Morgunblaðið - 11.10.1996, Blaðsíða 4

4 B FÖSTUDAGUR 11. OKTÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
Tókst
að klífa
hæstu tinda
Gorbatsjov segir að eftir leiðtogafundinn hafi
blasað við björt framtíð en nú halli undan fæti
í alþjóðamálum
ÞEGAR Míkhaíl Gorbatsjov, fyrrverandi leiðtogi
Sovétríkjanna, kom til Reykjavíkur hafði hann
með sér róttækar tillögur, sem í viðræðum sín-
um við Ronald Reagan Bandaríkjaforseta.
Gorbatsjov skrifaði sérstakt ávarp af tilefni
ráðstefnunnar, sem haldin verður vegna þess
að tíu ár eru liðin frá Reykjavíkurfundinum,
og vægi fundarins í Höfða.
Ástæða að muna þennan atburð
Það er sannarlega ástæða til að allar þjóðir
t muni þennan atburð.
Án fundarins, sem jafnt blaðamenn sem
fræðimenn kenna nú með gagnorðum og auð-
skildum hætti við Reykjavík, hefði síðastliðinn
áratugur orðið allt öðruvísi, ef hann hefði átt
sér stað yfir höfuð. Þegar ég valdi borg fyrir
þennan mikilvæga fund leiðtoga risaveldanna
tveggja, sem áttu eftir að sýna að þeir gátu
beint heiminum inn á friðsamlegar brautir,
hafði ég ekki aðeins í huga að 'hún væri jafn
langt frá Moskvu og Washington.
Mér fannst einnig að fundur, sem haldinn
væri á þessum stað, í fomu og að upplagi frið-
samlegu landi, þar sem þrautseigja og þögul
iðjusemi og virðing fyrir sjálfum sér og öðrum
em löngu orðin traustustu gildi lífs og velsæld-
ar, væri einkar viðeigandi og jafnvel táknrænn.
Ég efaðist ekki um að forusta landsins og
þjóð mundi taka hinni óvæntu tillögu af áhuga
og taka okkur og Bandaríkjamönnunum opnum
örmum.
Frú Vigdís Finnbogadóttir og Steingrímur
Hermannsson forsætisráðherra eiga einnig mik-
inn heiður skilinn. Nöfn þeirra munu einnig
verða tengd leiðtogafundinum í Reykjavík um
ókomna tíð.
Ástríður í anda Shakespeares
Áratugur umhleypinga hefur vikið til hliðar
hæðum og lægðum fundarins og þeim atriðum,
sem tengdust gangi hans og niðurstöðu.
Undir þunnu lagi kurteisi og hófstilltra samn-
-v ingaviðræðna bak við glugga vinalegs, lítils
' húss á strönd myrks, þungbúins og ógnvekjandi
hafs byltu sér ástríður í anda Shakespeares.
Ronald Reagan forseta og mér kom þegar
nokkuð vel saman. Neisti trausts og vonar
hafði kviknað milli okkar í Genf, ári fyrir
Reykjavíkurfundinn. 1 hjörtum okkar vildum
við báðir einn og sama hlutinn: ráða niðurlögum
ógnarinnar um kjamorkustríð. Það var fyrir
þær sakir að á þessum tveimur dögum í Reykja-
vík nálguðumst við oft, eftir þreytandi og lýj-
andi rökræður, það lykilaugnablik þegar svo
virtist sem aðeins vantaði lítið skref til að við
næðum samkomulagi og undirrituðum það.
En við vorum báðir - hann í meira mæli, ég
í minna - enn þjakaðir af tregðu fortíðarinnar,
af rökum, hertum í smiðju hins langvarandi
kalda stríðs.
Samkomulagið tókst ekki. í kjölfarið fylgdu
fljótfæmislegar yfirlýsingar um að leiðtoga-
fundurinn hefði mistekist. En 20 mínútum eft-
ir að forseti Bandaríkjanna og ég, hvorir tveggja
í uppnámi, höfðum kvaðst fyrir utan húsið,
sagði ég á blaðamannafundi að fundurinn hefði
markað tímamót, ekki mistekist.
Og ég reyndist hafa rétt fyrir mér. Ronald
Reagan og George Shultz, sem orðið hafa vin-
ir mínir fyrir lífstíð, létu ekki undan þrýstingi
heima fyrir og að einhveiju leyti erlendis frá,
létu ekki undan þótt rigndi yfir þá efasemdum
og jafnvel mótmælum víða að, heldur stóðu sig
með prýði með því að sýna visku og draga þær
ályktanir af Reykjavíkurfundinum, sem mann-
kyn allt ætlaðist til að risaveldin gerðu.
Reykjavík markaði vissulega tímamót. Eftir
fundinn færðust viðræður um að binda enda á
kalda stríðið og fjarlægja kjarnorkuógnina úr
heiminum á svið hefðbundinna samskipta, ávallt
með þátttöku leiðtoga Sovétríkjanna og Banda-
ríkjanna og stundum annarra áhrifamikilla ríkja
á þessum tíma.
Nú, tíu árum síðar, þegar ég læt hugann
reika aftur til þess, sem gerðist í Reykjavík,
vil ég segja eftirfarandi:
Staða heimsmála hefur gerbreyst. Ekki er
lengur nokkur hætta á allsheijar kjarnorku-
stríði. En aðrar hættur hafa komið fram. Enn
er vandamál framtíðar mannkyns á dagskrá. í
alþjóðasamskiptum er kominn fram fjöldi nýrra
mótsagna og flækja. Ekki er hægt að taka á
þeim ef við virðum að vettugi ávinning hins
sögulega skeiðs í lok níunda áratugarins og
upphafi þess tíunda, ef við leyfum okkur að
hverfa aftur til þess vanda, sem við rákumst á
þá en tókst að leysa. Vísbendingar um slíkt
afturhvarf færast stöðugt í aukana og verða
meira áberandi.
Misstum sjónar á
samhengi hlutanna
Svo virðist að með hjálp Reykjavíkurfund-
arins hafi okkur á næstu árum eftir hann tek-
ist að klífa tinda sem veittu okkur sýn yfir
nýtt tímabil friðar í mannkynssögunni. En þeg-
ar okkur tók að vaxa í augum mikilleiki hinna
nýju markmiða og við misstum sjónar á sam-
hengi hlutanna fórum við að renna niður á við.
Gamli hugsunarhátturinn, hinar gamalkunnu
aðferðir og gamla örvun hins sterka, sem veit-
ir eigingjörnum markmiðum forgang, eru farin
að hafa betur.
Svo langt er gengið að kjarnorkurisaveldi,
sem ber gífurlega ábyrgð gagnvart heiminum
öllum, leggur höfuðáherslu í utanríkisstefnu
sinni á hverfula hagsmuni enn einnar kosninga-
baráttu og persónulegan metnað eins frambjóð-
endanna. Farið er þvert gegn hagsmunum ann-
arra ríkja með ókurteislegum og ruddalegum
hætti. Og það, sem mest um varðar, er að traust
í alþjóðasamskiptum hefur fengið slæman skell,
traust, sem vannst að hluta til fyrir tilverknað
Reykjavíkurfundarins og gerði kleift að leysa
sameiginleg vandamál á nýjum og friðsamleg-
um forsendum og beita nýjum grundvallarregl-
um um jafnvægi milli hagsmuna og samvinnu
á grundvelli sanngimi og jafnréttis.
Fyrir þessar sakir hefur lærdómurinn frá
Reykjavík ekki misst gildi sitt.
M. Gorbatsjov.
Einn
mikilvægasti
atburður
aldarinnar
EDUARD Shevardnadze var í eldlínunni
þegar leiðtogafundurinn var haldinn í
Reykjavík. Hann hafði tekið við embætti
utanríkisráðherra af Andrei Gromíko og
fylgdu honum breytt vinnubrögð. Hann
sendi eftirfarandi orðsendingu til að minn-
ast þess að áratugur er liðinn frá Reykjavík-
urfundinum.
Kæri forsætisráðherra,
Ég vil þakka þér hjartanlega fyrir boð
vegna tíu ára afmælis leiðtogafundarins í
Reykjavík.
Veitti lausn frá stórveldaglímu
kalda stríðsins
Þegar hann var haldinn var þegar ljóst
að leiðtogafundurinn mundi marka söguleg
tímamót í þróun kjamorkuafvopnunar. Þeg-
ar maður getur nú litið aftur verður hins
vegar enn ljósara að á leiðtogafundinum
var gmnnurinn lagður að því langtíma-
ferli, sem stundum getur verið sársauka-
fullt, en er nauðsynlegt eigi mannkyn að
lifa af. í kjölfar leiðtogafundarins fylgdi
stutt, en byltingarkennt tímabil, sem veitti
heiminum lausn frá stórveldaglímu kalda
stríðsins. Múrinn var rifinn og gmndvöllur
skapaðist til að gera heiminn öruggari og
opnari. Vegna alls þessa má líta á Reykja-
víkurfundinn sem einn mikilvægasta atburð
aldarinnar.
Margar þjóðir, þar á meðal föðurland
mitt, Georgía, hafa hlotið frelsi vegna þeirr-
ar þróunar, sem hófst í Reykjavík. Þrátt
fyrir ýmis harðindi og þökk sé hjálp vina
okkar hafa Georgíumenn lagt heilshugar
af stað á braut lýðræðis, markaðsbúskapar
og verndar gmndvallarmannréttinda.
Frelsaði mannkyn undan
óttanum við heimsendi
Það er miður að mínar gífurlegu annir
skuli koma í veg fyrir að ég geti tekið þátt
í að fagna þessum sögulega viðburði. Eftir-
sjá mín er þeim mun meiri vegna þess
þáttar, sem ég sjálfur átti í atburðinum.
Ég er hins vegar þeirrar hyggju að þeir,
sem taka þátt í afmælinu muni halda áfram
að þjóna þeim málstað, sem frelsaði mann-
kyn undan óttanum við heimsendi í kjarn-
orkubáli fyrir tíu ámm.
Með kærri kveðju.
Eduard Shevardnadze.
Vendipunkturinn
í Reykjavík
George Shultz segir að ísland hafi
verið valið vegna gestgjafanna
GEORGE Shultz var utanríkisráðherra Banda-
ríkjanna þegar leiðtogafundurinn var haldinn á
íslandi og einn nánasti samstarfsmaður Ron-
alds Reagans Bandaríkjaforseta. Hann er þeirr-
ar hyggju að leiðtogafundurinn hafi markað
tímamót. í viðtali við Morgunblaðið sagði hann
að Reykjavík hefði verið valin í trausti þess að
fslendingar yrðu góðir gestgjafar og sú hefði
verið raunin.
„Sovétmenn gerðu að tillögu sinni að fund-
urinn yrði annaðhvort haldinn í London eða
Reykjavík," sagði Shultz. „Við svöruðum að
við kysum Reykjavík sýnu frernur."
Hann sagði að ástæðan fyrir því hefði verið
tvíþætt.
„í fyrsta lagi - og það ber að taka fram að
verið var að velja milli tveggja NATO-ríkja,
þannig að málið snerist ekki um það - töldum
við að íslendingar og íslensk stjórnvöld mundu
vita hvernig þau ættu að bregðast við og taka
á svona máli, það er að sjá um að séð yrði
' með réttum hætti um diplómatísk formsatriði,
og í öðru lagi munduð þið láta báða aðilja í
friði til að fara sínu fram í stað þess að reyna
að hafa afskipti af ganjgi mála,“ sagði Shultz.
„Og reyndin var sú að Islendingar, bæði þjóðin
og stjórnvöld, vom mjög góðir gestgjafar."
- Þegar leiðtogafundinum lauk einkenndust
viðbrögð af vonbrigðum, ekki síst vegna lát-
bragðs þíns á blaðamannafundi eftir fundinn,
en það mat hefur síðan breyst. Hvert var mikil-
vægi leiðtogafundarins?
„Hann markaði án nokkurs vafa tímamót.
Mér veittist sú ánægja að taka á móti Gorbatsj-
ov að heimili mínu í Stanford-háskóla í Kalifom-
íu eftir að við höfðum báðir látið af embætti
og ég sagði við hann: „Þegar þú tókst við
embætti var kalda stríðið enn undir frostmarki
eins og í mínu tilfelli, en þegar við hættum var
því lokið. Hvað lítur þú á sem vendipunktinn?"
spurði ég og hann sagði án þess að hika eitt
augnablik: „Reykjavík." Ég spurði hann hvers
vegna og hann svaraði: „Vegna þess að á hæstu
stigum áttum við í djúpum viðræðum um mikil-
vægustu málin og við sýndum að við gátum
rætt þau með árangri, þótt við næðum ekki
samkomulagi þegar upp var staðið."
Þetta fundust mér mjög athyglisverð um-
mæli og ég held að þau séu sönn enda var
samkomulagið um meðaldrægar flaugar að
miklu leyti samþykkt í Reykjavík, kjarni sátt-
málans um langdrægar flaugar var samþykktur
í Reykjavík og svo er nokkuð, sem fólk mætti
gera sér betur grein fyrir, og það er að í
Reykjavík viðurkenndu Sovétmenn fyrsta sinni
að mannréttindi mundu vera löggildur og viður-
kenndur hluti þess, sem yrði á dagskrá í sam-
skiptum okkar, að þeir mundu ræða þau mál.
Það var stórt skref.“
í bók sinni, „Turmoil and Triumph", segir
Shultz að Ronald Reagan hafi viljað bijótast
út úr skipulagðri dagskrá á leiðtogafundum.
Fundurinn í Reykjavík hafi hins vegar brotið
allar hefðir, meira að segja fyrir Ronald Reag-
an. Má draga einhveijar ályktanir um það
hvernig taka eigi á vandamálum í alþjóðasam-
skiptum af leiðtogafundinum í Reykjavík?
„Fólk segir að við höfum ekki verið undirbún-
ir af því að við gerðum ekki ráð fyrir öllu því
sem Gorbatsjov hugðist leggja fram. En við
vorum auðvitað undirbúnir í þeim skilningi að
við höfðum hugsað mikið um allt það sem hann
hafði að segja. í raun fólst mest af því, sem
hann gerði, í því að gefa eftir og nálgast okk-
ar afstöðu, nema hvað geimvarnaáætlunina
varðaði. Þetta var ekkert nýtt, nema vitaskuld
að það kom af hans vörum.
Én að sjálfsögðu vill maður að leiðtogafund-
ir séu vel undirbúnir, og við vorum undirbúnir,
en ég held að stundum standi þannig á að það
verður að láta leiðtoga tala saman. Undirmenn-
imir og sérfræðingarnir vilja hins vegar flestir
að það gerist ekki, þeir treysta þeim ekki.“
Gorbatsjov segir í ávarpi, sem sent var
málþingi vegna tíu ára afmælis leiðtogafund-
arins, að með hjálp Reykjavíkurfundarins hafi
á næstu árum eftir hann tekist að klífa tinda,
sem veittu sýn yfir nýtt tímabil friðar í mann-
kynssögunni. En þegar mikilleiki hinna nýju
markmiða hafi tekið að vaxa í augum hafi
farið að halla undan fæti og gamlir ósiðir að
ryðja sér til rúms á ný. Hvernig metur þú
þessa umsögn Gorbatsjovs um leiðtogafundinn
og stöðu mála nú?
Leikreglum ábótavant
„í fyrsta lagi er það sem hann sagði um
Reykjavík í samræmi við það sem hann sagði
við mig fyrir nokkrum árum. Varðandi það
hvert stefni í heiminum nú, held ég að leikregl-
unum sé ábótavant. Við látum þjóðarmorð og
þjóðernishreinsanir viðgangast, alla þessa
hræðilegu hluti, og viðbrögðunum er frekar í
hóf stillt, svo ekki sé meira sagt.
Hins vegar heid ég að efnahagslegar horfur
í heiminum séu bjartari en þær hafa nokkru
sinni verið, en helsta ógnunin er í öryggismál-
um.“
Þegar þú horfir aftur til leiðtogafundarins,
hefðir þú gert eitthvað öðruvísi ættir þú þess
kost?
„Ég hefði komið öðruvísi fram á blaðamanna-
fundinum mínum. Ég hef hugsað mikið um
þetta atriði. Eftir þennan fund hafði ég það
fyrir reglu eftir stóra fundi, sem ég gerði ekki
þá, en hefði átt að gera. Eftir síðasta fundinn
ók ég brott frá Höfða með forsetanum og í
bílnum ræddum vtö blaðamannafundinn sem
ég ætlaði að halda. Ég sagði að við ættum ein-
faldlega að gera grein fyrir því hvað gerðist
og hann tók undir það. Þannig yrðu heldur
engir lekar. En ég var stoltur af forsetanum
fyrir að veija geimvarnaáætlunina, en það olli
mér vonbrigðum í lokin að það, sem lá fyrir,
var samþykkt.
Eftir þetta viðhafði ég það fyrirkomulag að
fyrir blaðamannafundi fór ég inn í herbergi
með tveimur eða þremur aðstoðarmönnum
minna og við ræddum hvað hefði gerst á fundin-
um og hvemig ég hefði tekið því. Ástæðan var
sú að látbragð og andlitssvipur fela oft meira
í sér en orðin, sem eru sögð, og eins og ég segi
í bók minni þá svara ég þegar fólk spyr mig
hvers vegna ég hafi litið út fyrir að vera þreytt-
ur og fullur vonbrigða: „Það var vegna þess
að ég var þreyttur og fullur vonbrigða." Með
þessu á ég hins vegar ekki við að maður þyk-
ist vera í skapi, sem maður er ekki, en hvað
Reykjavík varðar þá höfðum við fulla ástæðu
til að vera fullir ánægju."
Shultz var spurður hvort hann teldi að stað-
setning fundarins hefði átt þátt í því hversu
víðtækar umræðumar urðu á leiðtogafundinum?
Einfaldlega fullkomið
„Sennilega hafði hún það vegna þess að við
vorum á frekar afviknum stað,“ sagði Shultz.
„Sú staðreynd að Höfði er lítið hús var til tekna
vegna þess að þar komust ekki margir að og
sú staðreynd að Höfði er ekki í miðri borginni
þannig að auðvelt var að halda fólki í burtu
skipti einnig máli. Leiðtogarnir gátu komið sér
fyrir og gert sér grein fyrir því að þeir voru
einfaldlega tvær mannlegar verur, sem sátu
þarna ásamt nokkrum aðstoðarmönnum og
ræddu málin. Þetta var einfaldlega fullkomið
og ég held að þið gerið rétt í því að rifja upp
þetta afmæli."