Morgunblaðið - 17.01.1999, Qupperneq 20

MORGUNBLAÐIÐ
20 B SUNNUDAGUR 17. JANÚAR 1999
Máttur
lj óðsins
Fyrir 160 árum var Islandsvininum
Páli Gaimard haldin mikil veisla.
Pétur Pétursson gróf upp ýmsan
fróðleik um veislugestina.
ÞAU tíðindi spurðust
úr Parísarborg fyrir
nokkrum árum að
ungur íslenskur líf-
fræðingur og áhuga-
maður um sagn-
fræði, Sigurður Jónsson, hefði fest
kaup á glæsilegu myndskreyttu
'i-itverki, sem verið hafði í eigu
franska læknisins og leiðangurs-
stjórans P. Gaimard. Ritinu fylgdi
nafnaskrá, eiginhandarundirskrift-
ir Islendinga þeirra er sátu veislu,
sem haldin var tiþheiðurs land-
könnuðinum og Islandsvininum
Páli Gaimard. Bókin sem Sigurður
festi kaup á var hinn mesti happa-
fengur. Nafnalistinn einstakur. 33
sátu veisluna. Heiðursgesturinn og
32 „íslenskir bókmenntaiðkarar"
eins og þeir kölluðu sig. 16. janúar
1839 stóð veislan. 160 ár eru liðin.
Áhrifamikil
Iandkynning
Um þessar mundir er margt
rætt og ritað um landkynningu.
Uppi eru mörg áform og margvís-
leg um kynningarherferð og átak á
erlendum vettvangi svo unnt sé að
sanna umheiminum að hér búi gáf-
uð og athafnasöm menningarþjóð.
í gær, 16. janúar, voru liðin 160
ár síðan „íslenskir bókmennta-
iðkarar" héldu frönskum lækni og
ferðagarpi samsæti í því skyni að
heiðra hann og færa honum þakkir
fyrir stórvirki árið 1839, er hann
hafði unnið til kynningar á Islandi
"bg Islendingum. Því verður naum-
ast mótmælt að ritsafn það í máli
og myndum, sem Páll Gaimard gaf
út og kenndi við leiðangur sinn um
norðurhöf, hafí haft svo ótvíræð og
gagnger áhrif að telja megi það
áhrifamestu landkynningu fyrr og
síðar. Fram til þess tíma höfðu
ýmsir höfundar ritað sitthvað um
sögu lands og þjóðar. Er það mis-
jafnt að gæðum, allt frá skröksög-
um og skringilegum frásögnum,
ýkjum og óhróðri til sæmilegra rit-
verka með takmörkuðum upplýs-
ingum.
Ebeneser Henderson segir í
ferðabók sinni 1819 um Reykjavík:
„Reykjavík er sjálfsagt versti
staðurinn á íslandi sem menn geta
dvalið í að vetrarlagi. Bæjarbrag-
urinn er hinn aumasti, sem hugsast
getur. Hinir útlendu íbúar sitja
venjulega auðum höndum allan
daginn með tóbakspípuna í munn-
inum, en á kveldin spila þeir og
drekka púns.“
Arni Pálsson prófessor sem birt-
ir fyrmefndar tilvitnanir í ritgerða-
safni sínu „A víð og dreif* segir
jafnframt:
„Það er ekki rúm til þess tilfæra
^hér ummæli fleiri manna, inn-
lendra eða útlendra, en öll koma
þau í einn stað niður: að bærinn
hafi verið siðlaus, saurlífur,
heimskur og menningarlaus. Svo
hörmulegt var upphaf Reykjavíkur
og að einu leyti súpum vér seyðið
af því enn í dag: Islenskan hefur
alla stund átt hér ótrúlega örðugt
^ppdráttar."
Stórvirki Páls Gaimard og félaga
hans Roberts, Mayers, Lottins og
Xaviers Marmiers ber svo langt af
öðrum að eigi verður til jafnað. Rit-
verkin sem komu út í París næstu
árin höfðu svo víðtæk áhrif í hópi
menntaðra manna á meginlandi
Evrópu og í Bretlandi að augu
þeirra sem kynntu sér ritin opnuð-
ust fyrir þeirri staðreynd að hér
bjó vel menntuð þjóð og vel gefin.
Stjórnarfar og viðskiptahættir, er-
lend kúgun og yfirgangur hamlaði
framfórum og drap í dróma.
Samsæti í Höfn
Sú vitneskja sem ritverk Páls
Gaimard og félaga hans fluttu með
sér varð ungum íslenskum Hafnar-
stúdentum slíkt fagnaðarefni að
þeir brugðu við skjótt og héldu
franska lækninum og leiðangurs-
stjóranum samsæti. Til er frásögn
eins af veislugestum. Séra Stefán
Pálsson stundaði nám í guðfræði í
Kaupmannahöfn með styrk frá til-
vonandi tengdaföður sínum, séra
Guttormi Þorsteinssyni. Stefán var
bróðir Páls Pálssonar skrifara á
Stapa. Hann ritaði bróður sínum:
„Dr. Gaimard var hér um tíma í
vetur og er nýkominn á stað. Hafði
hann með félögum sínum verið í
Spitsbergen og norðan til í Noregi
í sumar. Hann var okkur Islend-
ingum mikið vel og hefði hann ekki
getað verið betri, þó við hefðum
verið landar hans. A nýárskvöld
bauð hann okkur öllum til sín og
veitti vel. Kom okkur ásamt að
gjalda honum í sömu mynt og
gjörðum við honum heimboð aftur.
Gengust þeir Magnússen (prófess-
or) og Repp fyrir því, og var það
allgóð veizla. Þeir, sem hagmæltir
eru, fóru að yrkja, og voru lagðir
fram þrír söngvar yfir borðum og
þeir sungnir eftir fóngum. Jónas
Hallgrímsson hafði ort það, sem
sungið var fyrir skál Gaimards, og
er það fallegt kvæði. Hin eru miður
gjörð (af Magnússen fyrir skál
Frakkakonungs og af Olafi Páls-
syni). Veizlan fór vel fram og var
Gaimard mikið glaður, lét hann
sem sér þætti ekkert að, nema að
hún kostaði okkur of mikið.
Gaimard var að hríðast í prinsi
Christjáni og öllum merkismönn-
um hér um að bæta skólann heima.
Hvort það hefir nokkra verkun eða
ekki, veit eg ei, en einhver um-
breyting held eg verði bráðum í því
tilliti."
Jónas Hallgrímsson kvað um
Stefán látinn eitt sitt nafnkunnasta
Ijóð.
Hvað er skammlífi?
skortur lífsnautnar,
svartrar svefnhettu
síruglað mók.
Oft dó áttræður
og aldrei hafði
tvítugs manns
fyrir tær stigið.
Hvað er langlífi?
Lífsnautnin frjóva,
alefling andans
Magnús Eiríksson
guðfræðingur.
Ólafur Pálsson
dómkirkjuprestur.
Finnur Magnússon.
Jón Hjaltalín
landlæknir.
Grímur Thomsen
skáld.
Halldór Jónsson
prófastur.
Bjarni Sívertsen
riddari.
Jón Pjetursson
háyfírdómari.
J. Pétur Havstein
alþingismaður.
Hallgri'mur Jónsson
prestur.
Jónas Hallgrímsson
skáld.
Eggert Ólafur
Briem sýslumaður.
og athöfn þörf.
margoft tvítugur
meir hefur lifað
svefnugum segg,
er sjötugur hjarði.
Hver var Gaimard?
Hver var þessi Páll Gaimard,
sem Hafnarstúdentar fögnuðu svo
mjög?
Frá því segir í fréttagreinum:
Ritstjórar tímarita fylgdust vel
með rannsóknaferðum Frakkanna
og framkomu þeirra:
„Dr. Gaimard, sá er firir var vör-
inni, hefir áunnið sjer allra manna
hilli, hvar sem hann kom, firir góð-
mennsku sína og elskusemi. Hann
var frábær í því, að laga sig eptir
ásigkomulagi lanz vors, og gjöra
sjer allt að góðu; þolinn og þraut-
góður í ferðalögum, og allskonar
volkji, og laginn með, að koma
ferðinni so fírir, að hún sem bezt
samsvaraði tilgángjinum; hann
skjipaði öllu niður, og hafði alla fír-
irhiggju og umsjón; hjet varla, að
hann neitti svefns nje matar, firir
afskjiptasemi sinni um allt - og
enda á hestbaki hafði hann optast
nær pennann í hendi. Það var furð-
anlegt, hvað honum varla skjátlað-
ist að skrifa rjett íslenzk orð og
bæanöfn, eptir því sem hann heirði
þau fram borin; mátti það á öllu
sjá, að hann var rjett kjörinn til
slíkra ferða. Hjá mörgum fræði-
mönnum skjildi hann eptir óskrif-
aðar bækur, og bað, að á þær væri
ritað um sitt hvað, sem hann þótt-
ist ekkji vita nógu greinilega - þar
til hann vitjaði þeirra aptur á
næsta sumri eða síðar; og ætlaðist
hann til, að gjeta haft nota af þess-
um bókum, þegar hann færi að
semja og „gjefa út“ ferðabók
þeirra fjelaga."
Benedikt Gröndal var stórhrif-
inn.
„Frakkar sýndu hér af sér mikið
göfuglyndi með því þeir ekki ein-
GAIMARD (Joseph Paul), naturaiiste fran-
?ais (Saint-Zacharie, Var, 1793-Paris 1858).
II prend part á l'expédition de l'As/ro-
labe (1826-1829) et dirige les travaux de la
commission scientifiaue du Nord dans les
régions boréales de í'Europe, á bord de la
Recherche (1833-1840). II effectue alors des
observations au Svalbard depuis un ballon
captif.
ÞAÐ fer ekki mikið fyrir skrif-
um um Páll Gaimard í frönsk-
um alfræðibókum.
ungis vom hinir viðmótsbeztu og
kurteisustu menn, lausir við allt
tildur og hleypidóma, fyrirlitu ekki
þjóðsiðina og mennina eins og ýms-
ir aðrir ferðamenn hafa gert og
gera enn - heldur og gáfu þeir hér
stórgjafir og sjaldfengna hluti:
Þeir gáfu skólanum jarðarhnött úr
skinni, sem mátti blása út eða
leggja saman, hann var (eða er) í
grind og á fæti og ágætlega mörk-
uð lönd öll og staðir; þeir gáfu og
ágætt skorkvikindasafn, sem nú
mun vera týnt, og ýmsar bækur."
Þorvaldur Thoroddsen jarðfræð-
ingur var skorinorður:
„Joseph Paul Gaimard var fædd-
ur um 1790, hann var læknir í
sjóliðinu og fór tvisvar kringum
hnöttinn, fyrst með Freycinet
1817-20 og svo með Dumont d’Ur-
ville 1826-29; 1835 og 1836 ferðað-
ist hann á Ísíandi, 1838 og 1839 til
Skandinavíu, Lapplands og Spitz-
bergen og var foringi þessara
rannsóknarferða. Páll Gaimard dó
10. desember 1858. Gaimard var
enginn vísindamaður að gagni og
ekkert ritaði hann sjálfur um ár-
angur leiðangra þeirra, er hann var
settur yfir, hann lét aðra hafa fyrir
því; hann var lipur maður og
ísmeygilegur, tígullegur í fram-
göngu og skrautménni, hann var
framgjarn og mjög þótti hégómleg-
ur í meira lagi. Hann var áleitinn
við valdamenn og hafði sérstakt lag
á að gylla fyrirtæki þau, er hann
var settur fyrir, í augum stjórnar
og almennings, hann var vellátinn
af heldri mönnum svo honum tókst
að fá stjórnina til mikilla fjárveit-
inga, enda veittu Frakkar I þá daga
of fjár til ýmsra rannsóknarferða.
Þó Gaimard hefði farið svo mikl-
ar og langar sjóferðir, var hann
jafnan sjóveikur. Á Islandi var
Gaimard vel látinn og hefir til
skamms tíma mátt sjá mynd hans á
sumum íslenskum bæjum, því hann
gaf hana mörgum.“
Páll Melsted sagði Benedikt
Gröndal frá veislunni löngu síðar.
Honum segist þannig frá að daginn
áður en veislan skyldi haldin hafi
Þorgeir Guðmundsson komið
ásamt einhverjum öðrum inn á
„Garð“ til Jónasar, þar var þá hjá
honum Páll Melsted (þeir voru um
skeið herbergisfélagar). Þorgeh
segir við Jónas: „Við ætlum að
halda Gaimard veislu á morgun, nú
verður þú endilega að yrkja eitt-
hvað.“ Jónas svarar svo sem engu,
og Þorgeir fór. Síðan gekk Jónas
um gólf og var að raula eitthvað
fyrir munni sér. Páll skipti sér ekk-
ert af honum. Síðan settist Jónas
niður og skrifaði þrjár fyrstu vís-
umar og þeytti frá sér pennanum
og sagði: „Nú get eg a... ekki
meir.“ En um miðjan dag eftir kom
kvæðið prentað úr prentsmiðjunni.
Það líða 55 ár frá veislukvöldinu
þangað til Benedikt Gröndal skráir
frásögn Páls Melsted.
Benedikt Gröndal segir að
prentun ljóðanna sem sungin voru
og flutt í veislunni hafi kostað 80
krónur. Gröndal segir jafnframt að
kenna megi áhrif frá Sigurði Breið-
fjörð, „Hvað fögur er mín feðra-
jörð“, sem var nánast þýðing á
dönsku kvæði, „Hvor herligt er mit
Födeland".
Hvað sem því líður er ljóst að
þegar kvæðið var sungið í veislunni
og Páll Melsted þýddi efnið á lat-