Morgunblaðið - 01.07.1995, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 1. JÚLÍ 1995 D 5
er runninn úr vekur okkur til um-
hugsunar að allt er breytingum háð
og hvert tímabil endurskapar bók-
menntaverk í sínum eigin anda.
Eftirfarandi leikrit verða sýnd í
Stratford það sem eftir lifir sum-
ars:
Júlíus Sesar (Julius Caesar),
Rómeó og Júlía (Romeo and Juli-
et), Snegla tamin (The Taming of
the Shrew) öll að sjálfsögðu eftir
Shakespeare og sýnd í aðalleikhús-
inu, The Royal Shakespeare Thea-
tre.
The Devil is an Ass eftir Ben
Jonson, The Relapse, or Virtue in
Danger eftir John Vanbrugh, Kirsu-
berjagarðurinn (The Cherry Orc-
hard) eftir Tsjekhov, Ofviðrið (The
Tempest) eftir Shakespeare og
Bingo eftir Edward Bond, sýnd í
The Swan, leikhúsi sem hannað er
eins og leikhús frá því um aldamót-
in 1600.
The Painter of Dishonour (E1
pintor de su deshonra) eftir Don
Pedro Calderón de la Barca og
Höfuðpaurinn (Lord of the Flies)
leikgerð Nigel Williams eftir sögu
William Golding í The Other Place
(sjá síðustu viku um leikhúsin).
Almennar upplýsingar:
Lestir til Stratford frá London
ganga frá Paddington- lestarstöð-
inni (stoppa í Slough, Reading,
Oxford og Banbury). Upplýsingar
um ferðir frá Paddington fást í síma
0171-262 6767 og kostar ferðin
17 pund fram og til baka. Ef farið
er á kvöldsýningu ganga rútur frá
lestarstöðinni í Stratford til Oxford
og London upp úr kl. 11 og gildir
þá lestarmiðinn til baka.
Einnig er hægt að taka Iest frá
Euston-lestarstöðinni til Coventry
og rútu þaðan til Stratford. Biðjið
um Shakespeare Connection-miða
í Euston því þá kaupið þið ferðina
alla leið í einum pakka og fáið í
kaupbæti aðgöngumiða í öll Sha-
kespeare-húsin (verð 27 pund) Upp-
lýsingar um ferðir frá Euston til
Stratford fást í síma 01789 294
466.
Skoðunarferðin um Stratford og
nágrenni er farin í rútu frá Guide
Friday-fyrirtækinu (grænar og gul-
ar tveggja hæða rútur, opnar fyrir
veðurguðunum á efri hæð). Hægt
er að fara úr á ýmsum stöðum,
dvelja eins lengi og hver vill og
taka bílinn áfram að næsta sýni-
stað. Rúturnar ganga á fímmtán
mínútna fresti yfír daginn. Leið-
sögn fer fram á skýrri ensku og
er mælt með ferðinni þar sem það
er handhægasta leiðin til að sjá
næsta nágrenni bæjarins. Upplýs-
ingar um ferðimar fást í síma
01789 294 466.
Hægt er að fara inn í húsin fímm
sem tengjast Shakespeare- fjöl-
skyldunni frá því milli 9 og 10 á
morgnana og til milli 5 og 6 á dag-
inn á sumrin og til 4 á veturna.
Fullt verð fyrir aðgang að öllum
húsunum er 8 pund fyrir fullorðna,
3,60 pund fyrir börn. Einnig er
hægt að kaupa aðgang að hveiju
húsi fyrir sig eða bara að húsunum
þremur sem em innan bæjarmark-
anna.
Lítið vaxmyndasafn er niður við
ána, nálægt leikhúsunum, og kallar
það sig The World of Shakespeare.
Heimsókn þangað er varla pening-
anna virði enda lítið lagt í myndirn-
ar.
Hægt er að kaupa miða í leikhús-
in í síma 01789 295 623 og borga
með greiðslukorti. Munið að hafa
við höndina upplýsingar um gildis-
tíma kortsins, hvert reikningurinn
er sendur og nafn korthafa eins og
það kemur fyrir á kortinu. Miða-
verð er mjög mismunandi eftir degi,
leikhúsi, uppfærslu og stað, eða
allt frá 4,50 pundum upp í 42.
Athugið að ef hringt er frá ís-
landi í eitthvert þessara númera er
núllinu fremst í svæðisnúmerinu
sleppt.
Heimildir:
O’Connor, Garry, William Shakespeare: A
Life, London: Hoddcr & Stoughton, 1991.
Shakespeare, William, Sneg-la tamin (The Tam-
ing of the Shrew), leiksýning 27. maí og leikskrá.
Jonson, Ben, T/ie Devil is an Ass, leiksýning
27. maí og lcikskrá.
Ýmsir bæklingar fyrir ferðamenn með al-
inennum upplýsingum um Stratford-upon-Avon.
Af nógu að taka þrátt fyrir
endalok kommúnismans
Milan Richter hefar undanfarín tvö og hálft
ár veríð sendiráðunautur Slóvakíu á íslandi,
með aðsetur í Osló. Nú er hann hins vegar
á heimleið og hyggst taka upp þráðinn þar
sem frá var horfíð við ritstörf og þýðingar.
Af því tilefni ræddi Sigrún Davíðsdóttir við
Richter í Ósló fyrir skömmu,
MIÐ-EVRÓPA er gamalgró-
ið menningarsvæði og
Milan Richter á rætur að
rekja í þennan jarðveg.
Hann er gyðingur af slóvakískum
ættum, ljóðskáld og mikilvirkur þýð-
andi. Undanfarið tvö og hálft ár hafa
þó menningarstörfin legið í láginni,
því hann hefur verið sendiráðunautur
Slóvakíu í Noregi og á íslandi, með
aðsetur i Ósló. Á þeim tíma hefur
hann tekið þátt í heimsókn Jóns Bald-
vins Hannibalssonar þáverandi utan-
ríkisráðherra 1993 og heimsókn Vig-
dísar Finnbogadóttur forseta 1994 til
Slóvakíu og átt þátt í útnefningu Pét-
urs Kjartanssonar sem heiðursræðis-
manns Slóvakíu á íslandi. Það var ein-
mitt heimsókn Vigdísar sem varð til
þess að Richter fór að huga að ljóða-
þýðingum úr íslensku. Richter er gott
dæmi um það nýja hlutverk sem
mennta- og listamenn í Mið-Evrópu
hafa fengið eftir að lýðræði var komið
þar á. Eftir að hafa verið í ónáð og
ekki fengið ljóðin sín útgefín var hann
skipaður fulltrúi lands síns. Nú er
hann á heimleið og vonast til að geta
haldið áfram starfi á menningarsvið-
inu.
Milan Richter lagði stund á þýskar
og enskar bókmenntir og málvísindi,
auk þess sem hann lærði svolítið í
sænsku. Á háskólaárunum byijaði
hann að skrifa, bæði ljóð og smásög-
ur. Þetta var rétt fyrir innrás Sovét-
manna í Tékkóslóvakíu 1968. Næstu
árin komu út þijár ljóðabækur eftir
hann, en 1976 fékk hann skyndilega
ekki meira útgefið. Og eins og venja
var á þessum tíma, segir hann, þá
fékk hann enga skýringu á útgáfu-
banninu. „En ég þykist vita að það
hafi verið vegna þess að ég hafði feng-
ið birt eftir mig ákaflega svartsýnt
kvæði, byggt á dauða föður míns og
fjölskyldu, sem drepin var í gereyðing-
arbúðum í seinni heimsstyijöldinni.
And-gyðingleg viðhorf blossuðu upp á
áttunda áratugnum og áttu vísast
þátt í útgáfubanninu, auk þess sem
kvæði í þessum stíl féll ekki að ríkj-
andi hugmyndum og kröfum um fé-
lagslegt raunsæi."
Eftir þetta vann Milan Richter sem
þýðandi hjá bókaútgáfum og sá um
þýskar og norrænar útgáfu, en hætti
1980, þegar þrýst var á um að útgef-
endur væru einhvers konar gæslu-
menn kerfisins. Áhrifa frá mannrétt-
indakröfum tékkóslóvakíska Charta
77-hópsins, sem ýmsir kunnir kerfis-
gagnrýnendur skrifuðu undir, gætti
einnig meðal slóvakískra yfirvalda.
Richter framfleytti sér á að þýða úr
sænsku og þýddi klassísk verk, meðal
annars eftir Emily Dickinson. Einn af
þeim sem hann þýddi var sænska
skáldið Arthur Lundkvist. Lundkvist
tók ekki við höfundargreiðslunum,
heldur lét þær ganga til Richters.
Reyndar var það óleyfilegt, en þeir
fundu nú samt krók móti bragði. „Ég
sagði Lundkvist líka síðar að hann
hefði haldið lífinu í mér og fjölskyld-
unni þessi ár.“ En 1988 fékk hann
aftur gefna út bók eftir ellefu ára hlé,
var tekinn inn í rithöfundasambandið
heima fýrir og um leið rættist úr at-
vinnumöguleikum, enda farið að halla
undan fæti fyrir kommúnistaflokknum.
Menntamenn með hreina
samvisku gátu fyllt skörð
flokksgæðinganna
Eins og fleiri landa hans miðast
tímatal Richters gjarnan við flauels-
byltinguna. Eftir hana var hann Ful-
bright-styrkþegi við Háskólann í Kali-
forníu, Los Angeles (UCLA) í eitt ár
og fékk svo hug á að ganga í utanríkis-
þjónustuna, eins og fleiri félagar hans
og vinir. Þar var mikið af lausum stöð-
um, því flestir sendiherrar, skipaðir
af kommúnistastjórninni, voru leystir
frá störfum. Miðað við vestur-evr-
ópska hefð kemur það spánskt fyrir
sjónir að skipa mennta- og listamenn
sendiherra, en Richter segir að nær
sé að bera þetta saman við suður-
ameríska hefð. „Einnig þar voru kall-
aðir til skáld og listamenn, fyrst eftir
að lýðræði var komið á. Þar nægir að
nefna menn eins og Pablo Neruda,
Octavio Paz og Miguel Asturias.
Starfsmenn utanríkisþjónustunnar
þurfa auðvitað að sinna störfum sínum
af fagmennsku og kunnáttu, en
menntamenn geta kannski gætt starf-
ið hugmyndaflugi og sköpunargáfu
og það getur ekki verið nema til bóta.“
Hið nýja hlutverk mennta- og lista-
manna í Mið-Evrópu berst í tal og
hver margir þeirra hafi valist til
ýmissa leiðtogastarfa. „Þegar þörf var
á heilum hópum fólks með hreina sam-
visku þá var leitað til menntamanna,
blaðamanna og listamanna, sem ekki
áttu neitt saman við gömlu stjórnvöld-
in að sælda. En hlutverk mennta-
manna og listamanna hefur líka löng-
um verið að boða sannleikann eins og
hann kemur þeim fyrir sjónir, án þess
að ganga erinda stjórnvalda. Þess
vegna var eðlilegt að leita til þessara
hópa, þegar þurfti að fylla í skörðin."
Bókmenntir áfram
mikilvægar í Mið-Evrópu
Bókmenntir voru öflugt vopn gegn
kommúnisma, eins og barátta kerfis-
ins gegn rithöfundum sýnir best. Eftir
fall kommúnismans hefur sú spurning
vaknað víða í Mið-Evrópu hvort áhugi
á bókmenntum muni ekki minnka og
staða rithöfunda versna, þegar allt
fæst prentað og allir mega segja allt.
Richter segir að honum fínnist aðstaða
rithöfunda í raun hin sama. „Á þessum
tíma reyndi ég aðeins að gera mitt
besta og held því áfram. Arið 1988
var birt eftir mig ljóð í þýskri þýð-
ingu, er birtist síðan á slóvakísku. Það
fjallaði um okkur, sem biðum stöðugt
á rauðu ljósi, meðan Volgubílarnir með
stjórnargæðingunum virtust alltaf fá
Milan Richter Mortrunblaðið/Sigrún Davíðsdóttir
Rætur í loftinu
{ loftinu, þar eru rætur þínar,
þar, í loftinu.
Paul Celan.
- Hvert ætlarðu, doktor? í kirkjugarðinn?
- Já, nágranni góður, að heimsækja leið-
in. Móðir mín
hvílir þar,
bróðir minn líka, og frænka konunnar,
jörðuð í fyrra,
hvítblæði var það vist. Hvert ætlar þú?
- Heim til mín. Dagamir teknir að stytt-
ast.
Mér líður best heima.
- En leiðin þín, hefurðu nýlega séð þau?
- Ég á engin leiði. Konan hljóp frá mér,
einsog þú veist. Synir mínir lifa, en langt
í burtu,
í Kanada, trúi ég, Kanada... leiði á ég
engin...
- En móðir þín, faðir þinn, bræðumir,
afar og ömmur, hvar hvíla þau öll?
- í loftinu yfir Auschwitz, þar
hvíla þau öll, í loftinu.
Ingibjörg Haraldsdóttir þýddi þetta
Ijóð Milan Richter sem birtist í
Tímariti Máls og menningar.
grænt ljós. Eftir að hafa lesið kvæðið
spurði útgefandi mig hvort ég vildi
bara banna kommúnisma . .. A þess-
um tíma var hægt að nota bókmennt-
irnar til að tjá sig milli línanna. Og
þegar manni tókst ekki að fá neitt
gefið út, var hægt að snúa sér að
klassískum verkum, þýða þau og koma
á þann hátt á framfæri því sem hugur-
inn stóð til.
Mig langar bara að halda áfram í
sama dúr og áður, en ekki endilega
að skrifa um pólitísk efni, því aðstæð-
ur eru ekki eins aðkrepptar núna. En
rithöfundum og menntamönnum ber
alltaf skylda til að kveða upp úr um
hvað þeim þyki rétt og rangt. Þó það
ríki frelsi er samt alltaf nóg að fjalla
um og því hafa þessir hópar ekki glat-
að hlutverki sínu. Það er ekki sama
hefð fyrir gólitískri umræðu í Slóvakíu
eins og á íslandi eða hér í Noregi.
Um áhuga Slóvaka á bókmenntum
kvíði ég engu. Líkt og íslendingar
hafa þeir löngum haft mikinn áhuga
á bókmenntum, alveg síðan farið var
að skrifa á slóvakísku um miðja síð-
ustu öld. Nú þegar allt fæst birt hafa
auðvitað alls kyns bókmenntir flætt
yfir markaðinn, jafnt erlendar fagur-
bókmenntir sem afþreyingarbók-
menntir. Ég held þó að fólk mettist
fljótt af léttmetinu og snúi sér þá aft-
ur að alvarlegri bókmenntum. Slóvak-
ar eru 5,3 milljónir talsins og
ljóðabækur seljast gjarnan í þúsund
til nokkur þúsund eintökum og það
tel ég gott.“
Bæði í Þýskalandi og annars staðar
í Mið-Evrópu hefur aftur borið á and-
gyðinglegum málflutningi. Richter
tekur undir að honum skjóti upp, en
hann lítur ekki á hann sem hótun.
„Slóvakar hafa lifað í lokuðu þjóðfé-
íagi í hálfa öld, ekki getað ferðast,
ekki lært tungumál og einangrun leið-
ir oft af sér hræðslu við hið óþekkta
og framandi. Hlutverk þeirra upplýstu
er að tala gegn öllum tilhneigingum
til öfgastefnu. Það er enn af nógu að
taka, þó kommúnisminn sé Iiðinn und-
ir lok.“
„Þýði (jóð sem
höfða til mín“
Hvað íslenskum bókmenntum við-
víkur þá hefur Richter lengi haft veð-
ur af þeim. Langt er síðan bækur
Laxness voru þýddar í Mið-Evrópu og
Eddukvæðum hefur hann haft auga-
stað á lengi. Lætur sig reyndar dreyma
um að þýða þau fái hann tækifæri
til. Eftir ferð til íslands 1993 komst
hann svo í tæri við nútímakveðskap.
„Ég fékk ljóðasöfn með íslenskum
kvæðum í þýðingum og byrjaði að
þýða þau kvæði sem höfðuðu til mín,
með hliðsjón af þýðingunum og frum-
textanum, án þess að ég þekkti nokk-
uð til skáldanna. Ég ber mig alltaf
þannig að, þýði ljóð sem höfða til
mín. Ég hef laðast að kvæðum Matthí-
asar Johannessen og þýtt nokkur
þeirra. Ég hefði hug á að útbúa lítið
ljóðasafn með þýðingum úr íslensku,
líkt og ég hef áður gert með þýsk og
sænsk ljóð, en einnig að þýða sérstak-
lega úrval ljóða eftir Matthías, einfald-
lega af því hann er gott skáld.
Fyrir löngu bað eitt ríkisforlagið
mig um að þýða Eddukvæði, en svo
datt það upp fyrir, þegar ríkisforlögin
voru úr sögunni. Ég var byijaður og
studdist við þýðingar á þýsku og
ensku. Það háir mér að kunna ekki
íslensku, en þekking mín á sænsku
kemur mér til góða, þegar ég hef aðr-
ar þýðingar til hliðsjónar. Eg vonast
eftir að fá tækifæri til að fara til ís-
lands og undirbúa þessa þýðingu, auk
þess að kynna mér íslenskar bók-
menntir og hvemig hægt sé að koma
þeim á framfæri erlendis."
Nýjar bækur
• VEGNA 20 ára afmælis Sumartón-
leika í Skálholtskirkju er komið út rit
með tólf greinum og viðtölum um
ýmsar hliðar tónlistarinnar sem snerta
Skálholt beint og óbeint. Ritið heitir
Sem niður margra vatna með vísan í
Opinberun Jóhannesar: „Og ég heyrði
rödd af himni sem nið margra
vatna ..." Sr. Sigurður Sigurðsson
fylgir ritinu úr hlaði með ávarpsorð-
um.
í ritinu fjalla Jón Þórarinsson,
Helga Ingólfsdóttir og Kristján Valur
Ingólfsson um kirkjutónlist og hlut-
verk Skálholts í tónmenntum á fyrri
tíð, þ. á m. spurninguna um það
hvaða hljóðfæri hafi verið til á bisk-
upsstólnum. Guðmundur Óli Ólafsson,
Þorsteinn Gylfason og Atli Heimir
Sveinsson glíma við spurninguna un
tengsl trúar og tónlistar og komast
að nokkuð mismunandi niðurstöðum.
Tveir tónlistarmenn fjalla um mis-
munandi túlkun á barokktónlist, fiðlu-
smiðurinn Hans Jóhannesson og hol-
lenski fiðluleikarinn Jaap Schröder.
Viðtal er við tvö tónskáld sem semja
sérstaklega fyrirtónleikana í sumar,
Jón Nordal og Þorsteinn Hauksson.
Þeir segja „sköpunarsöguna", þ.e. af
hvaða rótum listsköpun þeirra er
sprottin. Arngeir Heiðar Hauksson
segir frá Henry Purcell en tónlist
hans verður í hávegum höfð á þessu
sumri vegna 300 ára ártíðar hans.
Loks segir Þorkell Helgason ágrip
af sögu Sumartónleikanna í Skálholts-
kirkju. Þar kemur m.a. fram hvaða
meginþættir hafi einkennt tónleika-
haldið:
Aðgangur hefur alltaf verið ókeyp-
is.
Tónlistarmenn dvelja og æfa í Skál-
holti vikuna fyrir hveija tónleika.
Áherslan í verkefnavalinu hefur
verið á barokktónlist annars vegar og
nýja íslenska músík hins vegar enda
hafa nær 50 verk verið samin sérstak-
lega fyrir sumartónleikana.
Ritið er prýtt fjölda mynda ogfæst
ínokkrum bókaverslunum auk þess
sem það verður á boðstólum ISkál-
holti í tengslum við tónleikana.