er einfaldlega ekki allur þar
sem hann er séður. í þriðja lagi
má nefna að mælska Nietzsches
ríður ekki við einteyming. Hann
skirrist ekki við að hræra skaphita
sínum saman við stórkostlegt
myndmál og tefla saman öflugum
andstæðum til þess að koma boð-
skap sínum á framfæri og sann-
færa lesandann. Það getur verið
erfitt að koma slíku til skila á
öðra tungumáli.
Hvernig
tekst til?
En hvernig tekst Arthúri Björg-
vini Bollasyni og Þresti Ásmunds-
syni ætlunarverkið? Hér sem oft
áður er auðveldara að spyija:
Hvernig tekst íslenskunin á þessu
verki? I fáum orðum sagt hefur
hún betur heppnuð en maður gat
átt von á. Þýðingin er blæbrigða-
rík og afar læsileg, m.a. vegna
þess að hátimbraður stíll frum-
textans hefur verið umritaður í
aðalsetningastíl.
Þýðendurnir stóðu frammi fyrir
ýmsum praktískum spurningum,
t.d. hvort þýða skyldi slettur, m.a.
úr frönsku og latínu. Þeir kusu
að láta þær standa en útskýra þær
í staðinn. Þetta er skynsamlegt
og hefði hér að ósekju mátt ganga
lengra og útskýra hugtök sem era
ekki þýdd á íslensku með jafn sér-
tækum orðum og standa fyrir þau
á þýsku.
Þótt hugmyndirnar í Handan
góðs og ills séu fræðimönnum í
bókmenntum og heimspeki vel
kunnar þá hlýtur þessi þýðing að
vera þeim og öðrum afar mikilvæg
vegna þess að hún má teljast
grunnur til að byggja á umræðu
á íslensku um ritverk Nietzsches.
Nógu lengi hefur Nietzsche guðað
á gluggann hjá íslenskum andans
mönnum. Nú er hann Ioksins kom-
inn inn fyrir þröskuldinn.
Ingi Bogi Bogason.
Ærin
fyrirhöfn
BOKMENNTIR
Unglingabók
HÆTTUSPIL
eftir Crystine Brouillet. Guðlaug
Guðmundsdóttir þýddi. Mál og
menning 1994.112 blaðsiður.
ÆVINTÝRIÐ um Natössu og
raunir hennar gerist í Kanada.
Hún er 15 ára og ástfangin af
sætasta stráknum í skólanum,
Jóhanni Filip, sem vart tekur
eftir henni. Tassa segir söguna
sjálf og hefur miklar áhyggjur
af útlitinu því hún er ekki eins
og Miijam Drolet, sem er ljós-
hærð með sægræn augu, langar
neglur og stór ekta bijóst. Hún
er dökkhærð en samt ekki með
fallegt litarhaft, mamma hennar
bannar henni að lita toppinn
bláan og hvað sem hún borðar
mikið af greipaldinum fær hún
brjóstin á sér ekki til að stækka
og bakhlulann til að minnka.
Til viðbótar við fyrrgreindar
raunir á Tassa bróður sem stríð-
ir henni í sífellu. Helgi nokkra
þegar foreldrar þeirra leggja í
langferð afræður hún því að
stijúka að heiman og slá tvær
flugur í einu höggi; ná athygli
hins heittelskaða og skjóta bróð-
umum skelk í bringu.
Frásögnin er í gamansömum
dúr á köflum, til dæmis finnst
móður Tössu, sem hefur það sér
til ágætis að elda góðan mat og
vera sæt, ástæðulaust að eyða
fjármunum í „æðislegan bijósta-
haldara með blúndum“. „Það
má vel vera að svona bijósta-
haldari sé óþarfí fyrir hana sem
búin er að vera gift í 15 ár. En
Öðru máli gegnir með mig. Ég
verð að beita öllum brögðum til
að ganga í augun á Jóhanni
Filip“ (7).
Én Tassa er ekki bara upptek-
in af því að reyna að laða Jó-
hann Filip að sér og sýnir til
allrar hamingju á sér aðrar hlið-
ar þegar hún flækist í net morð-
ingja og eiturlyfjasala. „Ég
rembdist eins og ijúpan við
staurinn í heilan hálftíma. Ég
togaði af öllum lífs og sálar-
kröftum en allt og sumt sem ég
hafði upp úr krafsinu var að
hrafla skinnið á fíngranum á
mér... Reiðin varð þó angistinni
yfírsterkari. í leynilögreglu-
myndum grenja löggur aldrei.
Þeim tekst alltaf að frelsa sig
úr prísundinni (95).
Bókarkápan er smekkleg, frá-
sögnin ágæt aflestrar; vel frá-
gengin og prentvillur ekki marg-
ar. Reyndar skilur sagan ekki
mikið eftir en ef fólk hefur
áhuga á þeim skilaboðum að
útlitið sé allt og á ungri stúlku
sem ætlar í skynsamlega megr-
un með aðstoð móður sinnar
(10) er þetta bókin.
Helga Kr. Einarsdóttir
Ljóð íslenskra bama
á Norðurlöndum
BOKMENNTIR
Ljóð barna
SAMFÉLAGSSTYRKIR OG
BÆJARINS BESTU
eftir íslensk börn búsett í Skandinav-
íu. Hugmynd, framkvæmd og útgáfa:
Hugrún Guðmundsdóttir, Lundi í
Svíþjóð 1994 — 71 bls.
SKYLDUM við almennt veita
listsköpun bama og unglinga
nægilega athygli? Þau ráða vita-
skuld hvorki yfir tækni né reynslu
á borð við fullorðna. Þó býr Iista-
maður í flestum börnum en það
er margt í okkar samfélagi sem
bælir sköpunarþörf og getu bama.
Segir ekki einhvers staðar að börn-
in eigi hundrað mál en við tökum
níutíu og níu frá þeim?
Góðir kennarar örva
Sumir halda því jafnvel fram
að dagvistarstofnanir og skólar
gangi harðast fram í að kæfa
sköpunarneistann í börnum. En
mér er nær að halda að í reynd
sé þessu stundum og jafnvel oft
öfugt farið. Góðir kennarar örva
og opna augu, ryðja leiðir að nýju
máli mynda og orða.
Hugrún Guðmundsdóttir nefn-
ist kona sem fengið hefur kennara
á Norðurlöndum til að aðstoða sig
við að safna saman ljóðum og
nokkrum teikningum íslenskra
barna í þessum löndum með það
fyrir augum að gefa þau út. Af-
raksturinn er ljóðasafnið Samfé-
lagsstyrkir og Bæjarins bestu.
Höfundamir era á aldrinum 3 til
15 ára og ljóð þeirra
fjölbreytt, sum alvar-
leg en önnur með
skoplegu ívafi.
Menn þurfa ekki
að vera háir í loftinu
til að kunna að koma
fyrir sig orði en þá
eru yrkisefnin sjald-
an stærri en sem
nemur næsta um-
hverfi, jólasveinninn,
Spólukrækir eða
jafnvel mamma. En
óneitanlega hlýtur
ljóð þriggja ára
drengs, Harðar Barð-
dals, um mömmuna
að teljast einlægt og
framlegt:
Þú ert ísinn minn,
mamma!
Og ég er líka ís!
Þú ert ísinn minn
og ég er ísinn þinn.
Þú ert ísinn minn
og þú ert í frysti.
Gaman og alvara
Bömin slá á ýmsa strengi í
ljóðagerð sinni. Þau yrkja um
árstíðimar og sína nánustu, stríðin
úti í heimi en umfram allt kenndir;
gleði, sorg og söknuð. Stundum
eru kvæðin ort af lífsins alvöra
en önnur era með skopið í
farteskinu. Mörg ljóðin tengjast
íslandi og það er ekki laust við
að sum börnin séu með heimþrá.
Heimþráin vaknar svo á ný þegar
þau koma aftur til íslands eins og
Ólafía Kristín Guðmundsdóttir í
Danmörku greinir frá í kvæðinu
Söknuður: „Hún
grætur, hún saknar/
„nýja landsins'V
Hvar á hún heima?“
Sumir eiga þó
auðveldar með að
aðlagast og sjá fyrst
og fremst hinar
jákvæðu hliðar
heimsins og þá oft í
skoplegu ljósi. Egill
Eyjólfsson yrkir
titilljóð bókarinnar:
Svíþjóð er fínt land með
skógum,
vötnum og
samfélagsstyrkjum.
Hér fær maður
atvinnuleysisbætur
og hér er enginn maður sem
grætur.
En á íslandi er gaman, þar leika allir saman.
Þar eru Bæjarins bestu og þær eru ekki þær
verstu.
Þar er fógur náttúra og kindur á kreik.
Ef þú verður leiður, farðu á Kvikk og fáðu
þér sjeik.
Ljóðin í bókinni gefa okkur góða
innsýn inn í hugarheim íslenskra
barna á Norðurlöndum. Þau eru
valin af natni. Fáein slys hafa
orðið við útgáfuna en það er
ástæðulaust að láta þau ergja sig
því að framtak útgefandans er
sannarlega lofs vert.
Skafti Þ. Halldórsson
Hugrún
Guðmundsdóttir