Morgunblaðið - 30.09.2000, Qupperneq 8

8 F LAUGARDAGUR 30. SEPTEMBER 2000
MORGUNBLAÐIÐ
ÁLITSGERÐ AUÐLINDANEFNDAR
mgr. 1. gr. laga um stjóm fiskveiða. Nokkrir telja aðeins aðra
leiðina ásættanlega. Einnig eru skiptar skoðanir um hversu
hátt veiðigjald eða fyrningarhlutfall eigi að vera, enda hljóti
það að lokum að ráðast af stjórnmálalegu mati, þar sem m.a.
verði tekið tillit til afkomuskilyrða sjávarútvegsins.
3.3.1 Fyrningarleið
Meginatriði þessarar leiðar er fólgið í því að allar aflahlut-
deildir fyrnist um fastan hundraðshluta á ári - þ.e.a.s. gangi
til ríkisins - en með því er komið á festu um varanleika hlut-
deildanna um leið og umráðaréttur þjóðarinnar yfir auð-
lindinni er skýrt skilgreindur. Með hinum tímabundna en
skýra afnotarétti sem í þessu felst er greitt fyrir því að hand-
hafar aflahlutdeilda geti farið með þær sem óbein eignar-
réttindi, t.d. varðandi framsal og veðsetningu.
Siðan er gert ráð fyrir þvf að fymdar aflahlutdeildir verði
seldar jafnóðum aftur á markaði eða á uppboði. Með því fyr-
irkomulagi að fýrningin sé fastur hundraðshluti allra afla-
hlutdeilda á hverjum tíma verða þær einsleitar og því allar
jafnverðmætar á markaði en það ætti að greiða mjög fýrir
viðskiptum. Þegar hinar fyrndu aflahlutdeildir bætast við
venjulegt framboð á hlutdeildum ár hvert má telja víst að um
verði að ræða mjög virkan markað með aflahlutdeildir, sem
mun auka sveigjanleika innan sjávarútvegsins og bæta að-
gengi nýrra aðiía og vaxtarmöguleika hagkvæmustu fyrir-
tækjanna.
Ljóst er að áhrif þessa kerfís á afkomu og rekstur sjávar-
útvegsins ræðst fýrst og fremst af þvf hve há fyrningarprós-
entan er og þar með gildistími aflahlutdeildanna. Eftir að
fyrningarhlutfallið hefur verið ákveðið fer söluverð aflahlut-
deildanna og þar með sú greiðsla sem sjávarútvegurinn þarf
að inna af hendi árlega eftir því sem markaðurinn ákveður.
Verðið mun því ráðast af eigin mati sjávarútvegsins á þeim
umframarði sem talinn er verða eftir í greininni í framtíð-
inni. Jafnframt er líklegt að þetta verð geti orðið allbreytilegt
eftir horfum um aflabrögð og markaðsverð afurða á hverjum
tíma. Einnig gætu fyrirtæki frestað kaupum á aflaheimildum
ef þau lenda í tímabundnum greiðsluvanda og bætt það upp
síðar þegar betur áraði.
3.3.2 Veiðigjaldsleið
Þessi leið byggist annars vegar á álagningu sérstaks gjalds á
aflahlutdeildir sem skilgreint yrði sem endurgjald fyrir afnot
auðlindarinnar, en hins vegar ákvæðum um lágmarksað-
draganda að breytingum, en hvort tveggja staðfestir eignar-
hald þjóðarinnar á fiskistofnunum. Loks þarf að setja sér-
stakar reglur til að tryggja sveigjanleika í viðskiptum með
aflahlutdeildir og aðgengi að greininni.
Veiðigjaldið mætti annaðhvort skilgreina sem hlutfall af
verðmæti landaðs afla eða sem tiltekna fjárhæð á hvert kg af
úthlutuðu aflamarki. Þótt ákvörðun veiðigjaldsins hljóti að
liggja hjá Alþingi, verður hún að byggjast á mati á því hvers
virði aðgangur að auðlindinni er fyrir heildarafkomu sjávar-
útvegsins. Hér getur þó aldrei orðið um annað en mat eða
jafnvel ágiskun að ræða, þar sem auðlindarentan er í raun-
inni óþekkt stærð, þótt markaðsverð á aflahlutdeiidum gefi
nokkra vísbendingu.
Mikilvægt er að upphæð eða hlutfall veiðigjaldsins af afla-
verðmæti sé fastákveðið til nokkurra ára í senn svo að fyrir-
tæki búi ekki við sífellda óvissu um greiðslubyrði sína. Lengri
tími en 10 ár á milli þess að gjaldið sé endurskoðað er þó
varla æskilegur þar sem aðstæður sjávarútvegsins eru sífellt
að breytast. Einnig er á það að benda að nokkur sveigjanleiki
felst í því að veiðigjaldið sé ákveðið sem hlutfall af verðmæti
landaðs afla, svo að áhrif breytinga á aflamagni og afurða-
verði koma þar fram.
Sveigjanleika og aðgengi að greininni má samfara þessu
leysa með því að taka upp þá reglu að allir handhafar afla-
hlutdeilda skuli setja ákveðinn hundraðshluta aflahlutdeilda
sinna árlega á opinberan markað þar sem þær verði seldar
hæstbjóðanda. Söluandvirðið félli til handhafa hinna seldu
aflahlutdeilda en þeim væri frjálst að kaupa á markaðnum
meira eða minna en þeir selja. Þannig yrði tryggt lágmarks-
framboð aflahlutdeilda á markaðnum sem bæði nýir aðilar
og þeir sem eru að auka umsvif geta boðið í.
3.4 Gjaldtökuleiðir, tölulegur samanburður
í kaflanum hér á undan er lýst tveimur leiðum til gjaldtöku
af aflaheimildum. Önnur leiðin, sem nefnd hefur verið fyrn-
ingarleið, felst í því að tiltekið hlutfall allra útistandandi afla-
hlutdeilda er fyrnt árlega og látið renna til ríkisins sem ann-
aðhvort selur heimildirnar á markaði eða á uppboði. Hin
leiðin, nefnd veiðigjaldsleið, felst í álagningu gjalds á afla-
heimildir, sem nemi ákveðnu hlutfalli af verðmæti landaðs
afla.
Verulegur munur er á þessum tveimur leiðum. Samkvæmt
fyrningarleiðinni fara tekjur af endursölu aflaheimilda alfar-
ið eftir markaðsverði þeirra sem ekki verður reiknað út fýrir
fram þótt setja megi fram sennileg dæmi um þær, eins og
gert er hér á eftir. Veiðigjald sem ákveðið væri sem hlutfall af
verðmæti landaðs afla er hins vegar ekki háð jafnmikilli óv-
issu, þótt aflaverðmæti sé allbreytilegt. Að öðru leyti eru áhrif
gjaldtöku á efnahag og afkomu útgerðarfýrirtækja mjög svip-
uð samkvæmt þessum leiðum.
Gjaldtaka af aflaheimildum, hvort heldur er í formi hlut-
fallslegra fyrninga, veiðigjalds eða með öðrum hætti, leiðir
ætíð til þess að núvirt markaðsvirði aflaheimilda lækkar og
þar með virði eigna útgerðarinnar. Af þessum sökum hafa
þessi áhrif auðlindagjalds stundum verið nefnd auðsáhrif til
aðgreiningar frá hinum beinu áhrifum sem felast í þeim auð-
lindagjaldsgreiðslum sem inntar eru af hendi á hverju tfma-
bili. Olíkt beinu gjöldunum koma auðsáhrifin fram jafnskjótt
og auðlindagjaldið er lagt á og lækka virði aflaheimilda sem
nemur núvirtu gjaldinu. Auðsáhrifin eru ætíð hærri en það
auðlindagjald sem greitt er á sérhverju tímabili. Sá sem selur
aflaheimildir eftir að gjaldið hefur verið lagt á verður þannig
að taka á sig alla þá lækkun á virði heimildanna sem gjald-
takan veldur, þ.e. öll auðsáhrifin. Kaupandinn fær aflaheim-
ildirnar hins vegar á lægra verði en áður en verður þar á móti
að greiða auðlindagjaldið á hverju tímabili. En álagning auð-
Tafla 2. Áhrif mismunandi fyrningarhlutfalls á virði
heildaraflahlutdeilda
Fymingar- hlutfall í % Núvirt markaðsvirði varanlegra aflahlutdeilda fyrir gjald, milljarðar kr. Núvirt markaðsvirði varanlegra aflahlutdeilda eftir gjald, milljarðar kr. Lækkun virðis varanlegra aflahlutdeilda vegna gjalds, milljarðar kr. Auðsáhrif í % af virði varanlegra aflahlutdeilda fyrir gjald Árlegar gjaldtekjur, milljarðar kr.
0,1 290 285,9 4,1 1,4 0,3
0,5 290 270,7 19,3 6,7 1,4
0,7 290 263,6 26,4 9,1 1,8
1,0 290 253,8 36,3 12,5 2,5
2,0 290 225,6 64,4 22,2 4,5
3,0 290 203,0 87,0 30,0 6,1
4,0 290 184,5 105,5 36,4 7,4
5,0 290 169,2 120,8 41,7 8,5
6,0 290 156,2 133,8 46,2 9,4
7,0 290 145,0 145,0 50,0 10,2
8,0 290 135,3 154,7 53,3 10,8
9,0 290 126,9 163,1 56,3 11,4
10,0 290 119,4 170,6 58,8 11,9
20,0 290 75,2 214,8 74,1 15,0
Tafla 3. Samanburður á fyrningum og veiðigjaldi
Árleg fyming í% Árlegar gjaldtekjur af fymingum í milljörðum kr. Samsvarandi veiðigjald í% Lækkun á markaðsvirði kvóta vegna gjaldtöku í% Lækkun á markaðsvirði kvóta vegna gjaldtöku í milljörðum kr.
0,1 0,3 0,5 1,4 4,1
0,5 1,4 2,3 6,7 19,3
0,7 1,8 • 3,-1 9,1 26,4
1,0 2,5 4,2 12,5 36,3
2,0 4,5 7,5 22,2 64,4
3,0 6,1 10,2 30,0 87,0
4,0 7,4 12,3 36,4 105,5
5,0 8,5 14,1 41,7 120,8
6,0 9,4 15,6 46,2 133,8
7,0 10,2 16,9 50,0 145,0
8,0 10,8 18,0 53,3 154,7
9,0 11,4 19,0 56,3 163,1
10,0 11,9 19,9 58,8 170,6
20,0 15,0 25,1 74,1 214,8
Tafla 4. Rekstraryfirlit fiskveiða 1997 og 1998 skv. útreikningum Þjóð-
hagsstofnunar
Fjárhæðir í milljónum kr.
1997 1998
Rekstrartekjur 58 308 61 617
Rekstrargjöld 49 290 51 449
Hagnaður fyrir afskriftir og fjármagnsliði 9 018 10 168
í % af rekstrartekjum 15,5 17,0
Afskriftir 6 896 7 038
Fjármagnsliðir 3311 5 130
Hagnaður af reglulegri starfsemi -1 189 -2 000
í % af rekstrartekjum -2,0 -3,2
dálki. Við útreikningana er gert
ráð fyrir 7% ávöxtunarkröfu og
litið svo á sem fyrningarnar
verði við lýði um aldur og ævi.
Eins og sjá má lækkar virði
aflaheimildanna þegar fyrning-
ar eru teknar upp og á full-
komnum markaði munu þessi
auðsáhrif koma fram um leið
og gjaldið er lagt á. Hér er gert
ráð fyrir að markaðurinn hafi
verið í jafnvægi áður en gjald-
inu var komið á og að ekki hafi
verið uppi neinar væntingar
um auðlindagjald. Verðmæti
aflaheimildanna fýrir gjaldtöku
hafi því miðast við að engin
gjaldtaka ætti sér stað. Ekki er
heldur reynt að meta hvort til-
koma auðlindagjaldsins geti
haft áhrif á hagkvæmni í grein-
inni og virði aflahlutdeildanna
þegar fram líða stundir.
Ef gert er ráð fyrir að að nú-
virði allra aflaheimilda sem af-
lamarkskerfið nær til sé um 290
milljarðar kr., eins og athuganir
nefndarinnar benda til að verið
hafi um mitt ár 2000, mun
verðmæti aflaheimildanna
lækka um tæplega 1,5% ef fyrn-
ingar eru 0,1%, 12,5% ef fyrn-
ingar eru 1%, tæp 42% ef fýrn-
ingar eru 5%, um nálega 59% ef
fyrningarnar eru 10% og um
74% ef fyrningar eru 20% á ári.
Virði heimildanna mun
minnka um 4 milljarða kr. með
tilkomu 0,1% fyrninga, 36 millj-
arða ef fyrningar eru 1%, 121
milljarð ef fyrningarnar eru 5%,
um 171 milljarð við 10% fýrn-
ingar og 215 milljaðra kr. ef
fyrningarnar eru 20%. Árlegar
núvirtar tekjur af þessum fyrn-
ingum gætu numið um 300
milljónum kr. við 0,1% fyrning-
ar, 2,5 milljörðum við 1% fyrn-
ingar, 8,5 milljörðum við 5%
fyrningar, 12 milljörðum við
10% fyrningar og 15 milljörðum
kr. við 20% fyrningar.
í töflu 3 er sett fram dæmi
um tölulegan samanburð leið-
anna tveggja þar sem miðað er
við að heildarvirði aflaheimilda
fyrir gjaldtöku sé 290 milljarðar
kr., verðmæti árlegs landaðs
afla 60 milljarðar kr. og 7%
ávöxtunarkröfu.
Sem sjá má þyrfti veiðigjaldið
að samsvara því að lagt væri
0,5% gjald á landaðan afla til að
gefa af sér álíka miklar tekjur og
0,1% fyrningar. Veiðigjaldið
þyrfti að vera 4,2% til að sam-
svara 1% fymingum, 14,1% til að
samsvara 5% fyrningum, 19,9%
til að samsvara 10% fymingum
og 25,1% til að gefa af sér jafn-
miklar tekjur og 20% fyrningar.
Áður en hægt verður að
ákveða hversu hátt auðlinda-
gjald skuli leggja á útgerðina er
nauðsynlegt að fram fari ná-
kvæm úttekt á rekstrarstöðu
greinarinnar. Þetta er ekki síst
mikilvægt í ljósi þess að í þings-
ályktunartillögu þeirri sem
nefndin hefur starfað eftir er
tekið fram að gjaldtaka skuli
vera hófleg.
Vegna þess að öll gagna-
vinnsla tekur tfma liggja ekki fyr-
ir nýrri upplýsingar um afkomu
fiskveiða í heild en ná til áranna
lindagjalds getur einnig haft neikvæð áhrif án þess að við-
skipti eigi sér stað með aflaheimildir. Þar sem virði útgerðar
sem á aflaheimildir minnkar þegar auðlindagjald er lagt á,
lækkar veðhæfi hennar og það getur leitt til óróa meðal lán-
ardrottna. Þá rýrnar verðmæti hvers eignarhlutar í útgerð-
inni og sú rýrnun getur skiljanlega haft áhrif á ljárhagsstöðu
eigendanna.
Tekið skal fram að hér er ekki tekið tillit til þess hvaða áhrif
aðrar breytingar sem hugsanlega yrðu gerðar á lögum um
stjórn fiskveiða samhliða því að auðlindagjald yrði tekið upp
myndu hafa á markaðsverð á aflaheimildum
Til að átta sig betur á þeim áhrifum sem álagning auð-
lindagjalds hefur í för með sér er rétt að líta á töflu 2, sem
sýnir hvaða áhrif það hefur á virði aflaheimilda þegar teknar
eru upp hlutfallslegar fýrningar og heimildirnar seldar á
uppboði. Fyrningarhlutfallið, sem er á bilinu 0,1-20%, er
sýnt í fýrsta dálki, núvirði aflaheimilda fyrir álagningu í öðr-
um dálki og núvirt markaðsvirði aflaheimildanna eftir gjald-
töku í þeim þriðja. Auðsáhrifin, þ.e. sú lækkun virðis heild-
araflamarks sem leiðir af gjaldtökunni, eru sýnd í fjórða og
fimmta dálki og árlegar tekjur af gjaldinu eru sýndar í sjötta
1997 og 1998. Að mati Þjóðhags-
stofnunar var hagnaður fyrir afskriftir og fjármagnsliði rúmir
9 milljarðar kr. árið 1997 en 10,5 milljarðar kr. árið eftir. Að
teknu tilliti til afskrifta og fjármagnsliða telur stofnunin aftur
á móti að nálega 1,2 milljarða kr. tap hafi verið á fiskveiðum
árið 1997 og2,0 milljarða kr. tap 1998.
Nýrri upplýsingar um afkomu sjávarútvegsfyrirtækja má
hins vegar fá um þau fyrirtæki sem eru á hlutabréfamarkaði.
í árslok 1999 voru 17 sjávarútvegsfýrirtæki skráð á Verðbréfa-
þingi fslands og voru þau öll nema eitt enn skráð á hluta-
bréfamarkaði f september árið eftir. Þessi 16 fyrirtæki stunda
bæði veiðar og vinnslu og að auki eiga sum þeirra hlutdeild í
öðrum fyrirtækjum eða dótturfyrirtæki. Af þeim sökum er
torvelt að átta sig á því hvernig útgerð fyrirtækjanna ein og
sér gekk. Þess í stað er hér á eftir litið á afkomu fyrirtækjanna
íheild.
Samkvæmt ársreikningum ársins 1999 námu samanlagðar
tekjur þessara fyrirtækja 47 milljörðum kr 1 en til saman-
burðar má nefha að Þjóðhagsstoftiun áætlar að tekjur í sjáv-
arútvegi hafi samtals numið um 156 milljörðum kr. árið 1998.
Hagnaður fyrir afskriftir og fjármagnsliði hjá þessum 16 fyrir-