Morgunblaðið - 17.01.1999, Qupperneq 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 17. JANÚAR 1999 B 9
JÓN Böðvarsson á Stafnfurðubrú, þar sem segja má að víkingaöld Ijúki árið 1066.
ALLAR hliðar Gosforth-krossins. Hér sést, ef vel er að gáð, hvernig
norræn minni eins og Ragnarök verða þáttur í kristninni.
helguð Sankti Páli sem vígð var 23.
apríl 685. Sjö ára gamall gekk Æru-
verðugur Beda á hönd benedikta-
reglunni í klaustrinu í Jarrow og
þar hefur nú verið komið upp safni
sem sýnir lífshætti og munklífi á
dögum Beda, en munkamir voru
sjálfum sér nógir um öll aðföng.
Jafnframt er þama safn sem bygg-
ist á fomleifauppgreftri á staðnum.
Beinum kirkjuhöfðingja stolið
Æmverðugur Beda var grafinn í
Jarrow en á elleftu öld stálu kirkju-
höfðingjarnir í Durham beinum
hans og komu þeim fyrir í kistu
heilags Cuthberts í dómkirkjunni í
Durham. Árið 1370 vom þessir
helgu menn aðskildir og Beda fékk
sína „prívat" kistu sem er einhver
helgasti dýrgripur Durham-dóm-
kirkju ásamt helgigripum og kistu
heilags Cuthberts. Normanska
dómkirkjan í Durham er talin
meistaraverk kirkjubyggingarlist-
ar, hún stendur á klettahæð og
gnæfir yfir miðaldaborgina „að
hálfu kirkja Guðs, að hálfu kastali
til varnar Skoturn", eins og Sir
Walter Scott orðaði það. Þess má
geta að Ari fróði, sá er skrifaði það
sem sannara reyndist fremur en
það skemmtilegra, hann vitnaði
gjaman í Æruverðugan Beda til
þess að auka á trúverðugleika sinn.
Við gerðum okkur einnig ferð á Ha-
drianusar-múrinn, sem Hadrianus,
keisari í Róm árin 117-138, lét reisa
sem varnarmúr þvert yfir Norður-
England. Múrinn markaði endi-
mörk Rómaveldis í norðri og stend-
ur enn að hluta, hann er merkasta
mannvirki frá tímum Rómverja í
Englandi og ber vott um stórhug og
verksnilli Rómverja."
Magnús kvað ferðalangana hafa
lagt upp frá íslandi með það að
markmiði að rifja upp norræna sögu
á slóðum víkinganna í Englandi og á
leiðinni frá Durham til Jórvíkur var
m.a. rifjað upp að fyrst voru víking-
arnir nafnlausir í sögum en síðan
fara þeir að koma fram sem persón-
ur, t.d. Ragnar loðbrók og synir
hans. Sagan segir að á þessu svæði
hafi Ella, konungur Norðimbra,
handtekið Ragnar og kastað honum
í ormagarð. Áður en Ragnar lét þar
líf sitt mælti hann: „Gnyðja myndi
grísir, ef þeir vissu hvað hinn gamli
þyldi.“ Þegar synir Ragnar heyrðu
þetta hefndu þeir föður síns
grimmilega og felldu Ellu.
Þegar við nálguðumst Jórvík bar
hæst sögu Egils Skallagrímssonar,
sem að hluta gerist í Jórvík. Egill
varð skipreka við Humbruós og
taldi besta ráðið úr því sem komið
var að fara á fund erkióvinar síns
Eiríks blóðaxar konungs sem þá sat
í Jórvík. Hann fór fyrst til Arin-
bjarnar fóstbróður síns, sem var
maður Eiríks, þar frétti hann að Ei-
ríkur konungur og Gunnhildur
kóngamóðir vildu hann feigan. Þá
tók hann það ráð að yrkja kvæðið
Höfuðlausn sem frægt er orðið.
Upphaf Jórvíkur
Þótt sumir segi að Ivar beinlausi
Ragnarsson loðbrókar hafi stofnað
Jórvík halda aðrir því fram að það
hafi Rómverjar gert og kallað hana
Eboracum. Sagt er að þeir hafi reist
þar virki árið 71 og ríkt í um 400 ár.
Fomminjasafnið í York er staðsett í
gamalli höll Engil-saxa og víkinga. í
garðinum við safnið má líta róm-
verska borgarmúrinn og það er
áhugavert að lesa þróun sögunnar í
múrnum. Við þurftum að setja okk-
ur í sérstakar stellingar þegar við
héldum til Stamford Bridge og
hlustuðum á Jón Böðvarsson lesa
frásögnina af viðureign Haraldar
harðráða og Haraldar Guðinasonar,
eins og hún kemur fyrir í
Heimskringlu. Eftir að Haraldur
Guðinason Englakonugur sigraði
nafna sinn harðráða beið hans ann-
að mikilvægt verkefni. Hann þurfti
að berjast við Vilhjálm bastarð sem
ráðist hafði inn í England suður við
Hastings. Haraldur tapaði þeiri-i or-
ustu og Normannar urðu yfirráða-
stétt í Bretlandi í framhaldi af sigri
Vilhjálms.
I York er mikið af norrænum
götunöfnum enn í dag. Mörg þessi
nöfn enda á gate og eru þau öll dreg-
in af norræna nafninu gata. Þama er
til dæmis Miklagata og í Jórvíkur-
mállýsku era mörg nöfn sem bera
norræn einkenni. I Víkingasafninu
er líka töluð eins konar íslenska.
Þetta safn er þannig tilkomið að við
fornleifauppgröft í Jórvík, sem fram
fór í miðri borginni, safnaðist jafnan
saman margt fólk sem langaði að
fylgjast með því sem væri að gerast
þar. Forráðamenn uppgraftrarins,
þeir Peter Addyman og Richard
Hall, bragðu á það ráð að byggja
palla í kringum uppgröftinn og fóra
að selja inn. Þegai- hætt var að grafa
og átti að loka uppgreftrinum vora
góð ráð dýr, þá datt mönnum í hug
að gera þama neðanjarðar víkinga-
safn þar sem menn ferðast aftur í
tímann. Miðað er við að komið sé inn
á tímum Eiríks blóðaxar eða um
svipað leyti og Egill var að flytja
honum kvæði sitt Höfuðlausn í Jór-
vik. Ekkert er gert í þessu safni sem
á sér ekki stoð í uppgreftrinum, þeir
reyndu meira að segja að líkja eftir
útliti fólks miðað við þær líkamsleif-
ar sem þeir fundu.
Horn einhyrningsins
Frá Jórvík fórum við til Lincoln,
þar nam Þorlákur helgi „mikið nám
og þarfsællegt" og einnig systurson-
ur hans Páll Jónsson biskup, sonur
Jóns Loftssonar í Odda. Það var
steinkista Páls Jónssonar sem var
grafin upp í Skálholti og enn er til í
kjallaranum í Skálholti. í dómkirkj-
unni skoðuðum við einstakt bóka-
safn og það var einstök tilfinning að
fá að handfjatla ævafoma biblíu frá
því fyrir tíð Þorláks og velta því fyr-
ir sér að ef til vill hafi okkar maður
farið mjúkum höndum um þá sömu
bók. I Lincoln var prestaskóli og við
hann er kapella. í kapellunni er stór
og fallegur steindur gluggi frá byrj-
un þessarar aldar. Við vildum sjá
þennan glugga, því þar era nokkrir
helgir menn og þeirra á meðal er
Þorlákur helgi. Kapellan er raunar
orðin að skólabókasafni. Það má
geta þess að sumir hafa getið sér
þess til að umræddur Páll Jónsson
hafi skrifað Orkneyingasögu. Víst er
að hann var um tíma í Orkneyjum
og vitað að mikill samgangur var
milli íslands og Orkneyja. Eg hef
heyrt þá kenningu að verslunarleið
hafi verið frá Grænlandi til íslands
og þaðan til Orkneyja og alla leið
suður til Ítalíu, þar sem menn hafa
selt m.a. rostungstennur og jafnvel
náhvalstennuFr sem vora fágætir
dýrgripir og seldust að lokum suður
í löndum fyrir óhemju fé sem hom
kynjaskepnunnar einhyrnings, en
þá var ekki efast um tilvist hans.
Rostungstennur vora mikils virði
þar til innflutningur hófst á fílabeini
frá Afríku.
Innrás víkinga var í raun tvískipt,
fyrst komu þeir um 850 og svo kom
önnur hrina um árið 1000 þegar
Ólafur Tryggvason og Sveinn tjúgu-
skegg réðust inn í England. Þá
beittu þeir öðram aðferðum en áð-
ur, þeir heimtuðu lausnargjald fyrir
að láta ekki til skarar skríða. Þeir
fengu óhemju fé í þannig lausnar-
gjöld og rufu svo kannski grið líka.
Hugsanlega hefur Ólafur fengið svo
mikið fé á þennan hátt að það hafi
auðveldað honum að berjast til
valda í Noregi. Sveinn tjúguskegg
og Knútur ríki sonur hans náðu svo
að lokum algjöram yfimáðum á
Englandi og ríktu í ein 40 ár, en þá
dó danska konungsættin á Englandi
út.
Frá Jórvík fórum við fyrst í
Vatnahéraðið og lá leið okkar um
Steinsmýri þar sem Eiríkur blóðöx
háði sína síðustu orastu árið 954 við
Ólaf konung Kvaran og féll. Auk ís-
lenskra fornrita höfðum við með í
farteskinu engilsaxneska annála, en
þar kemur fram að víkingamir
komu upphaflega til Englands til að
ræna og rupla en svo fóru þeir að
hafa þar vetursetu og loks fóru þeir
að sækjast eftir löndum, fóra að
yrkja jörðina og gerðust landnemar
og bændur sem fóru tíma úr ári í
víking, rétt eins og bændur á Is-
landi fóru á vertíð. Það hefur lengi
þótt frásagnarvert meðal norrænna
manna að „orðstír deyr aldrei þeim
er sér góðan getur“ og víkingamir
og afkomendur þeirra héldu dáðum
forfeðranna vissulega á lofti. Á
fyrstu bautasteinum og grafstein-
um, oft listilega skreyttum eru
gjaman á sama krossinum myndir
af Kristi jafnframt myndum úr
heiðni svo sem af Þór, Mið-
garðsormi, Völundi smiði o.s.frv. Eg
varð satt að segja hissa hvað margt
vitnar þar um þennan forna tíma.
Einn af hápunktum ferðarinnar
var á Vínheiði þar sem Egill Skalla-
grímsson og Þórólfur bróðir hans
börðust fyrir Aðalstein konung,
Þórólfur féll en Egill þáði mikla
virðingu af Aðalsteini. Fræðimönn-
um hefur ekki borið saman hvar sú
orusta var háð, tilgátur hafa verið
uppi um að hún hafi jafnvel verið
fyrir sunnan Humra en það hentaði
betur leiðarlýsingunni að staðsetja
hana í Suður-Skotlandi, enda kemur
það heim við skoðanir margi-a
fræðimanna. Við voram alveg sann-
færð um að orustustaðurinn væri
fundinn. í Largs lauk formlega yfir-
ráðum Noregskonunga. Sagt var að
sumarið 1217, er Hákon Hákonar-
son sem kallaður var gamli tók við
konungdómi hafi fuglar og tré borið
tvennan ávöxt. Fjöratíu og fimm ár-
um síðar frétti Hákon konungur að
Alexander III Skotakonungur ætl-
aði að leggja Suðureyjar undir sig.
Hákon gerði út leiðangur til að
koma í veg fyrir þetta og hafði hátt
á annað hundrað skip er hann sigldi
suður með Skotlandsströndum. Við
eyjuna Bót skall á hvassviðri og él.
Nokkur skip rak upp á Skotland og
er Skotar sáu það réðust þeir að
þeim með fjölmennan her, það vora
tíu Skotar um hvern Norðmann í
landi. Þrátt fyrir þetta og mikil ill-
viðri tókst Norðmönnum að snúa
vöm í sókn. Skotar hörfuðu til fjalla
en Norðmenn sem eftir lifðu
komust til skipa sinna. Hákon hélt
með skip sín meðfram Suðureyjum
og til Orkneyja þar sem hann tók
sótt mikla og andaðist og lauk þar
með víkingaöld. I safninu Víkingar
á Largs er þessi saga endursögð
ásamt sögu víkinga á Skotlandi.
Segja má að víkingar hafi með öllu
þessu komist talsvert nálægt trú
sinni - orðstír deyr aldrei, þeim er
sér góðan getur.“