Morgunblaðið - 17.11.1998, Qupperneq 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 17. NÓVEMBER 1998
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Þögular
samræður
orðanna
um: „Sögur eru einfalt fyrirbæri.“
(TMM 1.’92) Gísli segir að á níunda
áratugnum hafi „orðið þróun í þá
átt að höfundar eru aftur farnir að
segja lesendum sínum sögur“, og
virðist hann því mjög feginn; eftir
allar nýjungar og glímu við form
skáldsögunnar telur hann að al-
mennur smekkur á skáldskap hafi
ekkert breyst: „Rithöfundar þurfa
að skrifa vel og hafa húmor. Svo
einfalt er það.“ í lok greinarinnar
má heyra skýran enduróm orða
Halldórs Laxness sem vitnað var í
hér að framan. Gísli segir að það
gildi umfram allt að skáldverk
„geymi vel sagða sögu, séu hnytt-
in og vel skrifuð". Og Gísli heldur
áfram: „Þau verða að geta lyft sér
upp yfir þær væntingar sem sam-
tíminn gerir til skáldverka: einn
daginn módernismi, annan daginn
raunsæi, hinn daginn magískt
raunsæi, og svo miklar formtil-
raunir í bland þar sem ekkert má
ganga blátt áfram eins og klukk-
an. Þau verða að höfða til lesenda,
fanga þann galdur sem tælir fólk
til að hlusta eða lesa áfram.' Um
hvað, skiptir ekki máli ef höfundar
glíma af einlægni við nýsköpun
forms og efnis í frásögn sinni.“
Astráður Eysteinsson, bók-
menntafræðingur, andmælti þess-
ari sýn á sagnaritun níunda ára-
tugarins í grein í TMM (2.’92).
Taldi hann að hið svokallaða aftur-
hvarf til frásagnarinnar sjáist að-
eins í fáum verkum frá þessum
tíma, auk þess sem vart sé hægt
að tala um að sagan hafi horfið úr
íslenskri sagnaritun, verk
módernistanna ólgi til dæmis af
sögum þótt hinn „samfelldi epíski
söguþráður með atburðakjörnum
sínum og tímafléttu" hafi þokast í
bakgi'unn textans. Það sem ein-
kenni sagnaritun þessa tíma sé
frekar „samspil sögulegra og and-
sögulegra þátta“. Astráður nefnir
nokkur verk frá níunda áratugn-
um sem hann telur að ekki geti
fallið undir skilgreininguna um
afturhvarf til frásagnarinnar, svo
sem eins og Tímaþjófinn eftir
Steinunni Sigurðardóttur, Hring-
sól Alfrúnar Gunnlaugsdóttur,
Skuggabox Þórarins Eldjárns og
Svefnhjól Gyrðis Elíassonar. Það
sem, að mati Astráðs, samkennir
þessi skáldverk og fleiri af helstu
listaverkum í skáldsagnagerð síð-
asta áratugar, þar með talin þau
verk sem sagnamennirnir svoköll-
uðu hafa risið hæst í, er að „frá-
sagnarhættir þeirra eru sveigðir
að myndmáli og lýrískri tjáningu."
Spennuþrungin þögnin
Vinsælt er að halda því fram
þessa dagana að fjölhyggja sé
ríkjandi í bókmenntum samtím-
ans. Allt sé leyfilegt, bæði í formi
og efni, jafnvel „hið illa skrifaða".
Sögulegir og and-sögulegir þættir
takast á, stundum hefur þetta ver-
ið kallað að „andstæða hefðar og
módernisma" sé að leysast upp
(HG, TMM 3.’91). Stundum er
sagt að skáldsaga samtímans sé
full af leik, leik að tungumálinu,
frásagnarþáttum og ekki síst að
öðrum bókmenntagreinum svo
sem ljóði, leik og ritgerð. Sömu-
leiðis er vinsælt að segja að
stefnuleysi einkenni bókmenntir
samtímans, að þær hangi í lausu
lofti í einhverju millibilsástandi.
Allar þessar skýringar kunna að
vera réttar en einnig mætti líta
svo á að ástandið einkennist fyrst
og fremst af leit, leit að nýjum frá-
sagnarhætti, nýju sjónarhorni,
nýjum orðum, leit að merkingu. A
meðan gerast bókmenntirnar
kannski fyrst og fremst í bilinu
milli orðanna, í þögulum samræð-
um orðanna, - á meðan tónninn er
ekki fundinn ríkir þögnin, spennu-
þrungin þögnin.
Horft til sögualdar
BÆKUR
Sagnfræði
KAPPAR OG KVENSKÖRUNGAR
Æviþættir fjörutíu og níu fornmanna
eftir Gísla Jónsson. 160 bls. Bókaút-
gáfan Hólar. Prentun: Ásprent/Pob
ehf. Akureyri, 1998.
SÖGUÖLD kallast tímabilið frá
stofnun Alþingis 930 til 1030. Þá
gerast Islendinga sögurnar. Þær
eru, ásamt Eddukvæðum og
Heimskringlu, hið eina sem Islend-
ingar hafa lagt til heimsmenningar-
innar. Víst má margur una við
minna. í bók þessari hefur Gísli
Jónsson tekið sér fyrir hendur að
endursegja valið efni úr þessum
gullaldarbókmenntum. Þess háttar
útdráttur telst hér til nýjunga en er
vel þekktur frá öðrum löndum. Það
er ábyrgðarhluti að takast á við
slíkt viðfangsefni og ekki á hvers
manns færi. Skemmst er frá að
segja að Gísli Jónsson leysir það af-
ar vel af hendi. Til þess hefur hann
og aila burði. Hann er maður mál-
snjall og ritfær. Hann er handgeng-
inn hinum fornu fræðum; þekkir
þar hvern krók og kima. Ennfremur
hefur hann piýðisgóð tök á þeim
gagnorða stfl sem einn hæfir svo
klassísku efni.
Þrátt fyrir skólamenntun, mann-
afla og tækni 20. aldar hefur engum
enn sem komið er tekist að gera
betur en höfundur Njálu. Enginn
sagnfræðingur hefur heldur reynt
að feta í spor Snorra. Eða hver ger-
ist nú skyggnari á mannlegt eðli en
höfundur Grettis sögu? Og hver
skýrir betur eðli og afleiðingar
valdabaráttu en höfundur Egils
sögu, hvort sem það var nú Snorri
eða einhver annar?
Það eru einstakar,
nafnkenndar söguhetj-
ur sem Gísli Jónsson
segir hér frá. En þar
sem margar þeirra eru
jafnframt höfuðper-
sónur, hver í sinni
sögu, kemur megin-
þráður sagnanna
einnig fram í frásögn-
inni. Þættimir eru
fimmtíu talsins ef með
er talinn hinn síðasti,
Fleyg orð og ummæli,
og allir stuttir.
Fremstur fer Ari fróði
en lestina rekur Þor-
móður Kolbrúnar-
skáld. Heppileg tilvilj-
un að þeir skuli skipa upphaf og
endi þar sem annars er raðað eftir
stafrófsröð. Þarna er ekki aðeins
sagt frá köppum og kvenskörung-
um. Einstaklingar, sem minnis-
stæðir urðu annarra hluta vegna, fá
einnig sitt rúm. Þannig er ekki að-
eins þáttur um Gretti; bræðra hans,
Atla og Iiluga, er einnig getið í sér-
stökum þáttum. Vafamál er að nafn
Guðríðar Þorbjarnardóttur komi í
hugann þegar minnst er fornra
kvenskörunga. Hún stóð þó fyrir
sínu þar sem hvort tveggja átti fyrir
henni að liggja að stíga á land í Am-
eríku og heimsækja Rómaborg.
Kveður höfundur að hún hafi líklega
verið »víðförlasta kona sinnar tíð-
ar«. Auðunn vestfirski komst líka til
Rómar, en saga hans, segir Gísli
Jónsson, að sé »skýr dæmisaga
þess að orðheldni, hreinskilni, heið-
arleiki, stefnufesta, ræktarsemi og
trúrækni séu giftusamlegir kostir«.
Og fleiri gerðu víðreist, þeirra á
meðal Eiríkur rauði sem fann
Grænland. Gísli Jónsson tekur upp
orð Ara fróða: »Eiríkur rauði hét
maður breiðfirskur«.
Upplýst er að sonur
hans, Leifur heppni,
hafi ekki verið kallaður
svo vegna þess að hann
fann Ameríku heldur
sakir hins að hann
bjargaði mönnum úr
sjávarháska. En að
feðgar þessi hafi ekki
verið íslenskir heldur
eitthvað annað? Slíkum
spurningum er að sjálf-
sögðu óþarft að svara!
Engar heimildir
greina frá því hvaða ár
né hvaða dag íslend-
ingar tóku að líta á sig
sem sérstaka þjóð. Gísli
Jónsson upplýsir að í vísu, sem
hann tekur upp eftir Sighvati Þórð-
arsyni, komi fyrst fyrir orðið ís-
lenskur: »Oss hafa augun þessi / ís-
lensk, konan, vísað . ..« Höfundur
gengur að því vísu að lesendur hafi
ekki aðeins áhuga á efninu heldur
líka nokkurn skilning á fornu mál-
fari. Allvíða tekur hann upp drótt-
kvæðar vísur, frásögninni til stuðn-
ings og staðfestingar að fornum
hætti, en skýrir þær að sjálfsögðu
jafnóðum. Að brjóta þær til mergjar
kostar að vísu örlitla fyrirhöfn. En
erfiðið ber ætíð þann árangur að
þar með má komast nær andblæ
sögualdar eins og sagnaritarar 13.
aldar - sagnritunaraldar - sáu hann
fyrir sér. Næstu fimm aldimar eftir
að sagnaritun leið undir lok tóku
rímnaskáldin við og mærðu kappa
fornaldar með viðhafnarmiklu orð-
skrúði. Gísli Jónsson skírskotar víða
til seinni tíma kveðskapar, flettir þó
ekki mikið upp á gömlum rímum, að
vísu. En í frásögninni af Melkorku
tekur hann stöku upp úr Mel-
korkurímum Unu Jónsdóttur, en
Una mun víst teljast til naívista
samkvæmt nútíma staðli.
Flestum köflunum fylgir teikning
eftir Kristin G. Jóhannsson. Eitt-
hvað sýnist framlag myndlistar-
mannsins koma úr annarri átt.
Asjóna kappanna minnir þar meira
á síðhærða og æsta poppara á
seinni hluta 20. aldar en kappa og
kvenhetjur sögualdar eins og þeim
er lýst í hinum fornu bókmenntum.
En hvað um það, þessir gagnorðu
og greinagóðu æviþættir Gísla
Jónssonar eiga erindi til allra en þó
fyrst og fremst til ungs fólks. Til
dæmis getur þetta orðið hið ákjós-
anlegasta stuðningsefni í efstu
bekkjum grunnskóla og í fram-
haldsskólum. Bókin er handhæg,
áhugaverð og áreiðanleg. Og það
tekur engan tíma né fyi-irhöfn að
finna það sem leitað er að hverju
sinni.
Erlendur Jónsson
Gísli
Jónsson
Nýjar bækur
• SLÉTTUÚLFURINN er eftir
þýska Nóbelsverðlaunahöfundinn
Hermami Hesse í þýðingu Eh'su
Bjargar Þor-
steinsdóttur.
I kynningu seg-
ir: „Líklega hefur
engin þýsk bók
hlotið aðra eins
útbreiðslu og
þessi. Thomas
Mann sagði um
bókina á sínum
tíma: „Sléttuúlf-
uiánn hefui- í
fyrsta sinn í lang-
an tíma aftur
kennt mér hvað það er að lesa.“ Bókin
vakti strax gríðarlega athygli þegar
hún kom út árið 1927. Höfundurinn
þótti ganga fullnærri siðgæðismörk-
um samtímans og andúð hans á hvers
kyns stríðsrekstri og efasemdir um
framfaramátt tækninnai' gerði suma
hálfáttavillta. En persónuleg sálar-
kreppa sem fylgir baráttu „andans og
fýsnanna", eins og hann sagði sjálfur,
er einnig viðfangsefni bókarinnar, sem
sló í gegn þrátt fyrir ráðleysi margra
lesenda."
Sléttuúlfurinn er fyrsta verk Her-
manns Hesse sem gefið er út á bók á
íslensku. Hermann Hesse fæddist árið
1877 í borginni Calw í Wiirtemberg og
lést 1962 í Montagnola í Sviss þar sem
hann bjó lengstan hluta ævi sinnai'.
Bækur hans hafa selst í milljónaupp-
lögum um allan heim. Hann hlaut Nó-
belsverðlaunin í bókmenntum árið
1946.
Útgefandi er Ormstunga. Bótín,
sem er 246 bls., prentuð hjá Steinholti
og Flatey annaðist bókband. SofBa
Arnadóttu- hannaði kápu. Verð: 3.290
• RENUS í hjarta er eftir Birgittu
H. Halldórsdóttur.
Bandaríkjamaður kemur til íslands
undir því yfírskim
að selja heilsuvör-
ur. Maðurinn er
þó í rauninni einn
af æðstu mönnum
alþjóðlegs eitur-
lyfjahrings og er-
indi hans er að
myrða 22 ára ís-
lenska stúlku, en
faðii' hennar sveik
Bandaríkjamann-
inn á áram áður.
Islendingur, sem
staifar fyrir bandarísku alríkislög-
regluna, blandast inn í málið en hann
hefur lengi verið á hælum Banda-
ríkjamannsins. Hann verður ástfang-
inn af stúlkunni en það er hægara
sagt en gert að vernda hana fyrir hin-
um útsmogna og samviskulausa
glæpamanni. Birgitta hefur sent fi-á
sér fjölda skáldsagna, nú síðast 1997:
Nótt á Mánaslóð.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er
157 bls., prentuð í Singapore. Umbrot
og frágangur: Skjaldborg. Verð: 3.380
kr.
Birgitta H.
Halldórsdóttir
BÆKUR
Skáldsögur
GESTABOÐ BABETTE
eftir Karen Blixcn, Ulfur Hjörvar
þýddi, Bjartur, Reykjavík,
1998, 102 bls.
DILLANDI kvenlegur hlátur
endurómar í Gestaboði Bebette eft-
ir Karen Blixen þar sem öfgum 19.
aldar er slegið upp í veislu, kjöt-
kveðjuhátíð þögulla skrílsláta, dýrð-
legrar upphafningar fíngerðustu
nautna. Það er hægt að búa til ein-
kennilega spennu yfir afmörkuðum
og smáum atburði einsog gestaboði
franskrar eldabusku á heimili
systra í Noregi, veislu þar sem
keyrðir eru saman andstæðir en
samhverfir heimar, meinlætalegur
munaður eða nautnafull afneitun,
ofgnótt þar sem engu er ofaukið.
Það er „engu ofaukið" í þessu verki
sem þó fjallar um ofgnótt og sóun,
form þess og frásögn er þéttari en í
verðlaunamynd Gabriels Axels eftir
skáldsögunni (sem nær er að kalla
nóvelettu) og eins er hlátur hennar
meinlegri, írónískari. Gestaboð Ba-
bette gengur algerlega upp.
Systurnar Martína og Philippa
eru prófastsdætur og piparmeyjar
Meinlæti
og ofgnótt
Karen
Blixen
sem sögð er saga höf-
undarins - sem lifði
merkilegu lífi - og
bent á einfaldleika
frásagnar verksins
sem hægt sé að njóta í
sinni tærustu mynd -
þó ég fái ekki séð að
„viðbit heimspeki og
bókmenntafræða“
(101) skaði nokkurn.
Þetta er marglaga
verk (jú, einsog
terta), undir yfirborði
frásagnarinnar kljást
heimsmynd meinlæt-
is, þagnar og alþýð-
legrar trúar og létt-
leiki og sjálfstjáning,
af kvöð, uppeldi og lík-
lega upplagi, að minnsta
kosti örlögum. Þær taka
að sér hina frönsku Ba-
bette sem er hrak úr
frönsku borgarastyrj-
öldinni. Óvæntir atburð-
ir leiða til undirbúnings
matarveislu Babette en
þannig veisla er and-
stæð lífsstíl systranna
þó hún feli í sér summ-
una af lífi þeirra. Þær
óttast að veislan snúist
uppí nornadans og djöf-
ulgang, óttast ískyggi-
legan tilgang að baki
henni. í því felst spenn-
an. Þetta er matarleg
bók, bók um lyst og list, kápuna
skreytir eldrauð servíetta með
blóma- og berjamynstri og það er
þess virði að hafa orð á fallegu útliti
og uppsetningu texta. Þýðandi
skrifar prýðilegan eftirmála þar
munaður efri stétta. Þýðing Ulfs er
gæðaleg, íslenski textinn er blæ-
brigðaríkui' og fínn.
Ein persóna sögunnar ýtir henni
á útjaðra farsans og fagurfræði
hans eða misskilningskómedíunnar:
Löwenhielm liðsforingi, síðar hers-
höfðingi. Tilvera hans er samsíða
tilveru Martínu. Þau fela í sér van-
nýtta möguleika hvort annars, leið-
ina sem ekki var farin og Philippa á
sér reyndar samskonar samhverfu.
Löwenhielm verður einstaklega
hlægilegur í hinni margboðuðu
veislu, honum er hrint niður í hyl-
dýpi íroníunnar og spurning hvort
verkið ætlar að seilast eftir hendi
hans og ná honum upp aftur. I sögu
Löwenhielms helst yfirbragð gam-
ansögunnar í hendur við átrúnað
þjóðsagna.
Það er ekki ný saga að „bókin er
betri en myndin" þó svo þurfi ekki
alltaf að vera. Margt í sögu Karenar
Blixen býður heim myndrænni úr-
vinnslu og þessi myndræna hlið
kemur eðli málsins og formsins
samkvæmt vel út á hvíta tjaldinu í
eftirminnilegri mynd Axels. En
hláturinn kvenlegi er sterkari í bók-
inni, djöfullegri, ískyggilegri, enda-
lokin margræðari og kannski ekki
jafn hugljúf. „Hættið að hlæja“ seg-
ir kannski einhver í karnevalinu
miðju. Sagan tiplar létt og leikandi
á hyldýpunum og hrífur jafnvel
englana.
Hermann Stefánsson