Morgunblaðið - 13.02.1998, Blaðsíða 2

2 B FÖSTUDAGUR 13. FEBRÚAR 1998
DAGLEGT LIF
MORGUNBLAÐIÐ

er systir efans
Föstudagur hefur lengi verið talinn til fjár en ýmsir hafa illan bifur á þeim þrett-
ánda. Þrettánda dag febrúarmánaðar ber einmitt upp á föstudaginn í dag. Því
velti Helga Kristín Einarsdóttir vöngum yfír hugmyndum um hjátrú og þjóðtrú.
SVIPMYNDIR
Hvcriisgötu 18. sími 552 2690
Hefurðu prófað
Engu lík...
og góð fyrir alla
iHínn fvmiaiu
ít»RÓTTA
SAPA.
Útsölustaðir: Stórmarkaðir,
apótek, heilsuvöruverslanir og
íþróttamiðstöðvar um allt land.
HJÁTRÚIN um föstudag-
inn 13. er að líkindum
ung og aðflutt segir Sím-
on Jón Jóhannsson í bók
sinni Sjö, níu, þrettán. Hér á landi
hefur fostudagur lengi verið sagður
til fjár og því líklegra en ekki að
ótrúin á þeim degi sé komin annars
staðar frá að hans mati. Margir
nafnkunnir menn mannkynssög-
unnar höfðu líka illan bifur á föstu-
degi, svo sem Napóleon og Bis-
marck.
Aftur á móti hélt Winston
Churchill því fram að föstudagar
væru góðir dagar. „Ég er fæddur
og skírður á fóstudegi, ég kvæntist
og var aðlaður á föstudegi. Allt sem
mestu máli skiptir hefur hent mig á
fóstudegi,“ er haft eftir Churchill.
Símon Jón bendir á að algengt sé
að líta á fóstudaga sem óheilladaga í
enskumælandi löndum, sonur guðs
var krossfestur á þeim degi sem
kunnugt er, og föstudagurinn langi
því afar varasamur. Einkum beri að
fara að öllu með gát ef föstudaginn
ber upp á 13. dag mánaðar og telur
hann að þar fari saman ótrú manna
á tölunni 13 og nefndum degi.
En hver er munurinn á hjátrú og
þjóðtrú, hvaðan eru þær sprottnar,
af hverju draga þær dám, og hví
trúa menn því sem þeir trúa?
I bók sinni notar Símon Jón hug-
takið þjóðtrú yfir trú manna á tilvist
vætta og dularfullra fyrirbæra sem
brjóta í bága við ríkjandi trúar-
brögð. Hjátrú gefur hann þrengri
merkingu og flokkar sem hluta
þjóðtrúar og segir að í henni felist
fyrirboðar og athafnir til þess að
hafa áhrif á framvindu hversdags-
ins, til þess að forða óláni eða auka
gæfu og gengi, nokkurs konar
hversdagsgaldur.
Valdimar Tr. Hafstein þjóðfræð-
ingur segir orðið hjátrú af sama
toga og kredda og kerlingarbók,
hindurvitni og bábilja. „Bókstaflega
vísar hjátrú til þess sem er hjá, eða
til hliðar við opinbera trú og er oft
notað í niðrandi merkingu. Það
svarar til orðanna superstitio á lat-
ínu, superstition á ensku aber-
glaube á þýsku og overtro á Norð-
urlandamálum. Þjóðtrú er 19. aldar
nýyrði myndað af þýska orðinu
volksglaube sem einnig var fyrir-
myndin að folktro í skandinavískum
málum og folk belief á ensku,“ segir
hann.
Hann gerir ekki greinarmun á
þjóðtrú og hjátrú og bendir á að
orðin séu einungis misjafnlega vin-
gjarnleg. „Hitt er svo aftur spurn-
ing sem krefst svara
hverju sinni, hvað
maður á við með „trú“
í þessu samhengi og
hvort fólk „trúir“ því
sem það hefur að
þjóðtrú. Ég lít svo á
að trúin sé systir ef-
ans og að hvorug þríf-
ist án hinnar, það er að segja að
þegar fólk notar trú í þessari merk-
ingu, eigi það almennt við eitthvað
sem það telur óvíst en hallast held-
ur að, alls ekki óbifanlega þekk-
ingu.“
Þjóðtrú ekki
endilega þjóðleg
Valdimar segir að þjóðtrú sé bæði
gömul og ný, einstök, útbreidd, fjöl-
þjóðleg og íslensk. „Þjóðtrú á sér
ekki eina uppsprettu og yfirleitt er
sögulegur uppruni hennar gleymd-
ur og grafinn, þótt getgátur séu oft
ýmsar. Fyrir kemur að hægt sé að
rekja uppruna einstakra atriða, til
að mynda þeirrar trúar að ekki
megi kveikja í þremur sígarettum
með einni og sömu eldspýtunni. Sú
skýring fylgir og er kunn um Vest-
urlönd og víðar að ræturnar megi
rekja til skotgrafahernaðar í fyrri
Atferlissinnar
hafa þróað þó
kenningu að hjá-
trú sé svar fólks
við óvissu
heimsstyrjöld; að þegar eldspýtan
barst að þriðja manni hafí hún verið
búin að loga nógu lengi til þess að
andstæðingnum gæfíst rúm til þess
að taka mið með með vopnum sínum
og skjóta þann þriðja. Á hinn bóg-
inn hafa þjóðfræðingar komist að
þeirri niðurstöðu að í raun réttri
hafí þessi trú ekki spurst út fyrr en
á þriðja áratugnum og þá vegna
auglýsingaherferðar eldspýtna-
framleiðanda," segir hann.
Þjóðtrú er ekki endilega þjóðleg
að Valdimars sögn og mestur hluti
þess sem við köllum þjóðtrú, ekkert
einsdæmi á íslandi. „Meirihluti
hennar finnst meðal fjölmargra
þjóða, á hinn bóginn er
ekkert eitt atriði þjóð-
trúar kunnugt meðal
allra þjóða," segir
hann.
Þjóðtrúin dregur
samt sem áður dám af
samfélagi og menningu
á hverjum stað og
stund bendir hann á. „Drjúgur hluti
þess sem safnað var á síðustu öld á
Islandi og við myndum kalla þjóð-
trú eða hjátrú var veðurtrú og veð-
urspár. Þessi mikli áhugi á veðri í
þjóðtrúnni endurspeglar að sjálf-
sögðu lífsbjörg og atvinnuhætti
bændasamfélagsins þar sem harður
vetur eða mildur þurrkur eða rign-
ingartíð skildu á milli feigs og
ófeigs.“
Og þjóðtrúin setur líka mark sitt
á samfélagið. „Gott dæmi um það er
trúin á töluna þrjá, sem liggur eins
og rauður þráður í gegnum indó-
evrópska og semíska menningu. Við
segjum allt er þegar þrennt er og
búumst við þriðja áfallinu lendum
við í tveimur í röð. Ekki er nóg með
að allt gerist þrisvar í þjóðsögum,
þríeiningin er líka ein meginkenn-
ing kristinnar kirkju. Fáninn er þrí-
litur, umferðarljósin þrískipt, bruna
er deilt í þrjú stig og það er engin
tilviljun að sjálfu ríkisvaldinu er
skipt í þrennt. Vesturlandabúar
hafa í aldanna rás lært að hugsa í
þrenndum. Amerískir indjánar
hefðu aldrei hugsað sér þrískipt
stjórnvald né deilt brunasárum í
þrennt. í menningu indjána, trú,
samfélagi og sögu er talan fjórir
allsráðandi," segir hann.
Svar við óvissu eða
skortur á sjálfstrausti?
Aðspurður af hverju menn trúa
því sem þeir virðast tnia segir
Valdimar ekki einhlítt svar við því,
en að sálfræðingar hafi varpað fram
ýmsum kenningum þar að lútandi.
Hann nefnir B.F. Skinner og til-
raunir hans með svörun dúfna við
handahófskenndu áreiti. „Út frá
þessari tilraun og fleirum viðlíka
hafa atferlissinnar þróað þá kenn-
ingu að hjátrú sé svar fólks við
óvissu og viðleitni til þess að stjórna
eigin lífi og örlögum við aðstæður
sem ekki eru á þess valdi.“
Aðrir telja samband milli hjátrú-
ar og sjálfstrausts fólks og þeirrar
stjórnar sem það telur sig hafa á
eigin lífi. „Því síður sem fólk hefur á
tilfinningunni að það ráði ferðinni
og því minna sem sjálfstraust þess
er, þeim mun líklegra er það til þess
að vera hjátrúarfullt og gera ytri
áhrif, svo sem heppni, álög, drauga,
töluna 13 og fleira, ábyrg fyrir því
sem kann að henda,“ segir hann.
Einnig bendir Valdimar á að þeir
sem fylgja svissneska þroskasál-
fræðingnum Jean Piaget að málum
séu þeirrar skoðunar að hjátrú full-
orðinna sé eftirstöðvar af þeim
töfraheimi sem börn þrífast í á vissu
þroskaskeiði en vaxa síðan upp úr
að meira eða minna leyti. Sam-
kvæmt þeim kenningum greina
böm orsakatengsl með öðrum hætti
en fullorðnir.
„Að mati Piaget eru börn mjög
sjálfhverf í skynjun sinni á öðru
fólki og heiminum yfirleitt og of-
meta áhrif sín stórlega. Þau gera
ráð fyrir beinu samhengi milli þess
sem þau hafast að og þess sem fram
fer í kringum þau, þannig að þau
ráði hegðun annarra. Kenning hans
er sú að þessi barnslegi skilningur
sé rótin að hjátrú á fullorðinsárum."
Þá nefnir hann Freud og fylgis-
menn sem rekja hjátrú auðvitað til
ómeðvitaðra dulda vegna áfalla í
frumbernsku og lækna má með
góðri sálgreiningu. Hjátrú verður
því einkenni taugaveiklunar eða sál-
arflækju.
Af því að
amma gerði það
„Allar þessar kenningar hafa
nokkuð til síns máls að mínu viti og
skýra ef til vill ólíka þætti þjóðtrú-
ar, ólík þjóðtrúaratriði eða hjátrú
hjá ólíku fólki. Því fer hins vegar
fjarri að að þær gefi tæmandi svör
við spurningunni hver um sig eða
samanlagt. Þær varpa ljósi á að-
stæður fyrir hjátrú einstaklinga en
horfa framhjá þeirri staðreynd að
að flest hjátrú er ekki einstaklings-
bundin. Hún er þvert á móti hefð-
bundin og lærð.
í þessar kenningar vantar félags-
mótun því það þarf að skoða hjátrú
og einstaklinga með tilliti til þess
að sérhver er bam síns tíma og
samfélags og lærir að trúa því sem
aðrir álíta satt eða sennilegt. Hjá-
trúarhefðinni er alla jafna miðlað
utan opinberra stofnana á borð við
skólakerfið. Einn kennir öðrum og
þannig berst hún frá manni til
manns og kynslóð fram af kynslóð,"
segir Valdimar.
Hann klykkir út með frásögn af
Steingrími Hermannssyni sem ein-
hvern tímann á ráðherraferlinum
svaraði aðspurður hvort hann tryði
á álfa, að amma hans hefði trúað
því að álfar væru til og að hann
teldi ástæðulaust að rengja hana.
„Þetta bráðsnjalla svar bregður
birtu á meginorsök þess að við trú-
um því sem við trúum og teljum
okkur vita annað, við höfum ekki
tilefni til þess að rengja það sem við
höfum lært.“